İhsan Nuri

İhsan Nuri Paşa (Kürtçe: إحسان نوري پاشا Îhsan Nûrî paşa, 1892, Bitlis - 25 Mart 1976, Tahran), Hoybun Cemiyetinin liderlerinden olup Ağrı ayaklanmalarını yönetmiş Kürt asker ve politikacı.^[1] Halk arasında Ararat Kartalı olarak da bilinir. Hoybun tarafından Kürt Silahlı Kuvvetleri genel komutanlığına atanarak Ağrı ayaklanmalarının başına geçmiştir.^[2]

İhsan Nuri
Lakabı	Ararat Kartalı
Doğum	1892 Bitlis, Osmanlı İmparatorluğu
Ölüm	25 Mart 1976 Tahran, Pehlevî İranı
Defin yeri	Behişt-i Zehra
Bağlılığı	Osmanlı: 1910-1919 Türkiye: 1919- 3-4 Eylül 1924 Ağrı Cumhuriyeti: Ekim 1927-Eylül 1930
Rütbesi	Başkomutan
Çatışma/savaşları	I. Dünya Savaşı Türk Kurtuluş Savaşı Beytüşşebap İsyanı Ağrı İsyanları
Ailesi
Eşi	Yaşar Hanım

Geçmiş

1892'te Osmanlı İmparatorluğu'nun Bitlis vilayetinde doğmuştur. İlk öğrenimini Bitlis'te tamamlandıktan sonra Erzincan Askeri Rüştiye Mektebi'ne kaydolmuştur. Rüştiyeden mezun olduktan sonra İstanbul'daki Harbiye Mektebi'ne girmiş ve 1910'da Harbiye'yi bitirerek teğmen rütbesiyle Osmanlı ordusuna katılmıştır.

Arnavutluk'ta kurtuluş hareketi patlak verince bastırma harekâtına katılmış ve daha sonra Yemen'e yollanarak orada 33 ay kalmıştır. Yemen'den döndükten sonra Beyzon'daki 93. Alay'a yaveri olarak verilmiştir. I. Dünya Savaşı başladığında Kafkasya Cephesinde Rus İmparatorluğu ordusuyla savaşmıştır. Ancak Nerman'da yaralanmış ve tedavi için Erzincan'a getirilmiştir. Tedavi bitince 9. Ordu'nun mıntıkasında görevlendirilmiş ve Gürcistan'ın Ojorketi kentini işgal ettikten sonra kentte seyyar jandarmaların başına geçmiştir.

I. Dünya Savaşı bittikten sonra Kürdistan Teali Cemiyeti'yle temasa geçmiştir. 30 Mart 1919'da Jîn dergisinde Wilson Prensipleri üzerine bir yazısı yayımlanmıştır.

Türk Kurtuluş Savaşı başlayınca İstanbul'dan Trabzon'a geçmiş ve Rüştü Paşa'nın emriyle Müsavat Partisi iktidarındaki Azerbaycan Demokratik Cumhuriyeti'nin başkenti Bakü'ye yollanmış bir heyette yer almıştır. Heyet Bolşeviklerin iktidara geçmesinden sonra Anadolu'ya dönmek istemiştir.^[3][4] Ancak izin verilmeyince bazı Azeriler ile birlikte İran Azerbaycanı'na kaçmıştır. Erzurum Hasankale (Pasinler)'ye giderek Kâzım Karabekir'in emrine girmiş ve Eylül 1920'de patlak veren Ermenistan Seferi'ne katılmıştır. Bu harekette ikinci kez yaralanarak tedavi için Sarıkamış'a nakledilmiştir.

Bu dönemde Kürdistan'ın kurtuluş için bir örgütü kurmaya karar vererek Kürt kökenli subaylar ve askerler ile temasa geçmiştir.^{[kaynak belirtilmeli]} Bunun dolayı hakkında tahkikat açılmış ve Divan-ı Harb'e verilmiştir. Fakat herhangi bir delil çıkmadığı için tekrar görevlendirilmiştir.

"Deli Halit" lakabıyla anılan Halit (Halit Karsıalan) İhsan Nuri'yi kendi mahiyetine istemiştir. Ancak Kâzım Karabekir bu teklifini reddetmiştir. Çıldır'ı Gürcistan'a karşı savunmuş ve Çıldır'daki birlikleri dağıtıldıktan sonra sırasıyla Doğubayazıt, Beşiri'ye atanmıştır. Daha sonra Silvan'a atanmış ve Seyyar Mitralyöz Teftiş görevlisi olarak Siirt'te bulunmuştur. Bu arada Cibranlı Halit'in önderliğindeki Azadî örgütüne katıldığı düşünülmektedir.

Beytüşşebab İsyanı

İhsan Nuri, eşi Yaşar Hanım ile birlikte

Ana madde: Beytüşşebab İsyanı

Nesturi İsyanı'nı bastırmak için Şırnak'tan Beytüşşebap'a nakledilen 18. Piyade Alayı'na bağlı Mülazım Ali Rıza, ağabeyi Yusuf Ziya'dan bir telegraf aldıktan sonra 3 Eylül 1924'ten 4 Eylül'e bağlayan gece isyanı başlatmıştır. Aynı alayda görevli Azadî örgüt üyelerinden İhsan Nuri, Vanlı Rasim, Hertoşili Hurşit, Mardinli Tevfik Cemil de katılmışlardır.

