Kızılderililer
Amerika kıtasının yerlilerine verilen isim Vikipedi'den, özgür ansiklopediden
Amerika kıtasının yerlilerine verilen isim Vikipedi'den, özgür ansiklopediden
Kızılderililer[21] ya da Amerika Yerlileri,[22] Sibirya kökenli Eskimo - Aleut halkları dışında kalan bütün Amerika yerlileri için kullanılan ortak birleştirici ad. Dilce birbiriyle akraba olmayan iki ayrı ana grupta toplanırlar: Sibirya kökenli olan Na-Dene dilleri ile Na-Dene dilleri dışındaki bütün Kızılderili dillerini içeren Amerind dilleri.
 En üst soldan sağa 1., 3. ve 4. Eskimo, diğerleri Kızılderili halklarıdır | |
| Önemli nüfusa sahip bölgeler | |
|---|---|
 Peru | 13.8 milyon[1] |
 Meksika | 10.1 milyon[2] |
 Bolivya | 6 milyon[3] |
 Guatemala | 5.4 milyon[4] |
 Ekvador | 3.4 milyon |
 ABD (Eskimolar dahil) | 2.5 milyon[5] |
 Kolombiya | 1.4 milyon[6] |
 Kanada (Eskimolar dahil) | 1.2 milyon[7] |
 Brezilya | 700,000[8] |
 Şili | 692,000[9] |
 Arjantin | 600,000[10] |
 Venezuela | 524,000[11] |
 Honduras | 520,000[12] |
 Nikaragua | 443,847[13] |
 Panama | 204,000[14] |
 Paraguay | 95,235[15] |
 El Salvador | ~70,000[16] |
 Kosta Rika | ~60,000[17] |
 Guyana | ~60,000[18] |
 Belize | ~24,501 (Maya)[19] |
 Fransız Guyanası | ~19,000[20] |
 Surinam | ~12,000 - 24,000 |
| Diller | |
| Din | |
 | Bu madde veya bölüm Amerika yerlileri adlı maddeye çok benzemektedir ve bu iki maddenin tek başlık altında birleştirilmesi önerilmektedir. Birleştirme işlemi yapıldıktan sonra sayfaya {{Geçmiş birleştir}} şablonunu ekleyiniz. |
Alaska yerlileri adı Alaska'da yaşayan Eskimo-Aleut halklarını ve Kızılderilileri topluca nitelemek için kullanılır. ABD'nin diğer eyaletlerinde Native Americans, American Indians ya da kısaca Indians[23]
Kanada Yerlileri (Aboriginal peoples[24]) adı Kanada'da yaşayan Eskimo-Aleut halklarını (İnuit), Kızılderilileri (First Nations) ve Métisleri topluca nitelemek için kullanılır.
Çoğu anasoylu ve avcı ve toplayıcı, bazıları Olmekler ve Mayalar gibi Mezoamerika Kızılderilileri mısır, Keçuvalar ve Aymaralar gibi Güney Amerika Kızılderilileri patates tarımını keşiften önce de yapan halklardır.
Kuzey Amerika'da Kızılderililer sınırları belirli kısıtlayıcı özel yerleşimlerde yasal olarak toplanırlar ve bu yerlere Amerika Birleşik Devletleri'nde Kızılderili rezervasyonu (Indian reservation), Kanada'da ise Kızılderili rezervi (Indian reserve) adı verilir.
Kızılderililerin nasıl adlandırılması gerektiği hâlâ tartışma konusudur.
