Удмуртия

Удмурт Республикасы (удм. Удмурт Элькун, рус. Республика Удмуртия)— Россия Федерациясе составындагы республика. Идел буе федераль бүлгесенә керә.

Бу терминның башка аңлатмалары да бар, аларны карау өчен Удмуртия (мәгънәләр) битенә күчегез.

Удмуртия
удм. Удмурт Элькун
Байрак	Илтамга
Нигезләнү датасы	11 ноябрь 1991
Рәсми исем	Удмуртская Республика һәм Удмурт Элькун
Кыскача исем	Удмуртия
Рәсми тел	рус теле һәм ар теле
Гимн	Удмуртия гимны
Дөнья кисәге	Европа
Дәүләт	Россия
Башкала	Ижау
Административ-территориаль берәмлек	Россия
Сәгать поясы	SAMT[d]
Табигый-георафик объект эчендә урнашкан	Россиянең Европа өлеше
Геомәгълүматлар	Data:Russia/Udmurt Republic.map
Дәүләт башлыгы вазыйфасы	Удмурт республикасы башлыгы[d]
Ил башлыгы	Александр Бречалов[d]
Хөкүмәт башлыгы	Ярослав Владимирович Семёнов[d][1]
Башкарма хакимият	Удмурт республикасы хөкүмәте[d]
Канунбирү органы	Удмурт республикасы дәүләт советы[d]
Халык саны	1 493 356 (1 гыйнвар 2021)
Нәрсә белән чиктәш	Киров өлкәсе, Пермь крае, Башкортстан, Татарстан, Пермь өлкәсе[d], Частые районы һәм Сива районы
Алыштырган	Удмурт Автономияле Совет Социалистик Республикасы
Кулланылган тел	ар теле һәм рус теле
Мәйдан	42 100 км²
Рәсми веб-сайт	udmurt.ru​(рус.)
Тәртипне билгеләүче төп текст	Удмурт республикасы конституциясе[d]
Тематик география	Удмуртия географиясе[d]
Феноменның икътисады	Удмуртия икътисады[d]
Номер тамгасы коды	18
Монда җирләнгәннәр төркеме	Төркем:Удмуртиядә җирләнгәннәр[d]
Объектның күренешләре өчен төркем	Төркем:Удмуртия күренешләре[d]
Удмуртия Викиҗыентыкта

Башкаласы — Ижау шәһәре.

География

Чиктәшлек

Як	РФ субъекты яки дәүләт
Төньяк Көнбатыш	Киров өлкәсе
Көнчыгыш	Пермь крае
Көньяк	Татарстан
Көньяк-көнчыгыш	Башкортстан

Республика Урта Уралның көнбатышында урнашкан. Көнчыгыштан көнбатышка озынлыгы — 180 км, төньяктан көньякка — 270 км. Иң югары ноктасы — 332 м — республиканың төньяк-көнбатышында урнаша.

Климат

Удмурития континенталь климат зонасында урнаша. Урта ел температурасы — +1,0...+2,5 °C. Елнның иң җылы ай — июль (+17,5...+19 °C), иң салкын — гыйнвар (−14...−15 °C). Максималь температуралар +38...+39 °Cка кадәр җитә, минималь температура 1978 елның 31 декабрендә күзәтелгән һәм ул –50 °Cны тәшкил иткән^[2].

Уртача еллык явым-төшемнәр саны — 500–600 мм, вегетация чоры якынча 150 көнне тәшкил итә.

Кар капламы ноябрь башында-уртасында барлыкка килә. Кар капламы 160-175 көн ята, аның уртача биеклеге 50-60 см га җитә.

