Aholi sonining oʻsishi

Aholi sonining oʻsishi — aholi yoki tarqoq guruhdagi odamlar sonining koʻpayishidir. Dunyo aholisining oʻsishi har yili taxminan 83 million kishini yoki yiliga 1,1 % ni tashkil qiladi^[2]. Dunyo aholisi 1800-yildagi 1 milliarddan 2020-yilda 7,9 milliardga o‘sdi^[3]. Birlashgan Millatlar Tashkilotining prognozlariga koʻra, aholi soni oʻsishda davom etadi va hisob-kitoblarga koʻra, 2030-yil oʻrtalarida umumiy aholi soni 8,6 milliard, 2050-yil oʻrtalarida 9,8 milliard va 2100-yilga kelib 11,2 milliardni tashkil etadi^[4]. Biroq, Birlashgan Millatlar Tashkilotidan tashqarida boʻlgan baʼzi akademiklar aholi sonining oʻsishiga qoʻshimcha pasayish bosimini hisobga oladigan inson populyatsiyasi modellarini tobora koʻproq ishlab chiqdilar^[5].

Dunyo aholisining 1 yilga mutlaq oʻsishi^[1]

Qora oʻlim tugaganidan beri, taxminan 1350-yillardan beri insoniyat soni ortib bormoqda^[6]. Qishloq xoʻjaligi mahsuldorligini va sanitariya hamda oʻlimni kamaytiradigan tibbiy taraqqiyotni yaxshilagan texnologik taraqqiyot aralashmasi aholi oʻsishini oshirdi. Baʼzi geografiyalarda bu demografik oʻtish deb ataladigan jarayon orqali sekinlashdi, yaʼni yerda turmush darajasi yuqori boʻlgan koʻplab mamlakatlarda aholi oʻsishi sezilarli darajada sekinlashgan. Bu aholi sonining oʻsishi davom etayotgan kam rivojlangan kontekstlardan toʻgʻridan-toʻgʻri farq qiladi^[7]. Dunyo miqyosida aholi sonining oʻsish sur’ati 1963-yilda yiliga 2,2 % oʻsayotgan choʻqqisidan pasaydi^[8]. Prognozlarga ko‘ra, dunyo aholisi soni 21-asr o‘rtalarida eng yuqori cho‘qqiga chiqadi va 2100-yilga kelib qisqaradi.

Aholining oʻsishi isteʼmolning ortishi bilan bir qatorda, inson taraqqiyotida foydalanilgan resurslar tufayli biologik xilma-xillikning yoʻqolishi va iqlim o'zgarishi kabi ekologik muammolarning keltirib chiqaruvchisi hisoblanadi^[9]. Aholining oʻsishga taʼsirini yumshatishga qaratilgan xalqaro siyosat Barqaror rivojlanish maqsadlarida jamlangan boʻlib, ular jamiyatning atrof-muhitga taʼsirini kamaytirish bilan birga global miqyosda turmush darajasini yaxshilashga eʼtibor qaratgan.

Aholi^[10]

Yillar oraligʻi	Yil	Pop. (milliardlar)
-	1800	1
127	1927	2
33	1960	3
14	1974	4
13	1987	5
12	1999	6
12	2011	7
12	2023*	8
14	2037*	9
18	2055*	10
33	2088*	11
*Dunyo aholisining istiqbollari 2017 (Birlashgan Millatlar Tashkilotining Aholi boʻlimi)

Tarixi

Dunyo aholisining taxminiy soni 1800-yildan dan 2100-yilgacha boʻlib, 2020-yildan keyin kelajakdagi aholi soni „yuqori“ va „past“ stsenariylar asosida taxmin qilinadi. Birlashgan Millatlar Tashkilotining 2019 yildagi prognozlaridan olingan maʼlumotlar.

Dunyo aholisi Qora oʻlim tugaganidan beri, taxminan 1350-yillardan beri doimiy ravishda oʻsib bordi^[6]. Gʻarb dunyosida sanoat inqilobi davrida aholi tez oʻsishni boshladi. Dunyo aholisining eng sezilarli oʻsishi 1950-yillardan boshlab, asosan tibbiyotning rivojlanishi^[11] va qishloq xoʻjaligi mahsuldorligining oshishi hisobiga sodir boʻldi^[12].

Haber jarayoni

Insonning oziq-ovqat yetishtirish qobiliyatiga keskin taʼsiri tufayli, ixtirochilaridan biri, nemis kimyogari Fritz Haber sharafiga nomlangan Haber jarayoni „aholi portlashining detonatori“ boʻlib, dunyo aholisini 1900-yildan 2019-yil noyabriga kelib 7,7 mlrdga oʻstirishga, yaʼni 1,6 milliard koʻpaytirishga imkon berdi^[13].

Thomas McKeown farazlari

„Aholining zamonaviy yuksalishi“ning baʼzi sabablari^[14], ayniqsa, ingliz sogʻliqni saqlash olimi Thomas McKeown (1912-1988) tomonidan oʻrganilgan. McKeown oʻz nashrlarida aholining oʻsishi haqidagi toʻrtta nazariyaga qarshi chiqdi:

1. McKeownning taʼkidlashicha, Gʻarb aholisining oʻsishi, ayniqsa 19-asrda oʻsib borishi tugʻilishning oʻsishi bilan emas, balki asosan oʻlim darajasining, xususan, bolalar oʻlimining kamayishi va chaqaloqlar oʻlimi bilan bogʻliq^[15]
2. Oʻlim darajasining pasayishi asosan turmush darajasining koʻtarilishi bilan bogʻliq boʻlishi mumkin, buning natijasida McKeown oziqlanish holatini yaxshilashga katta eʼtibor beradi^[16]
3. Uning eng munozarali gʻoyasi va eng bahsli gʻoyasida McKeown sogʻliqni saqlash choralari, jumladan, sanitariya islohotlari, emlash va karantin samaradorligini shubha ostiga qoʻygan edi^[17]
4. Uning nashri „McKeown thesis“ atrofida qoʻzgʻatgan baʼzan shiddatli tortishuvlar McKeownning nafaqat XX asr oʻrtalariga qadar^[15], balki XXI asrgacha shifobaxsh tibbiyot choralari oʻlim darajasini pasaytirishda unchalik katta rol oʻynamaganligi haqidagi muhimroq va shubhasiz daliliga soya solib qoʻydi^[18].

