Һиндстан

Һиндстан Җөмһүрияте, Һиндстан яки Быһарат (һинди भारत गणराज्य, ингл. Republic of India) — Көньяк Азиядә урнашкан дәүләт. Һиндстан мәйдан буенча дөньяда җиденче, халык саны буенча икенче урын алып тора. Һиндстан көнбатышта Пакьстан белән, төньяк-көнчыгышта Кытай, Непал һәм Бутан белән, көнчыгышта Бангладеш һәм Мьянма белән чиктәш. Моннан тыш Һиндстанның Мальдивалар белән көньяк-көнбатышта, Шри-Ланка белән көньякта һәм Индонезия белән көньяк-көнчыгышта диңгез чикләре бар. Җамму һәм Кәшмир бәхәсле штатлары Әфганстан белән чиктәш.

Һиндстан

Байрак Илтамга
Шигарь	सत्यमेव जयते
Башкала	Яңа Дәһли
Халык саны	1 326 093 247 (июль 2020, бәя)
Нигезләнгән	15 август 1947
Сәгать кушагы	Һиндстан стандарт вакыты
Рәсми тел	һинд теле, инглиз теле
География
Мәйдан	3,287,263 км²
Координатлар	22.8°N 83°E
Сәясәт
Хөкүмәт башлыгы	Нарендра Моди
Диннәр	Һинд дине, Ислам, Христианлык, Сикхчылык, Буддачылык, Җәйничелек
Икътисад
ТЭП	3 150 307 миллион US$ (2021), 3 385 090 миллион US$ (2022)
Акча берәмлеге	Һиндстан рупиясе
Эшсезлек дәрәҗәсе	4% (2014)[1]
Туу күрсәткече	2.28 (2021)[2]
КПҮИ	0.633 (2021)[3]
Яшәү озынлыгы	70.03 ел (2021)[4]
Джини коэффициенты	35.7 (2019)[5]
Башка мәгълүмат
Ярдәм телефоннары
Электр аергычы төре	D төре[6]
Автомобил хәрәкәте ягы	сул[7]
Челтәр көчәнеше	230 вольт[6]
Телефон коды	+91
ISO 3166-1 коды	IN
ХОК коды	IND
Интернет домены	.in[8]

Һиндстан Һинд елгасы үзәне цивилизациясенең ватаны булып тора. Үзенең озын тарихы дәвамында Һиндстан мөһим сәүдә юлларының үзәге булып тора, югары мәдәнияте һәм байлыклары белән дан тоткан була.

Һиндстанда индуизм, буддизм, сикхизм һәм җайнизм кебек диннәр барлыкка килгән. Безнең эраның беренче меңьеллыгында Һинд субконтинентына зороастризм, яһүд дине, христианлык һәм ислам диннәре дә килеп җитә һәм төбәк мәдәниятенең төрлеләнүенә үз өлешен кертәләр.

Атама

Һиндстан атамасы Бөек Моголлар Империясе чорыннан башлап кулланыла. Илнең атамасы Һинд елгасының тарихи атамасы булган санскрит телендәге синдһу (санскр. सिन्धु) сүзеннән килә. Һиндстан Конституциясе илнең тагын бер атамасын кабул итә — Бһарат (хинди भारत). Ул борынгы Һинд патшасының санскриттагы исеменнән барлыкка килә.

Һиндстан рәсми символлары

Милли хайван
Милли кош
Милли агач
Милли чәчәк
Саклау астындагы хайван
Милли диңгез имезүчеләре
Милли сөйрәлүче
Саклау астындагы имезүчеләр
Милли җимеш
Милли гыйбадәтханә
Милли елга
Милли тау

Тарих

Төп мәкалә: Һиндстан тарихы

Таш гасыры

Субконтинентта беренче билгеле даими тораклар 9000 ел элек Мадхья-Прадеш штатының Бхимбетка дигән җирендә килеп чыккан. Соң неолитның археологик мәдәниятләре Һинд елгасы үзәнендә б. э. к. 6000 елдан 2000 елга кадәрге арада, Көньяк Һиндстанда 2800 елдан 1200 елга кадәрге арада чәчәк ата.

Бронза гасыры

Бронза гасыры Һинд субконтинентында якынча б.э.к. 3300 елда металлургиянең киң җәелүе һәм бакыр, бронза, аккургаш сыман металларны эретергә өйрәнүдән башлана.

