Mitanni

Mitanniler, (Hitit çivi yazısı 𒆳𒌷𒈪𒋫𒀭𒉌𒈪𒀉𒋫𒉌 mi-it-ta-ni), ayrıca Hani-Gelbat veya Hani-Rabbat olarak adlandırılır.) MÖ 1500 ile MÖ 1200^[1] yılları arasında Anadolu'da hüküm sürmüş bir devlettir. Mitanni'ler Hititler'in yıkılışından sonra bölgesel bir güç oldu. Son krallarının adı II. Şattuara idi. Kayıp prens (veya kral) Jiar-Jiara (Mitanni kral listesinde adı geçmez ve II. Şattuara'nın oğludur.) efsanevî bir kişiliğe sahiptir.

Mezopotamya
Fırat · Dicle
Asuroloji · Sümeroloji
İmparatorluklar / Şehirler
Sümerler
Eridu · Kiş · Uruk · Ur Lagaş · Nippur · Girsu
Akad İmparatorluğu
Akad · Mari
Amoriler
İsin · Larsa
Babil İmparatorluğu
Babil · Kalde
Asur İmparatorluğu
Asur · Nemrut Horsabad · Ninova/Nineveh
Elam
Susa
Kassitler Hurriler / Mitanni
Kronoloji
Mezopotamya tarihi
Sümer (kral listesi)
Asur kralları listesi Babil kralları listesi Hitit kralları listesi
Dil
Sümerce · Akadca
Elam dili · Aramice
Hurrice · Hititçe
Mitoloji
Enuma Eliş · Gılgamış
Ziggurat · Nibiru
Marduk · Asur-Babil dinleri

M. Ö. 1400 yılında Mitanni Krallığının sınırlarının en geniş olduğu dönemdeki haritası.

Tarihçe

Hint-Aryan yönetici sınıfı olan Mitanniler, Mezopotamya'ya göç ettiler. Orada Hurri halkının arasına yerleştiler ve kısa süre sonra Maryannu adı verilen yönetici soylu sınıf haline geldiler.

Mitanni aristokrasisinin isimleri sıklıkla Hint-Aryan kökenlidir ve tanrıları da Hint-Aryan inançları olan Mitra, Varuna, Indra, Nasatya gibi tanrılardan oluşur. Bu Aryan tanrıları, Mitanniler ve Hattiler arasındaki iki antlaşmada listelenmiştir.

Mitanni Krallığı, MÖ 1600'lü yılların başlarında kurulmuştur. Dicle Nehri'nin yukarısındaki Ilısu Barajı'nda yapılan son (2017) kazılarda, Müslümantepe'de bulunan bir tapınakta MÖ 1760 ila 1610 yılları arasından kalma Mitannilere ait ritüel eserler ve Mitanni silindir mührü bulunmuştur.^[2][3]

Mitanniler'in en büyük rakibi Thutmosidler dönemindeki Mısır'dı. Ancak Hititlerin yükselişiyle birlikte Mitanniler ve Mısır ittifak geliştirmiş, Hitit tehlikesine karşı önlem almıştır^[4] MÖ 15. ve 14. yüzyılın ilk yarısında gücünün zirvesinde, Kuzey-Batı Suriye'den Doğu Anadolu'ya kadar geniş bir bölge Mittanilerin kontrolü altındaydı.^[5] Mitanniler'in başkenti, arkeologlar tarafından Habur Nehri'nin kıyısında olduğu belirlenen Washukanni'idi.^[6]

Mitanni krallığı Mısırlılar tarafından "Maryannu", "Nahrin" veya "Mitanni"^[7] Hititler tarafından "Hur-ur-ri" olarak adlandırılmıştır. Akad Amarna mektuplarında kendisini "Mitanni kralı" olarak nitelendiren Tushratta, krallığınd'Hani-Gel-Bat' olarak bahseder^[8]

Mitannilerin kendileriyle ilgili çok az kaydı var, ancak Mitanni kralları ile Asur ve Mısır kralları arasındaki yazışmalar (Amarna Mektupları) ile dünyanın en eski at eğitimi el kitabı ve Mitanni ile Hititler arasındaki bir antlaşma, MÖ 1500 ile 1240 yılları arasında gelişen müreffeh bir ulusun kanıtını veriyor. MÖ 1350 yılında Mitanni, Mısır, Hatti Krallığı, Babil ve Asur ile birlikte Büyük Güçler Kulübü'ne dâhil edilecek kadar güçlüydü.^[9]