McKeown farazi jiddiy bahs-munozaralarga sabab boʻlgan boʻlsa-da, soʻnggi tadqiqotlar uning gʻoyalari qiymatini tasdiqladi^[19]. Uning ishi bugungi kunda aholi oʻsishi, tugʻilishni nazorat qilish, sogʻliqni saqlash va tibbiy yordam haqida fikr yuritish uchun muhim ahamiyatga ega. McKeown sogʻliqni saqlash iqtisodchilari va Nobel mukofoti sovrindorlari Robert W. Fogel (1993) va Angus Deaton (2015) kabi koʻplab aholi tadqiqotchilariga katta taʼsir koʻrsatdi. Ikkinchi olim McKeownni „ijtimoiy tibbiyot asoschisi“ deb hisobladi^[20].

Oʻsish sur’ati modellari

„Aholining o‘sish sur’ati“ — bu populyatsiyadagi individlar sonining maʼlum vaqt oralig‘ida o‘sish sur’ati, boshlang‘ich populyatsiyaning bir qismi sifatida ifodalanadi. Xususan, populyatsiyaning oʻsish sur’ati deganda birlik vaqt oraligʻidagi populyatsiyaning oʻzgarishi tushuniladi, koʻpincha shu davr boshidagi populyatsiyadagi individlar sonining foizi sifatida ifodalanadi. Buni yetarli darajada kichik vaqt oraligʻida amal qiladigan formula sifatida yozish mumkin:

${\displaystyle Populatsiya\ o'sish\ ko'rsatkichi={\frac {P(t_{2})-P(t_{1})}{P(t_{1})(t_{2}-t_{1})}}}$

Ijobiy oʻsish sur’ati aholi sonining koʻpayishini, salbiy oʻsish sur’ati esa aholining qisqarishini koʻrsatadi. Nolga teng boʻlgan oʻsish nisbati davr boshida va oxirida bir xil miqdordagi shaxslar boʻlganligini koʻrsatadi — hatto tugʻilish, oʻlim darajasi, immigratsiya koʻrsatkichlari va yosh taqsimotida sezilarli oʻzgarishlar boʻlsa ham, oʻsish sur’ati nolga teng boʻlishi mumkin^[21].

Tegishli oʻlchov aniq takror ishlab chiqarish tezligidir. Migratsiya boʻlmaganda, 1 dan ortiq sof koʻpayish koʻrsatkichi urgʻochilarning populyatsiyasi oʻsib borayotganligini koʻrsatadi, sof koʻpayish koeffitsienti esa birdan kam boʻlsa (oʻrnini bosuvchi tugʻilish) urgʻochilar sonining kamayib borayotganini koʻrsatadi.

Aksariyat populyatsiyalar eksponent ravishda oʻsmaydi, aksincha ular logistik modelga amal qilishadi. Populyatsiya oʻzining tashish qobiliyatiga erishgandan soʻng, u barqarorlashadi va eksponentsial egri chiziq koʻchirish qobiliyatiga toʻgʻri keladi, bu odatda aholi oʻzining tabiiy resurslarining koʻp qismini tugatganida sodir boʻladi^[22]. Dunyo aholisi sonining oʻsishi soʻnggi bir necha oʻn yilliklar davomida oʻziga xos tendensiyani yuzaga keltirmoqda.

Aholining logistik oʻsishi.

Logistik tenglama

Aholining oʻsishini koʻpincha logistik tenglama bilan modellash mumkin^[23]:

${\displaystyle {\frac {dP}{dt}}=rP\left(1-{\frac {P}{K}}\right),}$

bu yerda:

• ${\displaystyle P(t)}$ = t vaqtdan keyingi aholi soni;
• ${\displaystyle t}$ = aholi oʻsishi vaqti;
• ${\displaystyle r}$ = nisbiy oʻsish koeffitsienti;
• ${\displaystyle K}$ = aholining koʻpayish qobiliyati; ekologlar tomonidan maʼlum bir muhit saqlanishi mumkin boʻlgan maksimal aholi soni sifatida belgilangan.

Ajraladigan differensial tenglama boʻlgani uchun populyatsiya aniq yechilishi mumkin, bu logistik funksiyani ishlab chiqaradi:

${\displaystyle P(t)={\frac {K}{1+Ae^{-rt}}}}$ ,

bu yerda: ${\displaystyle A={\frac {K-P_{0}}{P_{0}}}}$ va ${\displaystyle P_{0}}$ 0 vaqtidagi boshlangʻich aholi soni.

CIA World Factbookning 2016-yilgi maʼlumotlariga koʻra, ayol boshiga tugʻilish darajasidagi global oʻzgarishlarni koʻrsatadigan dunyo xaritasi

7–8 yoshdagi bola   6–7 yoshdagi bola

5–6 yoshdagi bola   4–5 yoshdagi bola

3–4 yoshdagi bola   2–3 yoshdagi bola

1–2 yoshdagi bola   0–1 yoshdagi bola

Birlashgan Millatlar Tashkiloti maʼlumotlariga koʻra, 1950 va 2050-yillar oraligʻida turli qitʼalarda aholi evolyutsiyasining hisob-kitoblari. Vertikal oʻq logarifmik boʻlib, bu yerda millionlab odamlar mavjud (2011).

1950-yildan 2050-yilgacha dunyo aholisining oʻsish sur’atlari

Dunyo aholisining oʻsish sur’ati 1963-yilda yiliga 2,2 % ni tashkil etdi va keyinchalik pasaydi. 2017-yilda taxminiy yillik oʻsish sur’ati 1,1 % ni tashkil etdi. CIA World Factbook dunyo boʻyicha yillik tugʻilish, oʻlim darajasi va oʻsish sur’atlarini mos ravishda 1,86 %, 0,78 % va 1,08 % deb baholadi^[24]. Oxirgi 100 yillar davomida tibbiyot taraqqiyoti, oʻlim darajasining pasayishi va Yashil inqilob tufayli mumkin boʻlgan qishloq xoʻjaligi mahsuldorligining oshishi tufayli aholi soni toʻrt baravar koʻpaydi^[25].