Файдалы казылмалар

Удмуртия байлыкларының нигезе булып нефть тора. Ачыклаган сәнәгый запаслары 300 млн тоннаны тәшкил итәләр, дәүләт балансында 114 нефть чыганагы тора, шуларның 72се эшкәртелә, ә 32се — сәнәгый үзләштерүгә әзер.^[3]

Гидрография

Исеме	Озынлыгы (км)	Бассейн мәйданы (км²)
Чулман	2032	522000
Нократ	1370	129000
Чүпче	501	20400
Көлмез	270	17240
Иж	270	8510
Сива	206	4870
Вала	196	7360

Республика территориясендә 600 тан артык буалар, аларның иң зрусы — Ижау буасы. Көньякта Удмуртия Түбән Кама сусаклагычы белән, ә көнчыгышта —- Воткинск сусаклагычы белән юыла.

Тарих

Хәзерге Удмуртия территориясендә беренче торак урыннар б. э. кадәр 8-6 мең ел элек барлыкка килә башлый. Коми һәм удмуртлар бабалары белән бәйле берничә мәдәният (Ананьино, Пәнҗәр, Полом, Чүпче) булуы мәгълүм. Удмурт халкының формалашуы безнең эраның 1-2 меңьеллыкларның чигенә туры килә.

1135—1136 елларда гарәп сәяхәтчесе Әбү Хәмид әл-Гарнати Болгар дәүләтенә сәяхәт кылган; аны тасвирлап, ул яза «Болгарларның Вису һәм Ару дигән өлкәләре бар, алар хәрәҗ (ягъни җир өчен салымны) түлиләр».

Рус елъеязмаларында беренче удмуртлар беренче тапкыр 1181 елда отяки исеме астында телгә алынганнар.

Урта гасырлар

XV гасырда көньякта торган удмуртлар Казан ханлыгы составында, ә төньякта торган удмуртлар исә Мәскәү дәүләте составында булганнар. Казан ханлыгы җимерелүдән соң, удмуртлар бер дәүләттә яши башлаганнар.

Россия составында

Моны да карагыз: Вятка губернасы

XVII–XVIII гасырларда җирләрне үзләштерү башланган, беренче ширкәтләр төзелгән, аерым үсешне металлургия һәм коралны җитештерү алган. 1750- һәм 1760-елларда иң эре сәнәгый ширкәтләре Ижау һәм Воткинск заводлары төзелгәннәр.

1889 елда хәзерге Удмуртиянең төньягында беренче тимер юллар төзелгән булган.

Совет чоры

1918-1919 елларда Удмуртия территориясендә акгвардиячеләр һәм Кызыл Гаскәр арасында бәрелешләр булганнар.

Вот автономияле өлкәсе 1920 елның 4 ноябрендә оештырылган. Автономия составына элекке Вятка губернасының Глазов, Алабуга, Малмыж һәм Сарапул өязләре кергәннәр. Башта өлкә үзәге булып Глазов шәһәре билгәләнгән, ләкин 1921 елда үзәк Ижауга күчерелгән.

1929 елда Түбән Новгород өлкәсе составына кергән.

1932 елның 1 гыйнварында исеме Удмурт автономияле өлкәсе итеп үзгәртелгән.

1934 елның 28 декабрендә Удмурт АССРга үзгәртеп корылган; 1935–1937 елларда Киров крае составына кергән булган. 1937 елда Киров өлкәсе составыннан Удмурт АССР составына Воткинск, Сарапул, Каракүл һәм Кыяс районнары күчереләләр.

Бөек Ватан сугышы вакытында Удмуртиягә ~40 ширкәт эвакуацияләндгән.

Хәзерге заман

1991 елның 11 октябрендә Удмурт АССР Югары Советы республиканың суверенитетын игълан итте. 1994 елда Удмуртия Республикасының Конституциясе кабул ителде.

