From Wikipedia, the free encyclopedia
Әтнә районы (рус. Атнинский район) — Татарстан Республикасы составындагы административ-территориаль һәм муниципаль берәмлек (муниципаль район). Республиканың төньяк-көнбатышында урнашкан. Район территориясе 47 торак пунктны үз эченә ала, алар 12 авыл җирлегенә берләштерелгән. 2020 ел башына халык саны 12 883 кеше тәшкил итә.[3] Административ үзәк — Казан ханлыгы чорында нигез салынган Олы Әтнә авылы.[4][5]
Әтнә районы | |
Байрак | |
Нигезләнү датасы | 10 август 1930 |
---|---|
Дәүләт | Россия |
Башкала | Олы Әтнә[1] |
Административ-территориаль берәмлек | Татарстан һәм Татарстан АССР |
Сәгать поясы | UTC+03:00 |
Халык саны | 13 013 (1 гыйнвар 2018)[2] |
Диңгез дәрәҗәсе өстендә биеклек | 120 метр |
Мәйдан | 681,4 км² |
Рәсми веб-сайт | atnya.tatarstan.ru |
Әтнә районы Викиҗыентыкта |
Районның мәйданы 681,4 км2 тәшкил итә. Татарстан Республикасының Арча һәм Биектау районнары һәм Марий Эл Республикасы (Морке районы) белән чиктәш. Рельеф 160-180 метр биеклектәге калкулыклы тигезлектән гыйбарәт. Иң югары нокта — 224 метр, ул Иләт-Ашыт елгаларының төньяк—көнбатышында, иң түбәне — 92 метр, районның көнбатыш чигендә, Ашыт тугаенда урнашкан. Урманнар район мәйданының 3,9 % ын били. Иң зур елга — Ашыт, чишмә башы Арча районында, тамагы — Марий Эл Республикасы территориясендә урнашкан. Иң зур кушылдыклар — Үртамак (16 км), Шәше (15 км), Ура (13 км).[6]
Саклана торган табигый территорияләргә «Ашыт» комплекслы тыюлыгы керә, ул 2,7 мең гектар мәйданны били — район территориясеннән 4%. Монда пошилар, кабаннар, төлкеләр, бурсыклар, куяннар беләк һәм кыр куяннары, америка чәшкеләре, сасы көзәннәр һәм ондатрлар, шулай ук 200 дән артык кош-корт очрый.[7]
Герб һәм флаг Әтнә район Советының 2006 елның 3 мартындагы карары белән расланган. Эш белән Татарстан Республикасы Президенты каршындагы Геральдика советы Россия геральдистлар берлеге белән берлектә шөгыльләнгән. Әтнә районы — татар мәдәнияты үзәкләренең берсе, ул халык традицияләрен һәм гореф-гадәтләрен саклап калган. Лалә, Татарстанның төп милли орнаментларыннан берсе буларак, үз халкының гореф-гадәтләренә тугрылыгын һәм җирле мәдәниятне саклап калу теләген чагылдыра.[8] Каләм борынгы тарих, мәдәният, бай рухият символы булып тора. Әтнә районында күп кенә күренекле шагыйрьләр һәм мәгърифәтчеләр, мәсәлән, галим һәм дин эшлеклесе Шиһабетдин Мәрҗани һәм башкалар туган һәм үскән. Районның аграр юнәлешен башак рәвешендәге алтын төстәге каләмнең яртысы тапшыра. Зәңгәр төс намус, вөҗданлылык һәм рухиятне күрсәтә; яшел — бай табигатькә, сәламәтлек һәм тормыш үсешенә; көмеш — камиллеккә, тынычлык һәм үзара аңлашуга; алтын — тотрыклылык, хөрмәт һәм интеллектка бәйле.[9] Әтнә районы флагы герб нигезендә эшләнгән. Киңлеге 2: 3 булган зәңгәр төстәге турыпочмаклы тукымадан гыйбарәт, аның үзәгендә яшел лалә һәм аклы алтын каләм сурәтләнгән.[10]
Районның күп кенә авыллары Идел буе Болгары, Алтын Урда һәм Казан ханлыгы чорыннан бирле билгеле. Мәсәлән, Күәм авыл җирлеге территориясендә безнең эрага якынча IV—XV гасыргы Әйшияз Кала-тау шәһәре — төбәк әһәмиятендәге археология һәйкәле урнашкан. Ныгытма-шәһәр Болгар дәүләте заманында яшәгән һәм эре сәүдә үзәге булып торган. Аның исеме шулай ук «Идегәй» халык эпосында очрый. Районның борынгы тарихы турында мөселман татар зиратларында XIV, XVI—XVIII гасырларда яшәгән эпитафия һәйкәлләре дә сөйли. Кайбер каберләрдә текстлар XVI гасырның беренче яртысындагы гарәп-татар рельеф язуы белән язылган.[11][12][13]
1920 елга кадәр район территориясе Казан һәм Царевококшай өязләренә керә, ә 1920 елдан 1930 елга кадәр — ТАССРның Арча кантонына. Район 1930 елның 10 августында Тукай районы буларак оеша, 1938 елның 25 мартында Әтнә дип үзгәртелә. 1959 елның 12 октябрендә аны Тукай районы (Кызыл Юл районы) составына кертеп, бетерәләр, ә 1990 елның 25 октябрендә яңадан торгызалар.{sfn|Национальный архив Республики Татарстан: Путеводитель|1999|c=558}}[14] 2005 елның октябреннән Әтнә муниципаль районы башлыгы булып Хәкимов Габделәхәт Гыйлемхан улы тора.[15]
Район республикада иң мономилләтле район булып тора: халыкның 98,6% ын татарлар тәшкил итә.
