Loading AI tools
Vikipedi'den, özgür ansiklopediden
Töles veya Töliş (Eski Türkçe: 𐱅𐰇𐰠𐱀 (töleş)[1][2] / 𐱅𐰇𐰠𐰃𐰾 (tölis),[3] Eski Çince: 突利失 (tūlìshī) / 都呂施 (dūlǚshī) / 突律佽 (tūlǜcì) / 突例 (tūlì) Pehlevice: ṯwlyš),[4] eski bir Türk boyu veya boy birliği.[5]
| Önemli nüfusa sahip bölgeler | |
|---|---|
| Doğu Asya | |
| Diller | |
Töles ismi Orhun yazıtlarında 732 yılında geçiyor. Tölesler, sonraları Uygurlara bağlandı.[6][7] Çin kaynaklarında Tölesler ile ilgili çok bilgi geçmemektedir.[5]
Tölesler akademi camiasında çoğu araştırmacı tarafından Tiele olarak kabul edilir. Göktürk Devleti tarihinin 627 yılına kadar olan kısmında Baykal gölünün doğusundan Karadeniz'in kuzeyine kadar ulaşan geniş alanda Aşina hanedanına bağlı diğer Türk boyları yaşıyordu. Devletin kuruluşunda önemli bir unsur olan bu boylar ise, Çin kaynaklarında Tiele adı ile adlandırılmakta idi.[4][6]
Töleslerin Tiele olduğunu ilk öne süren araştırmacı bir sinolog Friedrich Hirth iken karşıt görüşle ilk ortaya çıkan araştırmacı tarihçi Wilhelm Barthold olmuştur. Eski Çincenin fonetik yapısı göz önünde bulundurulduğunda Töles/Tölis/Töliş ve Tiele köken bakımından aynı sözcük değildir. Eski Çincede Tiele, tiele diye değil, t'ietlək diye okunur ve Chile, Tele, Dili gibi diğer karakterlerin eski Çincede okunuşu benzer şekilde *teklek^ okunuşuna çıkmaktadır. Bu söz Eski Türkçe tägrä(g)'e gider.[4] Tegrek, Kıpçakça çember anlamına gelmektedir ve günümüzdeki bazı Türk dillerinde tekerlek anlamını taşır: Kırgızca, Altayca тегерек (tegerek), Nogayca төгерек (tögerek), tarihî Hakaniye Türkçesi tegrek...[8] Dolayısıyla Tiele'nin Türk yazıtlarındaki karşılığı tegrek/g olmalıdır, Türk yazıtlarında geçen Töles/Töliş ve Tuvaca Tülüş ise etimolojik açıdan Tiele ile alakasızdır. Töles'in yön belirtebileceği hatta kuzeydeki ile doğudaki Türk boylarına atfedilmiş bir unvan olabileceği öne sürülmüştür. Buna paralel olarak Tarduş da devletin Batı ile Güney kısmını yönetenlerin unvanıdır.[4]
Soy adını Latin transkripi toläs şeklindedir. Bu söz yüzyıllar boyu değişime uğraşmış ve günümüz Tıva'da 'Tülüş olarak söylenmektedir. "Ulug-Tülüş, Düktüg-Tülüş ..." diye adlanan Tıva boylarının Töleslerden geldiği bilinir.
Töles boyunun halkı nereden nereye göçedip gittiği veya nerelerde yaşadığına dair çok açık bilgiler bulunmamakla birlikte dikilen tarihi taşlarda bunu görebilmekteyiz. Töles diye adlanan boy hakkında 3 dikili taş vardır.
Е-147.[9] Eerbek I, günümüzde Aldan Maadır adlı Tıva Ulusal Müzesi'ndedir.
Latin transkripi.
(1) jiti jägirmi jašïmda män täŋri elimkä qara boldïm bökmädim ajïta äsni
(2) quida qunčujum-a bökmädim buŋa özdä oγlïmka bökmädim ajïta buŋa
(3) oγlan atïm järlig čor täŋri elimdä tägzinmišim toläs alp tarqan atïmqä bökmädim
(4) kök täŋridä äsiz kün aj ärmiš jaγïz järdä äsiz el qan ärmiš bökmädim ajït-a äsizä
(5) bodunma boqunma bökmädim ajïta äsizimä uluγïm kičigimä bökmädim ajït-a äsizlärimä
(1) чеди чээрби чажымда мен дээр элимге кара болдум пөкпедим кударанчыын
(2) куйда кунчуйумга пөкпедим муңгак бодум оглумга пөкпедим кударап муңгарадым
(3) оглан адым Йерлиг-чор дээр элимде эгилзимзе төлес Алып Таркан адымга пөкпедим
(4) көк дээрде хайыраан хүн ай турган куу черде хайыраан эл хаан турган пөкпедим кударап хараададым
(5) чонумга улузумга пөкпедим айтырып кударап улуум бичиимге пөкпедим айтырза силерден
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
