Remove ads
Төрекмәнстан (төрекм. Türkmenistan) – Урта Азиядә урнашкан дәүләт. Көньякта Әфганстан һәм Иран белән, төньякта Казакъстан һәм Үзбәкстан белән чиктәш. Көнбатыштан Каспий диңгезе белән юыла. Дөнья океанына чыгу юлы юк.
| Төрекмәнстан | |
| төрекм. Türkmenistan Respublikasi төрекм. Türkmenistan | |
| Байрак[d] | Илтамга[d] |
 |  |
| Нигезләнү датасы | 27 октябрь 1991[1] |
|---|---|
.jpg) | |
| Рәсми исем | Türkmenistan[1] |
| Кыскача исем | 🇹🇲 |
| ХФӘ билгесе | tʉɾkˈmeːnɪstɑːn |
| Гомер озынлыгы | 67,835 ел[2] |
| Демоним | türkmén, Turkmen[3], Turkmenistanano, Turkmenänan, تركماني, تركمانية, تركمان, туркменистанец, туркменистанка, туркменистанцы, turcman, turcmana, turcmans, טורקמני, טורקמנית, turkmeni, turkmen, turkmenă, তুর্কমেন, turkmeno, turkmena, turkmeni, turkmene, turcmen, turcomanu, turcomana, туркман, ترکمن, Turkmène[4], Turkmene, Turkmenin, Turkmenistani[5], turkmen, turkmena, turkmene, turkmeni, توركماني, توركمانية, توركمانيين, توركمانيات, turcomannicus һәм Tuircméanastánach[6] |
| Рәсми тел | төрекмән теле[7] |
| Гимн | Төрекмәнстан гимны |
| Мәдәният | Төрекмәнстан мәдәнияте[d] |
| Дөнья кисәге | Азия[8] |
| Дәүләт |
Төрекмәнстан |
| Башкала | Ашкабад |
| Сәгать поясы | UTC+05:00 һәм Asia/Ashgabat[d][9] |
| Табигый-георафик объект эчендә урнашкан | Үзәк Азия |
| Иң көнчыгыш ноктасы | 37°55′16″ т. к. 66°42′23″ кч. о. |
| Иң төньяк ноктасы | 42°47′ т. к. 58°38′ кч. о. |
| Иң көньяк ноктасы | 35°08′16″ т. к. 62°18′49″ кч. о. |
| Иң көнбатыш ноктасы | 41°45′49″ т. к. 52°27′06″ кч. о. |
| Геомәгълүматлар | Data:Turkmenistan.map |
| Иң югары ноктасы | Айрибаба[d] |
| Иң түбән ноктасы | Туран түбәнлеге[d] |
| Идарә итү формасы | җөмһүрият һәм президент республикасы |
| Дәүләт башлыгы вазыйфасы | Төрекмәнстан президенты |
| Ил башлыгы | Сәрдар Бәрдемөхәммәдов |
| Хөкүмәт башлыгы вазыйфасы | Төрекмәнстан президенты |
| Канунбирү органы | Төрекмәнстан Милли советы[d] |
| Үзәк банкы | Төрекмәнстан үзәк банкы[d] |
| Дипломатик мөнәсәбәтләр | Согуд Гарәбстаны, Беларусь, Сербия, Үзбәкстан, Пакьстан, Франция, Малайзия, Америка Кушма Штатлары, Россия, Иран, Бангладеш, Һиндстан, Гөрҗистан, Германия, Корея Халык Демократик Җөмһүрияте[10], Кытай һәм Кытай Җөмһүрияте |
| Әгъзалык | Берләшкән Милләтләр Оешмасы, ОБСЕ, Ислам хезмәттәшлеге оешмасы[11], Халыкара реконструкция һәм үсеш банкы[d], Халыкара финанс корпорациясе[d], Инвестицияләр иминлеген гарантияләү буенча күпъяклы агентлык[d], Инвестицион бәхәсләрне хәл итү буенча халыкара үзәк[d], Азия үсеш банкы[d], Интерпол[12][13], ХКТО[d][14][15], Мәгариф, фән һәм мәдәният сораулары буенча Берләшкән Милләтләр Оешмасы[16], Бөтендөнья почта берлеге[17][18], Халыкара телекоммуникацияләр берлеге[d][19], Бөтендөнья метеорология оешмасы[20], Бөтендөнья сәламәтлек оешмасы[21], БДБ, Төрки дәүләтләр оешмасы һәм Бөтендөнья таможня оешмасы[d][22] |