Tirik odamlar sonining yillik oʻsishi 1989-yilda 88,0 millionga yetdi, keyin asta-sekin 2003-yilda 73,9 millionga kamaydi, undan keyin yana 2006-yilda 75,2 millionga koʻtarildi va 2017-yilda aholi soni 83 millionga koʻpaydi^[26]. Umuman olganda, soʻnggi oʻn yilliklarda rivojlangan davlatlarning oʻsish sur’atlarida pasayish kuzatildi, garchi yillik oʻsish sur’atlari Yaqin Sharq va Sahroi Kabir Afrikasining ayrim mamlakatlarida, shuningdek, Janubiy Osiyo, Janubi-Sharqiy Osiyo va Lotin Amerikasida 2 % dan yuqori boʻlib qolmoqda^[27].

Baʼzi mamlakatlarda aholi, ayniqsa Sharqiy Yevropada, asosan, tugʻilishning pastligi, oʻlim darajasi va emigratsiyaning yuqoriligi tufayli kamayib bormoqda. Janubiy Afrikada OITS bilan bogʻliq oʻlimlar sonining koʻpligi tufayli oʻsish sekinlashmoqda. Baʼzi Gʻarbiy Yevropa mamlakatlari ham aholining qisqarishini boshdan kechirishi mumkin^[28]. Yaponiya aholisi 2005-yilda qisqara boshladi^[29].

Birlashgan Millatlar Tashkilotining Aholishunoslik boʻlimi prognozlariga koʻra, dunyo aholisi XXI asr oxiriga kelib, 11,2 milliardga yetadi; Sogʻliqni saqlash oʻlchovlari va baholash instituti prognozlariga koʻra, dunyo aholisi 2064-yilda 9,73 milliardga yetadi va 2100-yilda 8,89 milliardga kamayadi^[30]. 2014-yilda Science jurnalida oʻtkazilgan tadqiqot shuni koʻrsatadiki, 2100-yilga borib dunyo aholisi 11 milliardga yetadi va XX asrga qadar oʻsishning 70 % ehtimoli bor^[31][32]. 2019-yilning dekabr oyida Germaniyaning Jahon Aholisi Jamg‘armasi maʼlum qilishicha, dunyo aholisi har soniyada 2,6 kishiga o‘sadi va 2023-yilga kelib 8 milliardga yetishi mumkin^[33][34].

Mamlakatlar boʻyicha oʻsish

Birlashgan Millatlar Tashkilotining aholi statistik maʼlumotlariga koʻra, dunyo aholisi 1990-yildan 2010-yilgacha 30 foizga yoki 1,6 milliard insonga oʻsgan^[35]. Odamlar soni boʻyicha oʻsish eng yuqori Hindistonda (350 million) va Xitoyda (196 million) kuzatilgan. Aholining oʻsish sur’ati Birlashgan Arab Amirliklari (315 %) va Qatarda (271 %) eng yuqori boʻldi^[35].

Dunyoning eng koʻp aholisi boʻlgan davlatlarining oʻsish sur’atlari

Daraja	Mamlakat	Aholi			Yillik oʻsish (%)
		1990-yil	2010-yil	2020-yil (taxminiy)[36]	1990–2010-yillar	2010–2020-yillar
	Dunyo	5 306 425 000	6 895 889 000	7 503 828 180	1,3 %	0,8 %
1	Xitoy	1 139 060 000	1 341 335 000	1 384 688 986	0,8 %	0,3 %
2	Hindiston	873 785 000	1 224 614 000	1 296 834 042	1,7 %	0,6 %
3	Qoʻshma Shtatlar	253 339 000	310 384 000	329,256,465	1,0 %	0,6 %
4	Indoneziya	184 346 000	239 871 000	262 787 403	1,3 %	0,9 %
5	Braziliya	149 650 000	194 946 000	208 846 892	1,3 %	0,7 %
6	Pokiston	111 845 000	173 593 000	207 862 518	2,2 %	1,8 %
7	Nigeriya	97 552 000	158 423 000	203 452 505	2,5 %	2,5 %
8	Bangladesh	105 256 000	148 692 000	159 453 001	1,7 %	0,7 %
9	Rossiya	148 244 000	142 958 000	142,122,776	−0,2 %	−0,1 %
10	Yaponiya	122 251 000	128 057 000	126,168,156	0,2 %	−0,1 %

Dunyoning koʻplab mamlakatlari, jumladan, Afrikaning Sahroi Kabirdan janubi-gʻarbiy qismida, Yaqin Sharq, Janubiy Osiyo va Janubi-Sharqiy Osiyoda, Sovuq Urush tugaganidan beri aholi soni keskin oʻsgan. Qoʻrquv shundaki, aholi sonining koʻpligi baʼzi omadsiz mamlakatlarda tabiiy resurslar, oziq-ovqat taʼminoti, yoqilgʻi taʼminoti, ish bilan taʼminlash, uy-joy va hokazolarni yanada qiyinlashtirmoqda. Masalan, Chad aholisi oxir-oqibat 1993-yildagi 6 279 921 kishidan 2009-yilda 10 329 208 kishigacha oʻsdi^[37], bu uning resurslarini yanada kuchaytirdi. Vetnam, Meksika, Nigeriya, Misr, Efiopiya va DRCda ham aholi sonining oʻsishi kuzatilmoqda.