Халык

Моны да карагыз: Удмуртия халкы

Милли состав:

Милләт	1939[4], %	1959[5], %	1970[6], %	1979[7], %	1989[8], %	2002[9], %	2010[10], %
Руслар	55,7	56,8	57,1	58,3	58,9	60,1	62,2
Удмуртлар	39,4	35,9	34,2	32,1	30,9	29,3	28,0
Татарлар	3,3	5,3	6,1	6,6	6,9	6,9	6,7

Торак пунктлар

карау • бәхәс • edit Ижау Воткинск Сарапул Сарапул Глазов	Урын	Шәһәр	Удмуртча исеме	Халык саны	карау • бәхәс • edit Можга Игра Балезино Камбарка
	1	Ижау	Иж	627 734
	2	Сарапул	Сарапул	101 381
	3	Воткинск	Вотка	99 022
	4	Глазов	Глаз	95 854
	5	Можга	Можга	47 961
	6	Игра	Эгра	20 737
	7	Ува	Ува	19 984
	8	Балезино	Балезино	16 121
	9	Кез	Кез	11 080
	10	Камбарка	Камбарка	11 021
	11	Кизнәр	Кизнер	9 536
	12	Завьялово	Дэри	8 986
	13	Кече Пурга	Пичи Пурга	7 711
	14	Якшур-Бодья	Якшур-Бӧдья	7 252
	15	Шаркан	Шаркан	6 614
	16	Яр	Яр	6 596
	17	Алнаши	Алнаши	6 303
	18	Вавож	Вавож	5 816
	19	Новый	Новый	5 742
	20	Дебёсы	Дэбэс	5 720
[11]

Административ-территориаль бүленеш

Моны да карагыз: Удмуртиянең административ-территориаль бүленеше

Административ районнар

№	Районның исеме[12]	Удмуртча исеме	Административ үзәге
1	Алнаши районы	Алнаш ёрос	Алнаши
2	Балезино районы	Балезино ёрос	Балезино
3	Вавож районы	Вавож ёрос	Вавож
4	Воткинск районы	Вотка ёрос	Воткинск
5	Глазов районы	Глаз ёрос	Глазов
6	Грахово районы	Грах ёрос	Грахово
7	Дебёсы районы	Дэбес ёрос	Дебёсы
8	Завьялово районы	Завьял/Дэри ёрос	Завьялово
9	Игра районы	Эгра ёрос	Игра
10	Камбарка районы	Камбарка ёрос	Камбарка
11	Каракүл районы	Каракулино ёрос	Каракүл
12	Кез районы	Кез ёрос	Кез
13	Кизнәр районы	Кизнер ёрос	Кизнәр
14	Кыяс районы	Кияса ёрос	Кыяс
15	Красногорское районы	Красногорск ёрос	Красногорское
16	Кече Пурга районы	Пичи Пурга ёрос	Кече Пурга
17	Можга районы	Можга ёрос	Можга
18	Сарапул районы	Сарапул ёрос	Шыгай
19	Селты районы	Сьӧлта ёрос	Селты
20	Сөмсә районы	Сюмси ёрос	Сөмсә
21	Ува районы	Ува ёрос	Ува
22	Шаркан районы	Шаркан ёрос	Шаркан
23	Юкаменское районы	Юкаменск ёрос	Юкаменское
24	Якшур-Бодья районы	Якшур-Бӧдья ёрос	Якшур-Бодья
25	Яр районы	Яр ёрос	Яр

Республика буйсынудагы шәһәрләр

• Ижау
• Сарапул
• Воткинск
• Глазов
• Можга

Дәүләт корылышы

Удмурт Республикасының дәүләт-хокукый корылышы Россия Федерациясе Конституциясе һәм Удмурт Республикасы Конституциясе белән билгеләнә. Югары канун чыгару һәм контроль органы — биш елга сайлана торган Удмурт Республикасының дәүләт шурасы. Хәзерге составы 2013 елда сайланган, рәисе — Владимир Невоструев Башҡарма хакимият — Президент һәм Республика хөкүмәте. 

