Tlingitler

Tlingitler (Tlingitçe Lingít, Łingít ; İngilizce: Tlingit, Tlinkit, Rusça тлинкиты tlinkitı, тлингиты tlingitı, колоши koloşi), Amerika Birleşik Devletlerine bağlı Alaska eyaletinin güneydoğusunda Alexander Takımadaları'nda ve Kanada'nın Britanya Kolumbiyası eyaletinin kuzeybatısı ile Yukon eyaletinin güneyinde ılıman yağmur ormanlarında karmaşık avcı ve toplayıcı kültür geliştiren, Pasifik Kuzeybatısı Kızılderilileri (Kıyı Tlingitleri) ya da Subarktik Kızılderilileri (İç Tlingitleri) kültür grubundan, anasoylu,^[2] önceleri animist ya da şamanist iken sonradan Hristiyan olan, Na-Dene halkları dil gubundan Kızılderili halkı. En yakın akrabaları dilce Na-Dene dillerini oluşturan Eyaklar ile Atabasklardır. Alaska Yerli Dil Merkezine göre toplam sayıları 11.000 kişidir ve Alaska'daki 10.000 kişilik nüfustan 300 kadarı, Kanada'daki 1.000 kişilik nüfustan ise 75 tanesi anadillerini konuşabiliyor.^[1] Tlingitlerle Avrupalıların ilk karşılaşması Rus İmparatorluğuna bağlı Rus Alaskası (1733 – 1867) döneminde 1741 yılında Ruslarla olmuştur. Totem direği ile Çilkat dokuması sanatıyla öne çıkarlar.

Tlingitler
(Lingít, Łingít)

Çilkat dokuması bataniyeye satılan Taku kabilesinin (Tʼaaḵu Ḵwáan) resisi Chief Anotklosh, Juneau, Alaska, yaklaşık 1913
Önemli nüfusa sahip bölgeler
Alaska	10.000[1]
Kanada	1.000[1]
Diller
Tlingitçe, İngilizce
Din
Hristiyanlık (Rus Ortodoks Kilisesi), Animizm / Şamanizm

Tlingitler kültürel açıdan 2 ana gruba ayrılır^[3] ve her biri ayrı halklar olarak da addedilir:^[4]

1. Kıyı Tlingitleri ya da Deniz Tlingitleri veya Asıl Tlingitler (Tlingitçe Lingít ya da Eilʼká Ḵwáan < éilʼká ḵwáan «deniz sakinleri / saltwater people», İngilizce Coastal Tlingit, Maritime Tlingit, Tlingit proper) Pasifik Kuzeybatısı Kızılderilileri kültür grubundandır ve tipik yağmur ormanı geçimi sürdürürler. Çoğunlukla Alaska'da yaşarlar ve komşularını etlilemişlerdir. Geleneksel olarak 3 alt gruba ayrılırlar: Gulf Coast, Northern, Southern Coastal Tlingit. Kıyı Tlingitleri kültürel açıdan komşu halkları da etkilemiştir: Tlingitleşmiş Eyaklar (Tlingitized Eyak) ile Tlingitleşmiş Güney Tuçonları (Tlingitized Southern Tutchone).
2. İç Tlingitleri ya da Kara Tlingitleri (Tlingitçe Łingít ya da Daḵká Ḵwáan < daaḵ-ká ḵwáan «iç sakinleri / inland-people», İngilizce Inland Tlingit, Interior Tlingit) Subarktik Kızılderilileri kültür grubundandır ve Atabasklar gibi tayga geçimi sürdürürler. Kanada'da yaşarlar ve komşularından etkilenmişlerdir.

Köken bilimi

Tlingit, Tlinkit adı kendilerine verdikleri Lingít,^[5] (Tetlin lehçesinde: Łingít) adına dayanır ve «people of the tides»^[6] anlamındadır. Sibirya'daki Türk halklarından olan Telengitlerin adına benzese de her ikisini birbirine karıştırmamak gerekir.

Koloş < Kolosh adı Rusların verdiği Колоши (Koloşi) adından gelir ve bu da Supikçe kulut'ruaq («labret») sözüne dayanır. Tlingitlere Supikler Swaciit derler. Koloş adı Almancada Koulischen biçiminde 1796 tarihli haritada geçer.^[7]

Kabileleri

Tlingit kabileleri (Ḵwáan):