Quyidagi jadvalda baʼzi mamlakatlar yoki hududlar misollari keltirilgan:

Mamlakat/hudud	Populatsiya					Oʻrtacha umr koʻrish yillarda (2008)	Jami aholining 1960-yillardan boshlab 2007–2011- yillargacha oʻsishi
	1967	1990	1994	2002	2008
Eritreya*	Yoʻq*	Yoʻq*	3,437,000[38]	4,298,269	5,673,520[39]	61[40]	2,236,520
Efiopiya*	23,457,000*[41]	50,974,000*[42]	54,939,000[38]	67,673,031(2003)	79,221,000[43]	55[40]	55,764,000
Sudan	14,355,000†[41]	25,204,000†[42]	27,361,000†[38]	38,114,160 (2003)†	42,272,000†[39]	50†[40]	27,917,000
Chad	3,410,000[41]	5,679,000[42]	6,183,000[38]	9,253,493(2003)	10,329,208 (2009)[37]	47[40]	6,919,205
Niger	3,546,000[41]	7,732,000[42]	8,846,000[38]	10,790,352 (2001)	15,306,252 (2009)[44]	44[40]	11,760,252
Nigeriya	61,450,000[41]	88,500,000[42]	108,467,000[38]	129,934,911	158,259,000[39]	47[40]	96,809,000
Mali	4,745,000[41]	8,156,000[42]	10,462,000[38]	11,340,480	14,517,176(2010)[45]	50[40]	9,772,176
Mavritaniya	1,050,000[41]	2,025,000 [42]	2,211,000[38]	2,667,859 (2003)	3,291,000 (2009)[37]	54[40]	2,241,000
Senegal	3,607,000[41]	7,327,000[42]	8,102,000[38]	9,967,215	13,711,597 (2009)[46]	57[40]	10,104,597
Gambiya	343,000[41]	861,000[42]	1,081,000[38]	1,367,124 (2000)	1,705,000[39]	55[40]	1,362,000
Jazoir	11,833,126 (1966)[41]	25,012,000[42]	27,325,000 [38]	32,818,500 (2003)	34,895,000[43][47]	74[40]	23,061,874
Kongo Demokratik Respublikasi/Zaire	16,353,000[41]	35,562,000[42]	42,552,000[38]	55,225,478 (2003)	70,916,439[43][48]	54[40]	54,563,439
Egipt	30,083,419 (1966)[41]	53,153,000[42]	58,326,000[38]	70,712,345 (2003)	79,089,650[43][49]	72[40]	49,006,231
Réunion (Fransiyaning dengizorti mintaqasi)	418,000[41]	Yoʻq[42]	Yoʻq[38]	720,934 (2003)	827,000 (2009)[39]	Yoʻq[40]	409,000
Falkland orollari (Britaniya dengizorti hududlari)	2,500[41]	Yoʻq[42]	Yoʻq[38]	2,967 (2003)	3,140(2010)[50]	Yo'q[40]	640
Chili	8,935,500[41]	13,173,000[42]	13,994,000[38]	15,116,435	17,224,200 (2011)	77[40]	8,288,700
Kolumbiya	19,191,000[41]	32,987,000[42]	34,520,000[38]	41,088,227	45,925,397 (2010)[51]	73[40]	26,734,397
Braziliya	85,655,000[41]	150,368,000[42]	153,725,000[38]	174,468,575 (2000)	190,732,694 (2010)[52]	72[40]	105,077,694
Meksika	45,671,000[41]	86,154,000[42]	93,008,000[38]	103,400,165 (2000)	112,322,757 (2010)[53]	76[40]	66,651,757
Fiji	476,727 (1966)[41]	765,000[42]	771,000[38]	844,330 (2001)	849,000[47] (2010)	70[40]	372,273
Nauru	6,050 (1966)[41]	10,000[42]	Yoʻq[38]	12,329	9,322 (2011)[54]	Yoʻq[40]	3,272
Yamayka	1,876,000[41]	2,420,000[42]	2,429,000[38]	2,695,867 (2003)	2,847,232[55](2010)	74[40]	971,232
Avstraliya	11,540,764 (1964)[41]	17,086,000[42]	17,843,000[38]	19,546,792 (2003)	26 993 186[56] (2010)	82[40]	10,066,508
Albaniya	1,965,500 (1964)[41]	3,250,000[42]	3,414,000[38]	3,510,484	2,986,952 (Iyul 2010)[37][57]	78[40]	1,021,452
Polsha	31,944,000[41]	38,180,000[42]	38,554,000[38]	38,626,349 (2001)	38,192,000 (2010)[58]	75[40]	6,248,000
Vengriya	10,212,000[41]	10,553,000[42]	10,261,000[38]	10,106,017	9,979,000 (2010)[59]	73[40]	−142,000
Bolgariya	8,226,564 (1965)[41]	8,980,000[42]	8,443,000[38]	7,707,495(2000)	7,351,234 (2011)[60]	73[40]	−875,330
Buyuk Britaniya	55,068,000 (1966)[41]	57,411,000[42]	58,091,000[38]	58,789,194	62,008,048 (2010)[61]	79[40]	7,020,048
Irlandiya	2,884,002 (1966)[41]	3,503,000[42]	3,571,000[38]	3,840,838 (2000)	4,470,700[62] (2010)	78[40]	1,586,698
Xitoy Respublikasi	720,000,000[41]	1,139,060,000[42]	1,208,841,000[38]	1,286,975,468 (2004)	1,339,724,852 (2010)[63]	73[40]	619,724,852
Yaponiya‡	98,274,961 (1965)[41]	123,537,000[42]	124,961,000[38]	127,333,002	127,420,000 (2010)[64]	82[40]	28,123,865
Hindiston#	511,115,000[41]	843,931,000[42]	918,570,000[38]	1,028,610,328 (2001)	1,210,193,422 (2011)[65]	69[40]	699,078,422
Singapur	1,956,000 (1967)[41]	3,003,000 (1990) [42]	2,930,000 (1994)[38]	4,452,732 (2002)	5,076,700 (2010)[66]	82 (2008)[40]	3,120,700
Monako	24,000 (1967)[41]	29,000 (1990)[42]	Yoʻq (1994)[38]	31,842 (2000)	35,586[67] (2010)	(2008)[40]	11,586
Gretsiya	8,716,000 (1967)[41]	10,123,000 (1990) [42]	10,426,000 (1994)[38]	10,964,020 (2001)[68]	11,305,118 (2011)[69]	Yoʻq (2008)[40]	2,589,118
Faroe orollari (Daniyaga tegishli)	38,000 (1967)[41]	Yoʻq (1990)[42]	Yoʻq (1994)[38]	46,345 (2000)	48,917 (2010)[70]	Yoʻq (2008)[40]	18,917
Lixtenshteyn	20,000 (1967)[41]	29,000 (1990)[42]	Yoʻq (1994)[38]	33,307 (2000)	35,789 (2009)[71]	(2008)[40]	15,789
Janubiy Korea	29,207,856 (1966)[41]	42,793,000 (1990) [42]	44,453,000 (1994)[38]	48,324,000 (2003)	48,875,000 (2010)[72]	(2008)[40]	19,667,144
Shimoliy Koreya	12,700,000 (1967)[41]	21,773,000 (1990) [42]	23,483,000 (1994)[38]	22,224,195 (2002)	24,051,218 (2010)[73]	(2008)[40]	11,351,218