Һинд цивилизациясенең чәчәк атуы б. э. к. 2600 ел белән 1900 ел арасына туры килә. Бу вакытта Һинд субконтинентында шәһәр цивилизациясе барлыкка килә һәм монументаль төзелеш алып барыла. Төп шәһәрсыман яшәү җирләре булып хәзерге Пакистандагы Хараппа һәм Мохенджо-Даро һәм хәзерге Һиндстандагы Дхолавира һәм Лотхал тора.

Тимер гасыры

Веда цивилизациясе

Веда мәдәнияте — һинд-арийларга карый, һәм индуизмның санскритта төзелгән изге язамалары Ведалар белән ассоцияцияләнә. Көнбатыш галимнәре фикере буенча бу мәдәният б. э. к. 1500 ел белән 500 ел арасында яшәгән. Ләкин бу фикер белән Веда чорының башы б. э. к. IV меңьеллыкка караганын алга сөрүче Һиндстан галимнәре ризалашмый.

Галимнәр фикеренчә, тимер гасырының башы төньяк-көнбатыш Һиндстанда б. э. к. X гасырга туры килә.

Махаджанападалар

Ведалар чорының ахырында Һинд субконтинентында кечкенә патшалыклар һәм шәһәр-дәүләтләр килеп чыга. Б. э. к. V гасырда 16 патшалык формалаша: Каши, Косала, Анга, Магадха, Вриджи, Малла, Чеди, Вамша, Куру, Панчала, Матсья, Шурасена, Ассака, Аванти, Гандхара һәм Камбоҗа — алар Махаджанападалар буларак та билгеле. Бу чорда шәһәр халкы саны арта. Шулай ук күпсанлы ваграк дәүләтләр дә була. Ул чорның белемле кешеләре санскритта, гади халык исә панкрит дип аталучы телнең төрле диалектларында сөйләшә торган булган.

Бу вакытта төп дин булып брахманнар тарафыннан үткәрелүче төрле катлаулы ритуаллар тора. Шулай ук б. э. к. VI гасырда Сиддхарта Гаутама (Будда) үзенең тәгълиматына нигез сала, якынча аның белән бер үк вакытларда соңрак джайнизм буларак формалашачак диннең тәгълиматын Махавира тарата.

Фарсы һәм грек басып керүләре

Александр Македонскийның явы хәзерге Һиндстанның төньяк өлешенә кадәр барып җитә

Б. э. к. якынча 520 елда, Фарсы илендә Дарий I хакимлек иткәндә, Һинд субконтинентының төньяк өлеше (хәзерге көнчыгыш Әфганстан һәм Пакистан) Ахеменидлар империясе тарафыннан яулап алына һәм ике гасыр дәвамында адарга буйсынып яши.

Б. э. к. 334 елда Александр Македонский, Кече Азия ярымутравын һәм Ахеменидлар империясен яулап алып, Һинд субконтинентының төньяк-көнбатыш чикләренә кадәр барып җитә. Гидасп янындагы сугышта Пор патшаны җиңгәннән соң ул Пенджабның зур өлешен буйсындыра. Күп кенә македонияле гаскәрне яулап алынган җирләрдә калдырып ул үзе көньяк-көнбатышка китә.

Магадха империясе

16 махаджанапада арасында иң мөһим урынны б. э. к. 684 елда нигез салынган Магадха исемлесе алып тора. Аның башкаласы булып Раджагриха шәһәре торган. Соңрак аңа Паталипутра атамасы бирелә. Б. э. к. 424 елда бу дәүләт башына Нанда династиясе килә.

Маурья империясе

Б.э.к. 321 елда Чандрагупта Маурья Чанакья белән берлектә Нанда династиясен бәреп төшереп Магадхада Маурья династиясенә нигез сала, Маурья империясе барлыкка килә.

Маурья империясенең чәчәк аткан чорындагы территорияләре зәңгәр белән, империя белән иттифакта торучы дәүләтләр ачык зәңгәр белән күрсәтелгән.