Türkçe Kızılderili adı İngilizce Redskin («kızıl deri») adının çevirisidir. İngilizcedeki Redskin nitelemesi harfiyen İspanyolca Piel Roja adlandırmasından çeviridir ve bu İspanyolca ad, Kristof Kolomb'un 1492 yılında Hindistan sandığı yere ilk ulaştığı nokta olan Karayipler'in (hâlâ Batı Hint Adaları West Indies olarak da bilinir) yerli halklarından Taynoların vücutlarını Bixa orellana tohumuyla boyamasından kaynaklanır. İngilizcede ayrıca Red Indians («Kızıl Hintler») adı da geçer fakat o kadar yaygınlaşmamıştır ve en:Redskin (slang) adı da günümüzde yalnızca argo olarak kabul edilmektedir. Türkçedeki Kızılderili adı ise argo değildir.[kaynak belirtilmeli]
Amerika yerlileri ya da kısaca Yerliler: Amerika Birleşik Devletleri'nde Native Americans («Yerli Amerikalılar»), American Indians («Amerikalı Hintler») ya da yaygın biçimde kısaca Indians («Hintler») olarak adlandırılır ve yalnızca Kızılderilileri nitelendirir.[23] Indian («Hint») sözcüğünün kullanılması, kâşif Kristof Kolomb'un Amerika'nın doğu sahiline ulaştığında burayı Hindistan sanmasından kaynaklanır.[25]
ABD Nüfus Sayım Dairesi (Amerika Birleşik Devletleri Sayım Bürosu) ülkedeki yerlileri American Indian and Alaska Native adı altında topluca ele alır ve American Indian («Amerikalı Hint») terimiyle Kıta ABDsi'ndeki yerliler (ki hepsi de Kızılderilidir) kastedilirken, Alaska Native («Alaska Yerlisi») terimi Alaska'daki yerlilerin tamamı (Aleutlar, Alaska Eskimoları, Alaska Kızılderilileri) için kullanılır.[26]
Kanada'da aboriginal peoples («yerli halklar») olarak adlandırılır ve hem Eskimo-Aleut halklarını (Inuit) hem de Kızılderilileri (First Nations) nitelendirir.[24]
Guyana'da Amerindian (< American Indian «Amerikalı Hint») adı Kızılderililer anlamında kullanılır ve bu adlandırma diğer ülkelerde yaygın değildir.[27]
Bölge İspanyolcasında gündelik konuşma dilinde Indios («Hintler») kullanılırken yazı dilinde Amerindio (< American Indian «Amerikalı Hint») ya da pueblos indígenas («yerli halklar») adı kullanılır. Arjantin'de ise daha çok aborígen («yerli») olarak adlandırılır.
Amerika yerli dilleri, üç ana filum olarak sınıflandırılır: Eskimo ile Aleutların konuştuğu Eskimo-Aleut dilleri, Kızılderili Na-Dene halklarının konuştuğu Na-Dene dilleri ile bunların haricindeki bütün Kızılderili halklarının konuştuğu Amerind dilleri. Bu ana dil filumları yanında hiçbir dil ailesine girmeyen izole diller de bulunmaktadır. UNESCO'ya göre birçoğu ya tükenmiş ya da konuşulabilirliği tehlikededir[28]
| 1.Arktik-Açık Mavi | 2.Saliş-Mor | 3.Atabask-Lacivert | 4.North Amerindian-Turkuaz | 5.Ojibwa-Sarı | 6.Meksika-Lila |
|---|---|---|---|---|---|
| 7.Maya-Koyu Mavi | 8.Orta Amerika-Lavanta | 9.Andlar-Soluk Yeşil | 10.Amazon-Koyu Yeşil | 11.Gran Chaco-Turuncu | 12.Patagonya-Kırmızı |
Amerika yerlileriyle ilişkili en yaygın haplogrup olarak Haplogrup Q1a3a (Y-DNA) verilmektedir.[29] Tıpkı mtDNA gibi Y-DNA da diğer çekirdek kromozomlardan farklıdır ve Y kromozomu çoğunluğunda benzersiz olup mayoz bölünme sırasında rekombinasyona uğramaz. Bu etkiye sahip mutasyonların tarihsel dokusu kolayca incelenebilir.[30] Bu dokular biribirinden oldukça farklı iki genetik bölüm oluşturur: birincisi, Amerika'nın başlangıç yerlileri; ikincisi, Amerika'nın Avrupalılar tarafından sömürgeleştirilmesinden sonraki sürecin yerlileri.[31][32] Eski olan, kurucu haplotip ve gen çizgisi sayısı için belirleyici faktördür ve günümüzdeki amerika yerlilerinde bulunmaktadır.[31]
Kurucu nüfus için Beringia'da ilk 20.000 yıl konaklamayla birlikte Bering Denizi kıyılarında insan yerleşimi aşamalı oluşmuştur.[33][34]Mikrosatelit çeşitliliği ve Y çizgisinin dağılımı ilk sömürgeleştirme döneminden beri izole edilmiş Güney Amerika bölgelerinde yaşayan Kızılderili gruplarına özgüdür.[35] Na-Dene, İnuit ve Alaska Yerlileri haplogrup Q (Y-DNA) mutasyonları sergiler; bununla birlikte, diğer Kızılderililerde (Amerind dillerini konuşanlar) bulunan mtDNA mutasyonlarından farklıdır[36][37]].[38] Bu da gösteriyor ki, Grönland ve Kuzey Amerika'nın kuzey uç içlerine en erken göç daha sonraki nüfustan kaynaklanır.[39]
Devlet yapılarının olmayışından dolayı akademisyenler Kuzey Amerika Yerlilerini ana kültür grupları olarak ya da diline göre sınıflandır.[40]
Ülkelerine göre:
Kızılderililer Teksas, Tommiks, Kinowa gibi çizgi romanlarda işlenir.