Ḵwáan	IPA	İngilizce çevirisi	Yerleşimleri	İngilizcedeki eski adları
G̱alyáx̱ Ḵwáan	qaɬjáχ qʰʷáːn	Salmon Stream Tribe	Yakataga-Controller Bay area	Kaliakh
Xunaa Ḵwáan (a.k.a. Ḵáawu)	xunaː qʰʷáːn	Tribe or People from the Direction of the North Wind	Hoonah	Hoonah people
S'awdáan Ḵwáan	sʼawdáːn qʰʷáːn	Dungeness Crab Town Tribe	Sumdum	Sumdum
Tʼaḵjik.aan Ḵwáan	tʼaqtʃikʔaːn qʰʷáːn	Coast Town Tribe	northern Prince of Wales Island	Tuxekan
Laax̱aayík Ḵwáan	ɬaːχaːjík qʰʷáːn	Inside the Glacier People	Yakutat area	Yakutat
Tʼaaḵu Ḵwáan	tʼaːqʰu qʰʷáːn	Geese Flood Upriver Tribe	Taku	Taku Tlingit, Taku people
Xutsnoowú (a.k.a. Xudzidaa) Ḵwáan	xutsnuːwú qʰʷáːn	Brown Bear Fort a.k.a. Burnt Wood Tribe	Angoon	Hootchenoo people, Hoochenoo, Kootznahoo
Hinyaa Ḵwáan	hinjaː qʰʷáːn	Tribe From Across The Water	Klawock	Henya
G̱unaax̱oo Ḵwáan	qunaːχuː qʰʷáːn	Among The Athabascans Tribe	Dry Bay	Gunahoo people, Dry Bay people
Deisleen Ḵwáan	tesɬiːn qʰʷáːn	Big Sinew Tribe	Teslin	Teslin Tlingit, Teslin people, Inland Tlinkit
Shee Tʼiká (a.k.a. Sheetʼká) Ḵwáan	ʃiː tʼikʰá qʰʷáːn	Outside Edge of a Branch Tribe	Sitka	Sitka, Shee Atika
Shtaxʼhéen Ḵwáan	ʃtaxʼhíːn qʰʷáːn	Bitter Water Tribe	Wrangell	Stikine people, Stikine Tlingit
Jilḵáat Ḵwáan	tʃiɬqʰáːt qʰʷáːn	Chilkat Tribe	Klukwan	Chilkat people
Áa Tlein Ḵwáan	ʔáː tɬʰeːn qʰʷáːn	Big Lake Tribe	Atlin	Taku River Tlingit, Inland Tlinkit
Ḵéex̱ʼ Kwáan	qʰíːχʼ qʰʷáːn	The Opening of the Day (Dawn) Tribe a.k.a. The Town That Never Sleeps	Kake	Kake people
Taantʼa Ḵwáan	tʰaːntʼa qʰʷáːn	Sea Lion Tribe	Fort Tongass (önce) & Ketchikan (şimdi)	Tongass people
Jilḵoot Ḵwáan	tʃiɬqʰuːt qʰʷáːn	Chilkoot Tribe	Haines	Chilkoot people
Áakʼw Ḵwáan	ʔáːkʼʷ qʰʷáːn	Small Lake Tribe	Auke Bay	Auke people
Kooyu Ḵwáan	kʰuːju qʰʷáːn	Stomach Tribe	Kuiu Island	Kuiu people
Saanyaa Ḵwáan	saːnjaː qʰʷáːn	Southward Tribe	Cape Fox Village (önce) & Saxman (şimdi)	Saanya Kwaan, owns Saxman Corporation, which owns Cape Fox Corporation

Dil ve Eğitim

Ana madde: Tlingitçe

Hem Kıyı Tlingitleri (Büyük Kuzey Tlingitçesi, Uzak Kuzey Tlingitçesi ve Güney Tlingitçesi) hem de İç Tlingitleri (İç Tlingitçesi) aynı dilin farklı lehçelerini konuşurlar. 2012 rakamlarına göre Tlingitçeyi akıcı biçimde konuşanların sayısı 200 kişidir ve bu sayıya yarım bilenler ya da sonradan öğrenen dilciler dahil değildir.^[8]

Şirketleşme

Rus Amerikası döneminde ABD'nin Ruslarla birlikte idare ettiği Alaska'yı 1867 yılında Rus İmparatorluğundan satın almasından bu yana 100 yıldır çözülemeyen yerlilerinin (Alaska Eskimoları ve Alaska Kızılderililerinin) toprak taleplerini çözmek üzere ABD Kongresinde 18 Aralık 1971 tarihinde başkan Richard Nixon tarafından imzalanarak yürülüğe giren ve ABD tarihinin en büyük toprak talebini karşılayan yasa olan Alaska Yerli Talepleri Çözümleme Yasası (ANCSA) gereği kurulan Alaska Yerli Bölge Şirketlerinden Tinglit-Haida Central Council hükûmetinin ortak işletmesindeki Sealaska Corporation yerli bölge şirketi Haydalar ile Tlingitlere ait olup buna bağlı 12 köy şirketinden 2 tanesi (Haida Corporation ile Kavilco Inc.) hariç hepsi Tlingitlerindir. Köy şirketleri topraklarının yüzey hakkına sahiptir, fakat bölge şirketleri hem köy şirketlerinin hakkına hem de toprakların yeraltı hakkına sahiptir.