2014 елда районда Олы Әтнә авыл җирлегенә кергән яңа торак пункт — Яңа Әтнә авылы төзелә.[32] 2014 елдан Әтнә районында 12 авыл җирлеге составындагы 47 торак пункт бар:
Район икътисадының нигезе — авыл хуҗалыгы. Авыл хуҗалыгына 53,4 мең гектар җир бүлеп бирелгән, шуның 46,7 мең гектарын сөрүлек җирләре алып тора. Районда бодай, арыш, солы, карабодай, арпа, тары, көнбагыш, бәрәңге, борчак һәм рапс игелә. Ит-сөт терлекчелеге һәм сарыкчылык алга киткән, ә сөт җитештерү динамикасы буенча Әтнә районы берничә ел дәвамында лидерлык позицияләрен саклап кала. Әйтик, 2016 елда районда бер сыерга 21,3 кг сөт җитештерелгән. 2018 елда сөт савымы бер сыерга 23,5 кг кадәр арткан, бу тәүлек эчендә 190 тоннадан артык сөт биргән.[33] 2020 елда сөт савымы тәүлегенә 265 тоннага кадәр арткан.[34]. В 2020 году надой молока увеличился до 265 тонн в сутки[35][36]
Районда 9 авыл хуҗалыгы предприятиесе урнашкан, алар арасында иң эреләре — «Тукай» компаниясе һәм «Ленин исемендәге нәсел заводы», «Таң» һәм «Шахтер» авыл хуҗалыгы кооперативлары. 2012 елда «Ленин исемендәге нәсел заводы» АХҖК «Danone-Юнимилк» компаниясе белән җитештерелә торган сөтнең иң тотрыклы сыйфаты өчен бүләкләнгән һәм «Елның иң яхшы сөт хуҗалыгы» титулын алган. «Тукай» ышанычлы партнерлык өчен, ә «Ташчишмә» «иң динамик тәэмин итүче» буларак таныла.[37][38] Районның барлык авыл хуҗалыгы предприятиеләре нәселле, ә «Кушар» АХҖК селекционерлар һәм орлыкчылар милли берлегенә керә.[7][39][40] 2016 елда районда 10 крестьян (фермер) хуҗалыгы теркәлгән. 2017 ел нәтиҗәләре буенча Татарстан Республикасы авыл хуҗалыгы тармагында уртача хезмәт хакы 18,9 мең сум тәшкил иткән, «Шахтер» төбәк компаниясе хезмәткәрләре 23,7 мең сум, 2019 елда район буенча авыл хуҗалыгы тармагында уртача хезмәт хакы 26 мең сумнан артык булган.[41]
2020 елның беренче яртыеллыгында авыл хуҗалыгының тулай продукциясе 1,5 млрд. сум тәшкил иткән, чагыштыру өчен — 2013 елда бу күрсәткеч 1,27 млрд. сум тәшкил иткән. Сәнәгать предприятиеләре район үзәгендә урнашкан. Иң зуры — «Әтнәагрохим» — известьташ, гипс ташы һәм акбур чыгару һәм сату белән шөгыльләнә. 2020 елның гыйнвар-сентябрь айларында сәнәгать предприятиеләре 87 млн. сумлык (2013 елда — 76 млн. га якын) товар төяп җибәргән.[42]
2013 елдан 2020 елга кадәр минималь куллану бюджетына айлык уртача хезмәт хакы чагыштырмасы 1,87 дән 2,21 тапкыр арткан, ә шул ук елдан 2020 елга кадәр эшсезлек дәрәҗәсе 0,73% тан 0,52% ка кадәр кимегән.[42]