Bruney	107,200 (1967)[41]	266,000 (1990)[42]	280,000 (1994)[38]	332,844 (2001)	401,890 (2011)[74]	76 (2008)[40]	306,609
Malayziya	10,671,000 (1967)[41]	17,861,000 (1990) [42]	19,489,000 (1994)[38]	21,793,293 (2002)	27,565,821 (2010)[75]	(2008)[40]	16,894,821
Tailand	32,680,000 (1967)[41]	57,196,000 (1990) [42]	59,396,000 (1994)[38]	60,606,947 (2000)[76]	63,878,267 (2011)[77]	(2008)[40]	31,198,267
Lebanon	2,520,000 (1967)[41]	2,701,000 (1990) [42]	2,915,000 (1994)[38]	3,727,703[78] (2003)	4,224,000[39] (2009)	— (2008)[40]
Suriya	5,600,000 (1967)[41]	12,116,000 (1990) [42]	13,844,000 (1994)[38]	17,585,540 (2003)	22,457,763 (2011)[79]	-(2008)[40]
Bahrayn	182,00 (1967)[41]	503,000 (1990)[42]	549,000 (1994)[38]	667,238 (2003)	1,234,596[80] (2010)	75 (2008)[40]
Shri Lanka	11,741,000 (1967)[41]	16,993,000 (1990) [42]	17,685,000 (1994)[38]	19,607,519 (2002)	20,238,000[47] (2009)	— (2008)[40]
Shveysariya	6,050,000 (1967)[41]	6.712,000 (1990) [42]	6,994,000 (1994)[38]	7,261,200 (2002)	7,866,500[81] (2010)	— (2008)[40]
Lyuksemburg	335,000 (1967)[41]	381,000 (1990)[42]	401,000 (1994)[38]	439,539 (2001)	511,840 (2011)[82]	— (2008)[40]
Ruminiya	19,105,056 (1966)[41]	23,200,000 (1990)[42]	22,736,000 (1994)[38]	21,680,974 (2002)	21,466,174[83] (2011)	— (2008)[40]
Niue (Yangi Zelandiyaga bogʻlangan davlat)	1,900 (1966)[41]	Yoʻq (1990)[42]	Yoʻq (1994)[38]	2,134 (2002)	1,398 (2009)[84]	Yoʻq (2008)[40]	−502
Tokelau (Yangi Zelandiya hududi)	5,194 (1966)[41]	Yoʻq (1990)[42]	Yoʻq (1994)[38]	1,445 (2001)	1,416 (2009)	Yoʻq (2008)[40]	−3,778
Yamayka	1,876,000 (1967)[41]	2,420,000 (1990) [42]	2,429,000 (1994)[38]	2,695,867 (2003)	2,847,232[55] (2010)	74 (2008)[40]	971,232
Argentina	32,031,000 (1967)[41]	32,322,000 (1990)[42]	34,180,000 (1994)[38]	37,812,817 (2002)	40,091,359 (2010)	74 (2008)[40]	8,060,359
Fransiya	49,890,660 (1967)[41]	56,440,000 (1990)[42]	57,747,000 (1994)[38]	59,551,000 (2001)	63,136,180 (2011)[85]	81 (2008)[40]
Italiya	52,334,000 (1967)[41]	57,662,000 (1990)[42]	57,193,000 (1994)[38]	56,995,744 (2002)	60,605,053[86] (2011)	80 (2008)[40]
Mavritsiya	774,000 (1967)[41]	1,075,000 (1990)[42]	1,104,000 (1994)[38]	1,179,137 (2000)	1,288,000 (2009)[47]	75 (2008)[40]	514,000
Gvatemala	4,717,000 (1967)[41]	9,197,000 (1990)[42]	10,322,000 (1994)[38]	12,974,361 (2000)	13,276,517 (2009)	70 (2008)[40]	8,559,517
Kuba	8,033,000 (1967)[41]	10,609,000 (1990)[42]	10,960,000 (1994)[38]	11,177,743 (2002)	11,239,363 (2009)[87]	77 (2008)[40]
Barbados	246,000 (1967)[41]	255,000 (1990)[42]	261,000 (1994)[38]	250,012 (2001)	284,589 (2010)[37]	73 (2008)[40]	18,589
Samoa	131,377 (1967)[41]	164,000 (1990)[42]	164,000 (1994)[38]	178,173 (2003)	179,000 (2009)[39]	Yoʻq (2008)[40]
Shvetsiya	7,765,981 (1967)[41]	8,559,000 (1990) [42]	8,794,000 (1994)[38]	8,920,705 (2002)	9,354,462 (2009)	81 (2008)[40]
Finlandiya	4,664,000 (1967)[41]	4,986,000 (1990) [42]	5,095,000 (1994)[38]	5,175,783 (2002)	5,374,781 (2010)	Yoʻq (2008)[40]
Portugaliya	9,440,000 (1967)[41]	10,525,000 (1990)[42]	9,830,000 (1994)[38]	10,355,824 (2001)	10,647,763[88] (2011)	Yoʻq (2008)[40]
Avstriya	7,323,981 (1967)[41]	7,712,000 (1990) [42]	8,031,000 (1994)[38]	8,032,926 (2001)	8,404,252 (2011)	Yoʻq (2008)[40]
Libya	1,738,000 (1967)[41]	4,545,000 (1990)[42]	5,225,000(1994)[38]	5,499,074 (2002)	6,420,000 (2009)[39]	77 (2008)[40]
Peru	12,385,000 (1967)[41]	21,550,000 (1990)[42]	23,080,000(1994)[38]	27,949,639 (2002)	29,496,000 (2010)	70 (2008)[40]
Gvineya-Bisau	528,000 (1967)[41]	965,000 (1990)[42]	1,050,000 (1994)[38]	1,345,479 (2002)	1,647,000[39] (2009)	48 (2008)[40]
Angola	5,203,066 (1967)[41]	10,020,000 (1990)[42]	10,674,000 (1994)[38]	10,766,500 (2003)	18,498,000[47][89] (2009)	38 (2008)[40]
Ekvatorial Gvineya	277,000 (1967)[41]	348,000 (1990)[42]	389,000 (1994)[38]	474,214 (2000)	676,000 (2009)[47]	61 (2008)[40]
Benin	2,505,000 (1967)[41]	4,736,000 (1990)[42]	5,246,000 (1994)[38]	8,500,500 (2002)	8,791,832 (2009)	59 (2008)[40]
Laos	2,770,000 (1967)[41]	4,139,000 (1990)[42]	4,742,000 (1994)[38]	5,635,967 (2002)	6,800,000[90] (2011)	56 (2008)[40]
Nepal	10,500,000 (1967)[41]	18,961,000 (1990)[42]	21,360,000 (1994)[38]	25,284,463 (2002)	29,331,000[47] (2009)	— (2008)[40]
Eron	25,781,090 (1966)[41]	54,608,000 (1990)[42]	59,778,000 (1994)[38]	66,622,704 (2002)	75,330,000 (2010)[91]	71 (2008)[40]	49,548,910
Kanada	20,014,880 (1966)[41]	26,603,000 (1990)[42]	29,248,000(1994)[38]	31,081,900 (2001)	32,623,490 (2011)[92]	81 (2008)[40]
Qoʻshma Shtatlar	199,118,000 (1967)[41]	249,995,000 (1990)[42]	260,650,00(1994)[38]	281,421,906 (2000)	308,745,538 (2010)[93]	78 (2008)[40]
Uganda	7,931,000 (1967)[41]	18,795,000 (1990)[42]	20,621,000 (1994)[38]	24,227,297 (2002)	32,369,558 (2009)	52 (2008)[40]