Төньяк-көнбатыш катнаш мәдәниятләре

Һиндстанның төньяк-көнбатыш катнаш мәдәниятләренә һинд-грек, һинд-скиф, һинд-парфян һәм һинд-сасанид мәдәниятләре карый. Һинд-грек патшалыгының нигезе грек-бактралы Деметрий патша тарафыннан б. э. к. 180 елда салына һәм хәзерге Әфганстан һәм Пакистан территорияләрен алып тора. Бу дәүләт якынча ике гасыр яши. Һинд-скифлар Себердән Бактрага, соңрак Согдианага, Кәшмирга, Гандхарага һәм, ниһаять, Һиндстанга күчеп килүче скифлар булган. Аларның патшалыгы б. э. к. II—I гасырларда яши. Соңрак Парфян патшалыгы бүгенге Әфганстанның күпчелек җирләрен басып ала һәм яңа мәдәният чыганагы була.

Деметрий I Бактралы – Һинд-грек патшалыгына нигез салучы, фил башын төшерелгән таҗ Һиндстанны яулап алуын аңлата

Гуптлар империясе белән бер үк вакытта яшәгән Фарсы Сасанид империясе бүгенге Пакистан территориясенә кадәр җәелә һәм бу җирдә һинд-фарсы мәдәнияте туа.

Классик чор

Һиндстанда классик чор VII гасырда Төньяк Һиндстанның Харша патша идарә иткән заманда торгызылуы белән башлана һәм XIV гасырда мөселманнарның бәреп керүе белән тәмамлана. Бу чорда һинд сәнгате чәчәк атуга ирешә һәм төп дини һәм фәлсәфи тәгълиматлар, бүгенге көндә яшәп килүче индуизм, буддизм һәм джайнизмның төрле тармакларының килеп чыгуына сәбәпче булып үсеш ала.

VII гасырда Харша патша уңышлы рәвештә Төньяк Һиндстанны берләштерә. Тик бу берләшмә озын гомерле булмыйча Харша патшаның үлеменнән соң тиз арада таркала.

Көньяк Һиндстанда урнашкан патшалыклар бу чорда, Көньяк-көнчыгыш Азиядәге күп кенә җирләрне кул астына төшереп, үзләренең йогынтысын Индонезиягә кадәр җиткерәләр. Классик чорда җирле телләрдә әдәбият һәм архитектура югары дәрәҗәгә ирешә.

Яңа тарих

1611 елны Һиндстан җиренә инглизләр килә. «Сәүдә»не сылтау итеп, алар Һиндстанны ачыктан-ачык талый башлыйлар. Шушы байлыклар Англиядә капитализм үсешен тизләтә.

Ике йөз ел буена инглизләрнең талавы нәтиҗәсендә һиндстан халкы коточкыч хәерчелеккә дучар ителә, үлем хәленә килә. Түзәр хәле калмагач, 1857 елда халык, кулына корал тотып, колонизаторларга каршы баш күтәрә. Ләкин җиңүгә ирешә алмый.

1885 елны буржуаз-алпавытлар партиясе — һиндстан милли кәнгрис партиясе төзелә. Егерме-утыз елдан соң партиянең эчендә сул канат барлыкка килә. Ул Англиянең хакимлеген җимерү өчен көрәшүне үз максаты итеп куя.

Беренче бөтендөнья сугышыннан соң һиндстанны куәтле милли азатлык хәрәкәте чолгап ала. Бу хәрәкәт Бөек Октябрь социалистик революциясенең турыдан-туры йогынтысы белән киңәйгәннән-киңәя бара. Завод-фабрикаларда беренче көчле забастовкалар булып үтә. Сыйнфый көрәш барышында беренче профсоюзлар һәм беренче коммунистик группалар барлыкка килә.

1942 елны Милли кәнгрис партиясе милли хөкүмәт төзүне таләп итә. Моңа җавап итеп, инглизләр партия җитәкчеләреннән Ганди, Неру һ. б. ларны кулга алалар. 1946 елны илдә гаять киеренке хәл туа. Бөтендөнья сугышында хәлсезләнгән Англия биредә көчәя баргач милли азатлык хәрәкәтенә каршы тора алмый. 1947 елны Англия, илне икегә бүлеп, икесенә дә, Пакстанга һәм һиндстанга доминион хокукы бирергә мәҗбүр була.

• 1947 елда 15 августта — Һиндстан ике дәүләткә бүленә — Пакьстан һәм Һинд берлеге.

Беренче милли хөкүмәтнең премьер-министры Җаваһарлал Неру була. Ләкин Һиндстан доминион булып озак яшәми. Өч елдан соң, 1950 елның 26 гыйнварында, Һиндстан хөкүмәте илне бәйсез, мөстәкыйль дәүләт итеп игълан итә.^[9]

Географик мәгълүмат

Төп мәкалә Һиндстан географиясе.