Yerli Köy Şirketi	Yerleşim	Yerli Bölge Şirketi
Cape Fox Corporation	Saxman	Sealaska Corporation
Ganawas Corporation	Knight Island	Sealaska Corporation
Huna Totem Corporation	Hoonah	Sealaska Corporation
Kake Tribal Corporation	Kake	Sealaska Corporation
Klawaock Heenya Corporation	Klawock	Sealaska Corporation
Klukwan, Inc.	Klukwan	Sealaska Corporation
Kootznoowoo Inc.	Angoon	Sealaska Corporation
Shaan-Seet Inc.	Craig	Sealaska Corporation
Shee Atiká, Inc.	Sitka	Sealaska Corporation
Yak-tat Kwaan Inc.	Yakutat	Sealaska Corporation

Sanat

Tlingit ahşap oyma sanatçısı ve heykeltıraş Tommy Joseph, Sitka, Alaska^[9]

Hem Alaska yerli sanatı hem de Pasifik Kuzeybatısı sanatı içerisinde ela alınan Tlingitlerde sanat çalışmaları daha çok fonksiyoneldir. Deriden giyim kuşam ürünleri ile ağaçtan oyma kano ve özellikle de totem direği en çok tanınan ve örnekleri dünyanın değişik müzelerinde görülen sanat eserleridir. Geleneksel yontma aracı olarak denizkabuğu, taş ve kemikten yapılan bıçak, yontu malzemesi olarak da yabani koyun ve keçi kemikleri de kullanılsa da daha çok ağaç tercih edilir. Kano ve totemlerde kullanılan ağaç olarak yöredeki mazı (Thuja) türleri olan Batı mazısı ve boylu mazı tercih edilir. Ahşaba yemek tadını geçirmediği için kap kacak daha çok kızılağaçtan yapılır.^[10] Geleneksel Tlingit kültürü sözlü tarihe dayandığından totemler genellikle bir hikâye anlatımını tasvir eder.^[11] Bir Tlingit kabilesi (ḵwáan) olan Çilkatlar (Jilḵáat Ḵwáan) tarafından geliştirilen ve sonra da diğer Tlingitlere ve Hayda ile Çimşiyanlara da geçen Çilkat dokuması adı verilen dokuma örnekleri Alaska yerli sanatının en çok tanınan örneklerindendir.

Ayrıca bakınız

• Amerika'nın Ruslar tarafından sömürgeleştirilmesi
• Henrik Johan Holmberg

Dipnotlar

2. Pritzker, 210
3. James A. Crippen (2010), Lingít Yoo X̱ʼatángi / A Grammar of the Tlingit Language 2 Mart 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
4. "Map of B.C. First Nations". 29 Kasım 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Aralık 2012.
5. "Lingít Yoo X'atángi: The Tlingit Language." 7 Mart 2018 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Sealaska Heritage Institute. (retrieved 3 December 2009)
6. Pritzker, 208
7. Shelikhov, Gregorii Ivanovich and Richard A. Pierce. A Voyage to America 1783–1786. Kingston: Limestone Press, 1981.
8. James A. Crippen (2012), Tlingitology Seminar Lecture Notes, 1–11 May 7 Şubat 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., 29 June 2012 (Situation: circa 200 fluent speakers (excluding semi-speakers, learners, etc.))
9. "Tommy Joseph." 15 Haziran 2009 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Alaska Native Artists. (retrieved 27 December 2009
10. "More About the Tlingit Native American Art". 6 Ekim 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Eylül 2008.
11. Corser, H.P. Totem Lore of the Alaska Indians.

Kaynakça

• de Laguna, Fredericæ. "Tlingit." Suttles, Wayne, ed. Handbook of North American Indians, Vol. 7: Northwest Coast. Washington, D.C.: Smithsonian Institution, 1990: 203-28. ISBN 0-87474-187-4.
• Boyd, Robert Thomas. The Coming of the Spirit of Pestilence: Introduced Infectious Diseases and Population Decline among Northwest Coast Indians, 1774-1874. 13 Ekim 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Seattle: University of Washington Press, 1999. ISBN 978-0-295-97837-6.
• Pritzker, Barry M. A Native American Encyclopedia: History, Culture, and Peoples. Oxford: Oxford University Press, 2000: 286-7. ISBN 978-0-19-513877-1.
• Kan, Sergei. "Shamanism and Christianity: Modern-Day Tlingit Elders Look at the Past." 4 Temmuz 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Klass, Morton and Maxine Wiesgrau, eds. Across The Boundaries Of Belief: Contemporary Issues In The Anthropology Of Religion. Boulder, CO: Westview Press, 1999. ISBN 978-0-8133-2695-5.

Dış bağlantılar

• https://web.archive.org/web/20101009053036/http://www.sealaska.com/page/home