Izohlar:

* Eritreya 1991-yilda Efiopiyani tark etgan.

† 2011-yilda Sudan va Janubiy Sudan xalqlariga boʻlingan.

‡ Yaponiya va Ryukyu orollari 1972-yilda birlashtirildi.

# Hindiston va Sikkim 1975-yilda birlashgan.

Aholining oʻsishi 1990-2012 (%)[94]
Afrika	73,3 %
Yaqin Sharq	68,2 %
Osiyo (shundan tashqari Xitoy)	42,8 %
Xitoy	19,0 %
OECD Amerika	27,9 %
OECDga aʼzo boʻlmagan Amerika	36,6 %
OECD Yevropa	11,5 %
OECD Osiyo Okeaniyasi	11,1 %
OECDga aʼzo boʻlmagan Yevropa va Yevroosiyo	−0,8 %

Bangladesh dunyodagi aholisi eng zich joylashgan mamlakatlardan biridir. Poytaxt Dakka Nilxet Mor atrofidagi gavjum koʻcha.

Miloddan avvalgi 10 000-yildan 2000-yilgacha boʻlgan odamlarning taxminiy soni.

Bugungi kunda dunyo aholisining oʻsishining asosiy qismi kam rivojlangan mamlakatlarda sodir boʻlmoqda.