Ali Rıza yakalanmış, Hurşit Zaho'ya kaçmış ve İhsan Nuri ve arkadaşları ise Fransız Suriye Mandasına sığınmışlardır. Oradan Şengal bölgesine geçtiğinde İngilizler Kadiri Sıddık Paşa'yı devreye sokarak İhsan Nuri'ye Irak'ta askeri görev vermek istemiştir. Fakat İhsan Nuri:

Ben Kürdistan'ın bağımsızlığı için mücadele vermek istiyorum. Irak Ordusu'nda yer alarak İngilizlerin kucağına girmek için değil.

^{[kaynak belirtilmeli]}

diyerek İngilizlerin teklifini reddetmiş ve arkadaşları Rasim ve Tevfik Cemil ile birlikte İran'a geçmiştir.

Şeyh Said İsyanı'nın patlak verdiğini duyunca Saray yakınında Türkiye - İran sınırını geçerek Milan (Milli) Aşireti reisi Osman Bey'in oğlunun evine misafir olmuştur.^{[kaynak belirtilmeli]} Şeyh Said'in tutuklandığını öğrenince Irak'a geçerek Revanduzlu Seyid Taha'nın evine misafir olmuştur. Tevfik Cemil Suriye'ye geçmiş ve İhsan Nuri ise Seyid Taha'nın kardeşi Seyid Muslih ile birlikte Nehri'ye gitmiştir. Nehri de Türk Ordusu tarafından saldırıldığı^{[kaynak belirtilmeli]} için Rasim ile birlikte İran'a İsmail Ağa Simko'nun yanına gitmiştir. İran'da tutuklanarak Zencan'a yollanmıştır. Zencan'dan gizlice ayrılarak Hoy'a gitmiş ve Hasan Sıddıkı Heydari'nin evine sığınmıştır. ^{[kaynak belirtilmeli]}

Ağrı Dağı İsyanları

İhsan Nuri, eşi Yaşar Hanım ile birlikte Kürt geleneksel kıyafetleri içinde

Ana madde: Ağrı isyanları

1927'de Hoybûn Cemiyetinin kararıyla 20 kişiyle birlikte Erzurum bölgesine gitmiştir. Türkiye Ordusu peşlerine düşerek birkaç kez çarpışmışlardır. Agrî gazetesini yayımlamıştır.

9 Mayıs 1928'de Türkiye Cumhuriyeti direnişini kırmak için af yasasını çıkarmıştır. Direnişçilerin af yasasına uymayınca Doğubayazıt Jandarma komutanlığı aracılığıyla görüşme önerisinde bulunmuş ve Şeyhli köprüsünde görüşme gerçekleştirilmiştir.^{[kaynak belirtilmeli]} Ankara İhsan Nuri'ye istediği ülkeye gitme hakkını tanımış ve bol miktarda para vaadinde bulunmuştur.^{[kaynak belirtilmeli]} Birkaç görüşme yapıldıysa da anlaşamamışlardır. Türkiye ve İran'ın işbirliğinin sonucu^{[kaynak belirtilmeli]} III. Ağrı Dağı İsyanı bastırılınca tekrar İran'a sığınmak zorunda kalmıştır.

Ölüm

İhsan Nuri paşa, eşi Yaşar Hanım ile birlikte (Tahran)

18 Mart 1976'da Tahran'da bir caddeden karşıdan karşıya geçerken kendisine bir motosiklet çarptı ve ağır yaralı bir şekilde hastaneye kaldırıldı. Yedi gün komadan sonra 25 Mart'ta hayatını kaybetti.

Kaynakça

1. Gunter, Michael M. (2018). Historical dictionary of the Kurds (3. bas.). Lanham: Rowman & Littlefield Publishers. ISBN 978-1538110492.
2. Bletch Chirguh, La Question Kurde: ses origines et ses causes, Le Caire, Impimerie Paul Barbey, 1930, front cover, IHSAN NOURI PACHA Généralissime des forces nationales Kurdes (in French)
3. Smith, S. A. (2017). The Oxford handbook of the history of communism. Oxford: Oxford University Press. ISBN 978-0198779414.
4. Lovell, Stephen (2009). The Soviet Union: a very short introduction. Oxford: Oxford University Press. ISBN 978-0199238484.

İlgili kitaplar

• Rohat Alakom, Hoybûn Örgütü ve Ağrı Ayaklanması, 1998, Avesta Yayınları.
• İhsan Nuri Paşa, Ağrı Dağı İsyanı, Med Yayınları, İstanbul, 1992.
• İhsan Nuri Paşa, Kürtlerin Kökeni, (çeviren: M. Tayfun) Yöntem Yayınları, İstanbul, 1997. (Kürtlerin milattan önceki tarihini konu eden kitap, ilk olarak 1955 yılında İran'da Farsça olarak yayımlandı.)
• Cemil Gündoğan, 1924 Beytüşşebap İsyanı ve Şeyh Sait Ayaklanmasına Etkileri, Komal, İstanbul, Ağustos 1994.
• M.Kalman, Belge, tanık ve yaşayanlarıyla Ağrrı Direnişi 1926-1930, Pêrî Yayınları, Ekim 1997, ISBN 975-8245-01-5
• Mehmet Kemal Işık (Torî), 'İhsan Nuri Paşa', Ünlü Kürt Bilgin ve Birinci Kuşak Aydınlar, Sorun Yayınları, İstanbul, Kasım 2000, ISBN 975-431-111-0, s. 169-173.