| Рәсми бәйрәм | төрекмән кавыны көне[d] |
| Балигълык яше | 16 яшь |
| Никахка керү яше | 16 яшь |
| Халык саны | 6 117 933 (2021)[23] |
| Ир-ат халкы | 3 050 231[24], 3 096 157[24], 3 141 729[24] һәм 3 185 860[24] |
| Хатын-кыз халкы | 3 108 189[24], 3 154 282[24], 3 200 126[24] һәм 3 244 911[24] |
| Административ бүленеше | Ашкабад, Ахал вилаяте, Балкан вилаяте, Ташугыз вилаяте, Ләбап вилаяте һәм Мары вилаяте |
| Су өслеге өлеше | 4,9 процент |
| Акча берәмлеге | Төрекмәнстан манаты[d] |
| Кеше потенциалы үсеше индексы | 0,745[25] |
| Inequality-adjusted Human Development Index | 0,619[26] |
| Эшсезлек дәрәҗәсе | 10 ± 1 процент[27] |
| Нәрсә белән чиктәш | Казакъстан, Үзбәкстан, Әфганстан һәм Иран |
| Автомобил хәрәкәте ягы | уң[d][28] |
| Челтәр көчәнеше | 220 вольт |
| Электр аергычы төре | NEMA 5-15[d][29], Schuko[d][29] һәм Europlug[d][29] |
| Алыштырган | СССР |
| Кулланылган тел | төрекмән теле, үзбәк теленең Төньяк диалекты[d] һәм Çağatay tele |
| Мәйдан | 491 210 км² |
| Рәсми веб-сайт | turkmenistan.gov.tm һәм turkmenistan.gov.tm/_eng/ |
| Һәштәге | Turkmenistan |
| Югары дәрәҗәле Интернет домены | .tm |
.svg) | |
| Тематик география | Төрекмәнстан географиясе[d] |
| Тимер юл хәрәкәте ягы | уң[d] |
| Феноменның икътисады | Төрекмәнстан икътисады[d] |
| Феноменның демографиясе | Төрекмәнстан халкы[d] |
| Джини коэффициенты | 40,8[30] |
| Өстәлгән кыйммәт салымы күләме | 15 процент |
| Тулаем туулар коэффициенты | 2,301[31] |
| Шәһәр халкы | 3 205 334[24], 3 282 480[24], 3 361 056[24] һәм 3 440 076[24] |
| Авыл халкы | 2 953 086[24], 2 967 958[24], 2 980 799[24] һәм 2 990 694[24] |
| Максималь температура | 50,1 °C |
| Уку-язу нисбәте | 99,6 процент[32] |
| Демократия индексы | 1,66[33] |
| BTI Governance Index | 1,85[34], 2,02[34], 2,28[34], 2,2[34], 2,19[34][35], 2,41[34], 2,51[34] һәм 2,32[34] |
| BTI Status Index | 3,2[34], 3,34[34], 3,55[34], 3,54[34], 3,45[34], 3,39[34], 3,14[34], 2,71[34] һәм 2,67[35] |
| Туым күрсәткече | 23,055[24], 22,294[24], 21,592[24] һәм 20,755[24] |
| Үлем күрсәткече | 6,583[24], 6,836[24], 6,585[24] һәм 6,585[24] |
| Happy Planet Index score | 33[36] |
| Илнең мобиль коды | 438 |
| Илнең телефон коды | +993 |
| Гадәттән тыш хәлләрдә ярдәм телефоны | 112[d] |
| Илнең GS1 коды | 483 |
| Номер тамгасы коды | TM |
| Диңгездәге идентификацияләү номеры | 434 |
| Шәрәфле ватандашлар төркеме | Төркем:Төрекмәнстан шәрәфле ватандашлары[d] |
| Монда җирләнгәннәр төркеме | Төркем:Төрекмәнстанда җирләнгәннәр[d] |
 | |
 Төрекмәнстан Викиҗыентыкта | |
Remove ads
- Б.э.к. II меңьеллыкта бүгенге Төрекмәнстан территориясендә Маргиан цивилизациясе булган.