Manbalar

1. „Absolute increase in global population per year“. Our World in Data. 2021-yil 28-fevralda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2020-yil 15-fevral.
2. „World Population Prospects 2017 – Data Booklet (ST/ESA/SER.A/401)“. United Nations Department of Economic and Social Affairs (2017). 2022-yil 7-martda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 13-aprel.
3. „World Population 2017“. Qaraldi: 2020-yil 1-aprel.
4. „World Population Prospects: The 2017 Revision: Key Findings and Advance Tables“. United Nations Department of Economic and Social Affairs, Population Division. 2019-yil 26-iyunda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2019-yil 5-yanvar.
5. Roser, Max (2013-05-09). "Future Population Growth". Our World in Data. https://ourworldindata.org/future-population-growth.
6. „Black death 'discriminated' between victims“. Australian Broadcasting Corporation (2008-yil 29-yanvar). 2016-yil 20-dekabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2008-yil 3-noyabr.
7. Population Reference Bureau. „2013 World Population Factsheet“. Population Reference Bureau. 2018-yil 18-fevralda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 30-avgust.
8. Roser, Max; Ritchie, Hannah; Ortiz-Ospina, Esteban (2013-05-09). "World Population Growth". Our World in Data. https://ourworldindata.org/world-population-growth.
9. United Nations Environment Programme (2021). Making Peace with Nature: A scientific blueprint to tackle the climate, biodiversity and pollution emergencies. Nairobi. https://www.unep.org/resources/making-peace-nature
10. „United Nations - World Population Prospects 2017“. 2018-yil 22-martda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2017-yil 7-iyul.
11. Greenwood, B. (19 June 2014). "The contribution of vaccination to global health: past, present and future". Philosophical Transactions of the Royal Society of London. Series B, Biological Sciences (Philosophical Transactions of the Royal Society) 369 (1645): 20130433. doi:10.1098/rstb.2013.0433. PMID 24821919. PMC 4024226. //www.pubmedcentral.nih.gov/articlerender.fcgi?tool=pmcentrez&artid=4024226.
12. Armelagos, George J., Alan H. Goodman, and Kenneth H. Jacobs. „The origins of agriculture: Population growth during a period of declining health.“ Population and Environment 13.1 (1991): 9-22.
13. Smil, Vaclav (1999). "Detonator of the population explosion". Nature 400 (6743): 415. doi:10.1038/22672. http://www.vaclavsmil.com/wp-content/uploads/docs/smil-article-1999-nature7.pdf.
14. McKeown, Thomas. The Modern Rise of Population. London, UK: Edward Arnold, 1976. ISBN 9780713159868.
15. "Medical evidence related to English population changes in the eighteenth century". Population Studies 9 (2): 119–141. 1955. doi:10.1080/00324728.1955.10404688.
16. "An interpretation of the modern rise of population in Europe". Population Studies 26 (3): 345–382. 1972. doi:10.1080/00324728.1972.10405908. PMID 11630563.
17. "Reasons for the Decline of Mortality in England and Wales during the Nineteenth Century". Population Studies 16 (2): 94–122. 1962. doi:10.2307/2173119.
18. "An Interpretation of the Decline of Mortality in England and Wales during the Twentieth Century". Population Studies 29 (3): 391–422. 1975. doi:10.1080/00324728.1975.10412707. PMID 11630508.
19. Korotayev, A. V.; Malkov, A. S. (2016). "Compact Mathematical Model of the World System Economic and Demographic Growth, 1 CE–1973 CE". International Journal of Mathematical Models and Methods in Applied Sciences 10: 200–209. https://www.academia.edu/35548090.
20. Deaton, Angus. The Great Escape. Health, wealth, and the origins of inequality. Princeton and Oxford: Princeton University Press, 2013 — 91–93-bet. ISBN 978-0-691-15354-4. „McKeown's views, updated to modern circumstances, are still important today in debates between those who think that health is primarily determined by medical discoveries and medical treatment and those who look to the background social conditions of life.“
21. Association of Public Health Epidemiologists in Ontario (Wayback Machine saytida 2008-05-22 sanasida arxivlangan)
22. Reece, Jane. Campbell Biology. Pearson, 2014.
23. Stewart, James. Brief Applied Calculus. Brooks/Cole Cengage Learning, 2012.
24. „The World Factbook“ (2015-yil 20-noyabr). Qaraldi: 2016-yil 4-yanvar.
25. „BBC NEWS - South Asia - The end of India's green revolution?“ (2006-yil 29-may).
26. „World Population Prospects 2017“. 2017-yil 11-iyulda asl nusxadan arxivlangan.
27. „International Programs“. 2009-yil 1-iyulda asl nusxadan arxivlangan.
28. UN population projections, 2010-09-14da asl nusxadan arxivlandi, qaraldi: 2022-08-30
29. „Japan sees biggest population fall“. the Guardian. Associated Press (2009-yil 2-yanvar).
30. Fertility, mortality, migration, and population scenarios for 195 countries and territories from 2017 to 2100: a forecasting analysis for the Global Burden of Disease Study (pdf). Lancet. July 14, 2020. doi:10.1016/S0140-6736(20)30677-2. https://www.thelancet.com/action/showPdf?pii=S0140-6736%2820%2930677-2.
31. Carrington, Damien. „World population to hit 11bn in 2100 – with 70% chance of continuous rise“. The Guardian (2014-yil 18-sentyabr). Qaraldi: 2016-yil 19-dekabr.
32. Gerland, P.; Raftery, A. E.; Ev Ikova, H.; Li, N.; Gu, D.; Spoorenberg, T.; Alkema, L.; Fosdick, B. K. et al. (September 14, 2014). "World population stabilization unlikely this century". Science 346 (6206): 234–7. doi:10.1126/science.1257469. ISSN 1095-9203. PMID 25301627. PMC 4230924. //www.pubmedcentral.nih.gov/articlerender.fcgi?tool=pmcentrez&artid=4230924.
33. Hook, Chris. „Earth's population set to soar to 7.75 billion people by New year's Eve“. Seven News (2019-yil 20-dekabr). Qaraldi: 2020-yil 2-yanvar.
34. Silk, John. „World's population to hit 7.75 billion in 2019“. Deutsche Welle (2019-yil 21-dekabr). Qaraldi: 2021-yil 14-mart.
35. „World Population Prospects - Population Division - United Nations“. 2011-yil 7-mayda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2012-yil 28-may.
36. „East Asia/Southeast Asia :: China — The World Factbook - Central Intelligence Agency“. www.cia.gov. Qaraldi: 2019-yil 15-may.
37. Barbados: People. World Factbook of CIA
38. The British Collins Longman Student Atlas, the 1996 and in 1998 publications, ISBN 978-0-00-448879-0 for the 1998 edition, ISBN 0-00-448365-0 for the 1996 edition
39. „World Population Prospects: The 2008 Revision: Selected Tables: Annex Tables“. United Nations (2009). Qaraldi: 2009-yil 12-mart. NB: The preliminary results of the National population census in Guinea-Bissau put the figure at 1,449,230, according to email information by the Instituto Nacional de Estudos e Pesquisa, Bissau.
40. 'Modern School Atlas (96th edition)', ISBN 978-1-84907-013-3.