Республиканың дәүләт статистикасы федераль хезмәте бәяләве буенча, 2019 елда Әтнә районына 650 млн. сум инвестиция җәлеп ителгән (бюджет акчаларыннан һәм кече эшмәкәрлек субъектларыннан тыш), бер ел элек — 887 млн.[43][44] Татарстан Республикасының социаль-икътисадый мониторинг комитеты бәяләве буенча, Әтнә районының төп капиталына инвестицияләр 2020 елның гыйнвар-июнь айларында 564 129 мең сум тәшкил иткән, ягъни республикага кертелгән инвестицияләрнең гомуми күләменнән 0,3%. 2020 елда инвестицияләр юнәлеше буенча авыл хуҗалыгын, ау һәм балыкчылыкны үстерү алда бара — барлыгы 404 млн. сум тирәсе.[43]
Район үзәге Казаннан 53 км, Коркачык тимер юл станциясеннән 30 км көньяк-көнчыгышка таба урнашкан. Район территориясе буйлап «Биектау — Олы Әтнә — Ключи-Сап», «Олы Әтнә — Арча», «Морки — Бәрәңге» автоюллары уза.[11] Район буенча узучы М-7 участогында 2020 елда юлүткәргеч ремонтлана.[45]
Әтнә районында 5 урта һәм 7 төп мәктәп, бер башлангыч мәктәп-балалар бакчасы һәм 13 балалар бакчасы, шулай ук өч өстәмә белем бирү учреждениесе эшли. Бер урта һөнәри белем бирү учреждениесе — Габдулла Тукай исемендәге Әтнә авыл хуҗалыгы техникумы эшли. Барлык учреждениеләрдә дә укыту һәм тәрбия эшләре татар һәм рус телләрендә алып барыла.
Районда спорт корылмалары 82 берәмлек, шуларның иң зурысы — «Ашыт» мәдәни-спорт комплексы. Мәдәният өлкәсен мәдәни-спорт үзәге, 35 авыл мәдәният йорты, үзәк район китапханәсе, балалар китапханәсе, туган якны өйрәнү музее һәм Шиһабетдин Мәрҗани һәм Сибгат Хәким музейлары тәкъдим итә.[46][47] Районның төп социомәдәни урыннарының берсе — Олы Әтнә авылында Габдулла Тукай исемендәге Әтнә дәүләт драма театры. Аңа 1918 елда нигез салалар, 2020 елга ул авыл җирендә урнашкан бердәнбер дәүләт театры була.[11] «Әтнә таңы» район газетасы татар телендә нәшер ителә.
Район территориясендә 1838 елда төзелгән татар агач архитектурасы һәйкәле — Олы Мәңгәр авылында сәүдәгәр Вәлиулла Бакиров утары урнашкан. Бина дәүләт тарафыннан саклана һәм җирле әһәмияттәге архитектура һәйкәле (1991 елдан башлап), шулай ук Россия Федерациясе халыкларының мәдәни мирас объекты булып тора (2017 ел). Йорт хуҗасы Вәлиулла Бакиров зур җир хуҗасы, миллионер һәм беренче гильдия сәүдәгәре була. Архитектураның үзенчәлеге — татар архитектурасы өчен хас булганйортның уң һәм сул өлешендә асимметрия, ягъни аны ир-атлар һәм хатын-кызлар яртысына бүлү. 2020 елда Татарстанның мәдәни мирас объектларын саклау буенча комитеты Бакиров утарын саклау буенча фәнни-проект документациясен эшләгән, ә 2021 елда реставрация эшләренең финанс өлешен карарга планлаштыра.[48]
2020 елда Түбән Бәрәскә авылында түбәдә манаралы ике катлы таш мәчет ачыла. Башта ул сәүдәгәр һәм танылган хәйрияче Ибраһим Бурнаев акчасына 1769 елда төзелә һәм Казан аръягының беренче таш мәчете саналган. Бу — Петербург бароккосы стилендәге архитектура үрнәге, төбәк әһәмиятендәге мәдәни мирас объекты. Аның янында мәдрәсә эшли, үзгәртеп кору вакытында биредә клуб була, аннары аны сүтәргә омтылалар.[49][50]
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.