- Б.э.к. VI–IV гасырларда бу җирләр иранлы Ахеменидлар дәүләтендә, соңрак Александр Македонский кулында булган.
- Б.э.к. III гасыр – Парфия патшалыгы эчендә (башкаласы – Ниса), соңрак Сасанидлар дәүләте составында.
- V-VIII гасырларда эфталитлар, төркиләр, гарәпләр һөҗүменә дучар була. 776–783 елларда җирле халык Хашим ибне Хәким (Муканна) җитәкчелегендәге гарәпләргә каршы баш күтәрүдә катнаша.
- IX-X гасырларда Таһирилар, Саманилар дәүләтендә.
- XI гасырда Төрекмәнстан территориясы угызлар тарафыннан яулап алына. Соңрак, угызларның җирле иранлылар белән кушылуы нәтиҗәсендә, хәзерге төрекмән этносы барлыкка килә. XI-XIII гасырларда башкаласы Мерв шәһәре булган беренче төрекмән Сәлҗүкләр дәүләте барлыкка килә.
- XIII гасыр башында монголлар тарафыннан яулап алына һәм Илханнар дәүләтенә, соңрак Тимурилар дәүләте составына керә.
- XVI-XVII гасырлар – Хивә ханлыгы һәм Бохара ханлыгына керә.
- 1869–1885 еллар – Pəcəй империясе тарафыннан яулап алына (Каспий арты өлкәсе).
- 1917 ел, ноябрь – декабрь – совет хөкүмәте урнаштырыла.
- 1924 ел, 27 октябрь –Урта Азиядә милли-территориаль бүленеш процессы буенча Төрекмәнстан Совет Социалистик Җөмһүрияте төзелә.
- 1948 ел, октябрь – Ашхабадда көчле җир тетрәве нәтибәсендә 60-100 мең кешенең гомере өзелә.
- 1990 ел – Җөмһүрият Президенты урыны барлыкка килә. Ул урынны аңа кадәр җөмһүрият белән идарә иткән Сапарморат Ниязов ала.
- 1991 ел, октябрь – Җөмһүриятнең Югары Шурасы бәйсезлек игълан итә, ТССҖның атамасы Төрекмәнстанга үзгәртелә.
- 2007 ел, 11 февраль – Президент урынына Горбангулы Бәрдемөхәммәдов сайлана.
Remove ads
Территориясының 80% артыгын Караком чүле алып тора. Төрекмәнстанның Каспийда яр сызыгы озынлыгы 1 768 км.
- Ашхабад шәһәре
- Ахал вилаяте. Башкаласы – Әнәү (Аннау) (картада – 1)
- Балкан вилаяте. Башкаласы – Балканабад (Нәбит-Даг) (2)
- Ташугыз вилаяте. Башкаласы – Ташугыз (Ташауз) (3)
- Ләбап вилаяте. Башкаласы – Төрекмәнабад (4)
- Мары вилаяте. Башкаласы – Мары (5)
СССР чорында Төрекмәнстан чимал (нигездә мамык һәм энергия ташучылар) чыганагы булып тора. Хәзерге вакытта нефть һәм газ чыгару ТМПның 70% тәшкил итә.
Рәсми чыганаклар буенча Төрекмәнстанның ТМП үсеше түбәндәгечә:
- 1999 – 16%,
- 2000 – 18%,
- 2001, 2002 – 20%,
- 2003 – 17%,
- 2004 – 21%.
Җөмһүрияттә халык санының тиз артуы күзәтелә. 1979 елдагы халык санын алу буенча республикада 2 759 мең, 1989 елда – 3 534 мең, 1995 ел исәбе буенча – 4 481 мең кеше яшәгән. 1995 елдан соң да үсеш дәвам итә: 2000 елда – 5 200 мең, 2001 ел башында – 5369,4 мең; 2001 ел, 1 май – 5410 мең; 2001 ел, 1 август – 5478,9 мең кеше.
Халыкның якынча 90% – төрекмәннәр, 4% – үзбәкләр, 3% – руслар. Шулай ук азәриләр, казакълар, татарлар һ.б. халыклар да яши.
Гаскәр саны якынча 100 000 сугышчы һәм әфисәр.
Wikiwand in your browser!
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
Remove ads