41. The British Oxford economic atlas of the World 4th edition, ISBN 0-19-894107-2
42. The British Collins Atlas of the World, the 1993 edition, ISBN 0-00-448038-4
43. Ethiopia Central Statistics Office — Population Projection for mid-2008 (Wayback Machine saytida January 5, 2012, sanasida arxivlangan)
44. Central Intelligence Agency. „Niger“. The World Factbook (2009). Qaraldi: 2010-yil 10-yanvar.
45. „Mali preliminary 2009 census“. Institut National de la Statistique. 2010-yil 18-aprelda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2010-yil 12-yanvar.
46. Central Intelligence Agency. „Senegal“. The World Factbook (2009). Qaraldi: 2010-yil 10-yanvar.
47. „World Population Prospects, Table A.1“. United Nations (2010). Qaraldi: 2009-yil 12-mart.^{[sayt ishlamaydi]}
48. The World Factbook- Congo, Democratic Republic of the. Central Intelligence Agency.
49. „Central Agency for Population Mobilisation and Statistics — Population Clock (July 2008)“. Msrintranet.capmas.gov.eg. 2010-yil 8-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2010-yil 25-avgust.
50. „Falkland Islands (Islas Malvinas)“. The World Factbook. CIA. Qaraldi: 2010-yil 5-mart.
51. „Departamento Administrativo Nacional de Estadística“. Dane.gov.co. 2015-yil 5-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2010-yil 22-avgust.
52. IBGE. Censo 2010: população do Brasil é de 190.732.694 pessoas.
53. „INEGI 2010 Census Statistics“. inegi.org.mx. Qaraldi: 2010-yil 25-noyabr.
54. Central Intelligence Agency. „Nauru“. The World Factbook (2011). Qaraldi: 2011-yil 12-fevral.
55. „The World Factbook“ (2021-yil 19-oktyabr).
56. „Population clock“. Australian Bureau of Statistics website. Commonwealth of Australia. Qaraldi: 2011-yil 12-aprel. The population estimate shown is automatically calculated daily at 00:00 UTC and is based on data obtained from the population clock on the date shown in the citation.
57. „IFs Forecast - Version 7.00-Google Public Data Explorer“.
58. „Wzrasta liczba ludności Polski - Wiadomości - WP.PL“. Wiadomosci.wp.pl (2010-yil 23-iyul). 2013-yil 5-oktyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2010-yil 27-iyul.
59. Hungarian Central Statistical Office. Retrieved 25 July 2010.
60. „Archived copy“. 2011-yil 5-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2011-yil 31-dekabr.
61. „Total population at 1 January“. Eurostat (2011-yil 11-mart). Qaraldi: 2011-yil 29-aprel.
62. „CSO – Population and Migration Estimates April 2010“ (2010-yil sentyabr). 2010-yil 20-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2010-yil 21-sentyabr.
63. Communiqué of the National Bureau of Statistics of Peopleʼs Republic of China on Major Figures of the 2010 Population Census (Wayback Machine saytida November 8, 2013, sanasida arxivlangan)
64. „Statistics Bureau Home Page/Population Estimates Monthly Report“.
65. „Provisional Population Totals - Census 2011“. Indian Census Bureau 2011. Qaraldi: 2011-yil 29-mart.
66. „Population (Mid Year Estimates) & Land Area“. Statistics Singapore (2010-yil 31-avgust). 2010-yil 14-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan.
67. Monaco, The World Factbook, Central Intelligence Agency. Retrieved 7 June 2010.
68. „Πίνακας 1. Πληθυσμός κατά φύλο και ηλικία“. National Statistical Service of Greece: Population census of 18 March 2001. 2009-yil 25-martda asl nusxadan arxivlangan.
69. „Total population“. Eurostat (2010-yil 1-yanvar). Qaraldi: 2010-yil 8-yanvar.
70. „Hagstova F?roya“. 2013-yil 10-dekabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2015-yil 10-dekabr. (Faroese)
71. Bevölkerungsstatistik 30. Juni 2009 (Wayback Machine saytida 2013-11-14 sanasida arxivlangan), Landesverwaltung Liechtenstein.
72. „총인구, 인구성장률 : 지표상세화면“. Index.go.kr. Qaraldi: 2010-yil 29-oktyabr.
73. „한반도 인구 7천400만명 시대 임박“ (ko) (2009-yil 1-oktyabr). 2010-yil 17-aprelda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2010-yil 14-aprel.
74. „Brunei“. CIA World Factbook (2011). Qaraldi: 2011-yil 13-yanvar.
75. „Laporan Kiraan Permulaan 2010“. Jabatan Perangkaan Malaysia. 2011-yil 8-iyulda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2011-yil 31-yanvar.
76. „Population and Housing Census 2000, National Statistical Office“. Web.nso.go.th (2000-yil 1-aprel). 2017-yil 14-noyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2010-yil 25-aprel.
77. „Archived copy“. 2011-yil 16-iyulda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2011-yil 16-iyul.
78. „Central Intelligence Agency. March 2011 est“. Cia.gov. Qaraldi: 2011-yil 23-aprel.
79. „Central Intelligence Agency. March 2011 est“. Cia.gov. Qaraldi: 2011-yil 23-aprel.
80. „REMARKABLE GROWTH EXPATS OUTNUMBER BAHRAINIS IN 2010 CENSUS“. Bahraini Census 2010 (2010-yil 28-noyabr). 2011-yil 19-fevralda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2011-yil 14-fevral.
81. „Population size and population composition“. Swiss Federal Statistical Office. Swiss Federal Statistical Office, Neuchâtel (2010). 2016-yil 28-iyunda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2011-yil 29-aprel.
82. „Population: 511 840 habitants au 1er janvier 2011“, Le Portail des statistiques: Grand-Duché de Luxembourg, 3 May 2011. (fransuzcha) Retrieved 4 May 2011.
83. „Romania - Population“. epp.eurostat.ec.europa.eu. Qaraldi: 2011-yil 26-may.
84. „Niue“. The World Factbook. Central Intelligence Agency. Qaraldi: 2009-yil 20-iyul.
85. „Population totale par sexe et âge au 1er janvier 2011, France métropolitaine“ (fr). INSEE. Government of France. Qaraldi: 2011-yil 20-yanvar.
86. „Monthly demographic balance: January–November 2010“ (it). Istat (2011-yil 28-mart). 2012-yil 22-iyulda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2011-yil 2-aprel.
87. Anuario Estadístico de Cuba 2009. Edición 2010 (Wayback Machine saytida 2010-07-16 sanasida arxivlangan), Oficina Nacional de Estadísticas, República de Cuba. Accessed on November 6, 2010. Note: An exchange rate of 1 CUC to 1.08 USD was used to convert GDP.
88. Pordata, „Base de Dados Portugal Contemporâneo“. Accessed on March 7, 2011.
89. „Population Forecast to 2060 by International Futures hosted by Google Public Data Explorer“. Qaraldi: 2011-yil 13-iyul.
90. „Background notes - Laos“. US Dept. of State. Qaraldi: 2011-yil 20-yanvar.
91. „Official Iranian Population clock“. Amar.org.ir. 2011-yil 22-iyulda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2011-yil 13-iyul.
92. „Estimated population of Canada, 1605 to present“. Statistics Canada (2009-yil 6-iyul). Qaraldi: 2011-yil 17-aprel.
93. „Resident Population Data – 2010“. U.S. Census Bureau (2010). 2011-yil 28-oktyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2010-yil 22-dekabr.
94. CO2 Emissions from Fuel Combustion (Wayback Machine saytida 2015-12-02 sanasida arxivlangan) Population 1971-2014 IEA (PDF Page 74, marked page 72)