Һиндстан Көньяк Азия территориясендә урнашкан. Мәйданы буенча бу дәүләт дөньяда җиденче урында тора (3 287 590 км², шул исәптә, коры җир: 90,44 %, су: 9,56 %). Халык саны буенча исә Һиндстан икенче урында (1 131 191 071 кеше). Һиндстан Пакистан, Кытай, Непал, Бутан, Бангладеш һәм Мьянма илләре белән чиктәш. Шулай ук су буенча Мальдив утраулары, Шри-Ланка һәм Индонезия белән чиктәш. Сорау астында булган Джамму һәм Кәшмир территориясе Әфганстан белән чиктәш.

Административ бүленү

Төп мәкалә Һиндстан административ бүленүе.

Һиндстан – федератив җөмһүрият. Ул 28 штаттан, 6 союз территориядән һәм Милли башкала Дели округыннан тора. Бөтен штатларда үзләре сайлаган хөкүмәтләр бар. Штатларның күбесе халык сөйләгән телгә нигезләп төзелгән.

1948 елны Һиндстан егерме сигез штат һәм берничә ханлыктан торса, 1956 ел реформасы буенча илдә бары тик зурайтылган 14 штат кала.

Административ бүленү

Татар атамасы	Җирле атама	Башкала	Мәйдан	Халык саны (2007)
Штатлар
Андхра-Прадеш	ингл. Andhra Pradesh хинди आन्ध्र प्रदेश телугу ఆంధ్ర ప్రదేశ్ урду آندھرا پردیش	Хайдарабад	275068	80 499 421
Аруначал-Прадеш	ингл. Arunachal Pradesh хинди अरुणाचल प्रदेश	Итанагар	83743	1 230 660
Ассам	ингл. Assam хинди असम ассам. অসম	Диспур	78438	28 729 164
Бихар	ингл. Bihar хинди बिहार	Патна	99200	94 129 492
Гоа	ингл. Goa хинди गोवा конкани गोंय маратхи गोवा	Панаджи	3702	1 433 952
Гөҗәрат	ингл. Gujarat хинди गुजरात гөҗәрати ગુજરાત	Гандинагар	196024	55 696 629
Джамму һәм Кәшмир	ингл. Jammu and Kashmir хинди जम्मू और कश्मीर урду جموں و کشمیر кашмири جۄم تٕ کٔشېر	Шринагар	222236	11 442 151
Джаркханд	ингл. Jharkhand хинди झारखंड	Ранчи	74677	29 863 038
Көнбатыш Бенгалия	ингл. West Bengal хинди पश्चिम बंगाल бенгали পশ্চিমবঙ্গ	Колката	88752	86 787 185
Карнатака	ингл. Karnataka хинди कर्नाटक каннада ಕರ್ನಾಟಕ	Бангалор	191791	56 788 225
Керала	ингл. Kerala хинди केरल малаялам കേരളം	Тируванантапурам	38863	32 976 282
Мадхья-Прадеш	ингл. Madhya Pradesh хинди मध्य प्रदेश	Бхопал	308252	67 350 486
Манипур	ингл. Manipur хинди मणिपुर манипури মনিপুর	Импхал	22327	2 722 938
Махараштра	ингл. Maharashtra хинди महाराष्ट्र маратхи महाराष्ट्र	Мумбаи	307690	106 811 880
Мегхалая	ингл. Meghalaya хинди मेघालय	Шиллонг	22429	2 633 349
Мизорам	ингл. Mizoram хинди मिज़ोरम	Аиджал	21081	1 018 406
Нагаланд	ингл. Nagaland хинди नागालैंड	Кохима	16579	2 585 906
Орисса	ингл. Orissa хинди उड़ीसा ория ଓଡ଼ିଶା	Бхубанешвар	155707	39 285 142
Пенджаб	ингл. Punjab хинди पंजाब пенджаби ਪੰਜਾਬ	Чандигарх	50362	26 434 809
Раҗастхан	ингл. Rajasthan хинди राजस्थान	Джайпур	342239	63 904 350
Сикким	ингл. Sikkim хинди सिक्किम непали सिक्किम	Гангток	7096	622 831
Тамил-Наду	ингл. Tamil Nadu хинди तमिलनाडु тамил. தமிழ்நாடு	Ченнай	130058	64 881 871
Трипура	ингл. Tripura хинди त्रिपुराु бенгали ত্রিপুরা	Агартала	10486	3 441 822
Уттаракханд	ингл. Uttarakhand хинди उत्तराखंड	Дехрадун	51125	9 237 587
Уттар-Прадеш	ингл. Uttar Pradesh хинди उत्तर प्रदेश урду اتر پردیش	Лакхнау	243286	186 296 036
Харьяна	ингл. Haryana хинди हरियाणा пенджаби ਹਰਿਆਣਾ	Чандигарх	44212	23 822 640
Химачал-Прадеш	ингл. Himachal Pradesh хинди हिमाचल प्रदेश	Шимла	55673	6 552 621
Чхаттисгарх	ингл. Chhattisgarh хинди छत्तीसगढ	Райпур	135194	22 529 537
Союз территорияләре
Андаман һәм Никобар утраулары	ингл. Andaman and Nicobar Islands хинди अंडमान और निकोबार द्वीप समूह	Порт-Блэр	8249	405 525
Дадра һәм Нагар-Хавели	ингл. Dadra and Nagar Haveli хинди दादरा और नगर हवेली гөҗәрати દાદરા અને નગર હવેલી	Силвасса	491	278 826
Даман һәм Диу	ингл. Daman and Diu хинди दमन और दीव гөҗәрати દમણ અને દિય	Даман	112	200 284
Лакшадвип	ингл. Lakshadweep хинди लक्षद्वीप малаялам ലക്ഷദ്വീപ	Каваратти	32	65 545
Пондишери	ингл. Pondicherry хинди पांडिचेरी фран. Pondichéry малаялам പുതുച്ചേരി тамил. புதுச்சேரி телугу పుదుచ్చేర	Пудучерри	492	1 071 578
Чандигарх	ингл. Chandigarh хинди चंडीगढ़ пенджаби ੰਡੀਗੜ੍ਹ	Чандигарх	114	1 074 625
Милли башкала округы
Дели	Милли башкала округы Delhi хинди दिल्ली урду دلی пенджаби ਦਿੱਲੀ	Дели	1483	16 862 735