Икътисад

Удмуртия — зур үскән промышленность һәм күп тармаклы авыл хуҗалыгы белән республика. Шулай ук республикада иң зур оборона предприятиеләрлнең туплпанышы. Республика нефть белән бай, 2006 елда 10,2 млн. т нефть чыгарылган.^[13]

Сәнәгать

Сәнәгатьнең төп тармаклар — машиналар төзү, металл эшкәртү, кара металлургия һәм агач эшкәртү сәнәгате. Энергетика: Ижау, Сарапул, Глазов һәм Воткинскта җылылык электростанция бар. Металлургия җитештерү Ижауда туплпана, металл кою производствосы — Ижауда һәм Воткинскта. Шулай ук җиңел автомобиль һәм автофургоннар, мотоцикллар, ау мылтыкларның ңитештерү бар. Агач хәзерләү төньяк һәм көнбатыш районнарда үткәрәләр. Предприятиләрнең зур өлеше хәрби сәнәгать комплексы белән бәйләнгән.

Авыл хуҗалыгы

Авыл хуҗалыгы файдаланыла торган җирләре республиканың 50 % урынын ала. Терлекчелектә мөгезле эре терлек һәм дуңгызлар өстенлек итәләр. Арыш, бодай, карабодай, солы, борчак, кукуруз, көнбагыш, җитен, рапс, бәрәңге, яшелчәләр үстерәләр.

Транспорт

Автомобиль транспорты

Республиканың территория аша өч федераль әһәмиятле юл уза: Р320 (Алабуга — Ижау), Р321 (Ижау — Игра — Глазов), Р322 (Ижау — Сарапул).

Һава транспорты

Республиканың бердәнбер аэропорты Ижауда урнаша.

Тимер юл транспорты

Төп линияләр: Казан — Әгерҗе — Екатеринбург, Киров — Балезино — Пермь, Ижау — Воткинск, Люкшудья — Көлмез^[14]

Тимер юл вокзаллары

Глазовта тимер юл вокзалы.		Можгада тимер юл вокзалы.		Балезинода тимер юл вокзалы.		Сарапулда тимер юл вокзалы.

Мәдәният

• «Италмас» — Удмуртия Удмуртия Республикасының Халыклар дуслыгы орденлы дәүләт академия җыр һәм бию ансамбле.

ММЧ

• «Удмуртия» — телерадиокомпания.
• «Удмурт дунне» — газета.
• «Инвожо» — яшьләр журналы.
• «Вордскем кыл» ― фәнни-методик журнал.

Спорт

Профессиональ клублар: "Зенит-Ижевск" футбол клубы (Россиянең икенче футбол дивизионында уйный), Югары хоккей лигада "Ижсталь" хоккей клубы уйный.

Удмуртиядә туган танылган шәхесләр

Татарлар

• Зөлфия Камалова — Австралиядә иҗат итүче җырчы, Татарстанның атказанган артисты (2012).

Искәрмәләр

1. https://www.izh.kp.ru/online/news/2880016/
2. архив күчермәсе, archived from the original on 2012-07-21, retrieved 2012-01-14
3. архив күчермәсе, archived from the original on 2015-10-04, retrieved 2014-09-11
4. Всесоюзная перепись населения 1939 года
5. Всесоюзная перепись населения 1959 года
6. Всесоюзная перепись населения 1970 года
7. Всесоюзная перепись населения 1979 года
8. Всесоюзная перепись населения 1989 года
9. Всероссийская перепись населения 2002 года
10. Информационные материалы об окончательных итогах Всероссийской переписи населения 2010 года, archived from the original on 2017-10-20, retrieved 2012-01-14
11. архив күчермәсе, archived from the original on 2011-06-27, retrieved 2012-01-14
12. Муниципальные образования УР(үле сылтама)
13. http://www.udminvest.ru/prezentaciya_udmurtskoj_respubliki/ekonomicheskij_potencial?PHPSESSID=c5f86ba1012d2b6bce035048b26d668d
14. архив күчермәсе, archived from the original on 2012-01-27, retrieved 2012-01-14

Сылтамалар

Шулай ук карагыз

	Удмуртия порталы
	Россия Федерациясе порталы

• Гербер
• Удмуртия гимны