Халык

Төп мәкалә: Һиндстан халкы.

Халык саны буенча Һиндстан дөньяда Кытайдан соң икенче урында тора (1,15 млрд кеше). Халыкның 70% авылларда яши. Һиндстанның иң зур шәһәрләре: Мумбаи (элеккеге Бомбей), Дели, Колката (элеккеге Калькутта), Ченнай (элеккеге Мадрас), Бангалор, Хайдарабад һәм Ахмадабад.

Мәдәният

Дин

Һиндстанда индуизм, буддизм, сикхизм һәм җайнизм кебек диннәр барлыкка килгән. Безнең эраның беренче меңьеллыгында Һинд субконтинентына зороастризм, яһүд дине, христианлык һәм ислам диннәре дә килеп җитә һәм төбәк мәдәниятенең төрлеләнүенә үз өлешен кертәләр.

Һинд дине — Һиндстанда иң киң таралган дин, ул халыкның 80 % ын тәшкил итә. Ислам — халыкның ~15 % ы, тарафдарлары зурлыгы буенча икенче дин. Һиндстанда башка төп дини төркемнәр — христианнар (2,3 %), сикхлар (1,9 %), буддачылык вәкилләре (0,8 %) һәм джайнилар (0,4 %). 2011 елда һиндларның 0,9 % ы бернинди дин дә тотмый.

• Һиндстанда ислам

Сәясәт

Мәдәният

Искәрмәләр

1. Error: Unable to display the reference properly. See the documentation for details.
2. Error: Unable to display the reference properly. See the documentation for details.
3. Error: Unable to display the reference properly. See the documentation for details.
4. Error: Unable to display the reference properly. See the documentation for details.
5. Error: Unable to display the reference properly. See the documentation for details.
6. Error: Unable to display the reference properly. See the documentation for details.
7. Error: Unable to display the reference properly. See the documentation for details.
8. Error: Unable to display the reference properly. See the documentation for details.
9. М. Мәхмүтов. Казан-Дәһли (PDF), archived from the original (PDF) on 2013-05-02, retrieved 2012-05-11

Сылтамалар

Моны да карагыз

• Магарлар