Eski Çağ'ın büyük güçlerinden olan Mitanni devletinin Hitit saldırıları karşısında siyasi, askeri ve ticari olarak güç kazanmak istemeleri onları Mısır ile diplomatik evliliklere dayalı ilişkilere yöneltmiştir.^[10]

İki büyük güç arasındaki bu yazışmaların olduğu tabletler bugün Amarna Mektupları olarak bilinmektedir. Mitanni ve Mısır arasındaki ilişkileri anlatan tabletler E-A 017 ve 030 arasındaki tabletlerdir. Yazışmaları içeren arşiv, Araplar tarafından Beni Amran isimli yerel bir kabileden dolayı Tell-el Amarna olarak adlandırılan ve Mısır kralı Akhenaton'in yeni tek tanrılı inanç sistemini tesis etmek için kurmuş olduğu başkenti Akhetaten kentinde köylülerin kaçak kazı yaptıkları esnada 1887 yılında gün yüzüne çıkarılmıştır. Akhenaton geleneksel çok tanrılı Mısır dinini yasaklayarak tek tanrılı Aton dinini kuran Nefertiti'nin kocasıdır.^[11]

Toplum ve kültür

Atchana-Nuzi seramikleri, Mitanni Krallığı’nın egemenliği altındaki topraklarda üretilmiş ve kullanılmıştır. (Amik Ovası, MÖ 1600-1200), Chicago Üniversitesi Oriental Institute Müzesinde sergilenmektedir.

Halk Hurrilerden oluşmaktayken yönetici ve askeri açıdan örgütlü sınıf büyük oranda taşıdığı isimlerden dolayı İndo-Aryan olduğu düşünülen elitlerden oluşmaktaydı.^[12]

Mittani hükümdarları

Hükümdarlar	İktidar dönemi	Açıklamalar
Kirta	~MÖ 1500 (Antik Yakın Doğu Kronolojisi)	Adı bilinen ilk Mitanni hükümdarıdır. Oğlu I. Şuttarna ile birlikte Alalah'da bulunan iki yazıt üzerindeki mühür baskılarından bilinirler.
I. Şuttarna		Kirta'nın oğludur. Babası ile birlikte adının geçtiği Alalah'da bulunan iki yazıt üzerindeki mühür baskılarından bilinirler.
Parshatatar veya Parrattarna		Kirta'nın oğludur. Nuzi ve en Halep'te bulunan yazıtlarda adı geçen Parratarna, ülkede siyasal birliği sağlayan ilk kraldır.
Şauştatar		Alalah kralı İdrimi'nin akranı. Asuru yağmaladı.
I. Artatama		Mısır Firavunu IV. Thutmose ile antlaşma imzaladı, Mısır Firavunu II. Amenhotep'in akranıdır. Diplomatik sebeplerle kızını IV. Tutmosis ile evlendirdi.
II. Şuttarna		İktidarının onuncu yılında kendi kızını Mısır Firavunu II. Amenhotep ile evlendirdi.
Artaşumara		II. Şuttarna'nın oğlu. İktidarı kısa sürdü.
Tuşratta	~ MÖ 1350 (Antik Yakın Doğu Kronolojisi)	Hitit kralı I. Şuppiluliuma ve Mısır Firavunları III. Amenhotep ile IV. Amenhotep'in akranı. Devrinde Amarna mektupları yazıldı. Diplomatik sebeplerle kızını III. Amenophis ile evlendirdi. Mısır firavunu III. Amenophis'i Hititlere karşı kazandığı bir başarıdan haberdar etmektedir. Hititlerden elde ettiği bazı ganimetleri Mısır'a hediye olarak göndermiştir.
II. Artatama		Hitit kralı I. Şuppiluliuma ile antlaşma imzaladı. Tuşratta ile aynı dönemde hüküm sürdü.
III. Şuttarna		Hitit İmparatoru I. Şuppiluliuma'nın akranı.
Şattiuvaza veya Kurtiuvaza		Mittani Krallığı Hitit İmparatorluğu'nun himayesi altına girdi.
Şattuara		Mittani Krallığı, I. Adad-Nirari'nin yönetimindeki Asur İmparatorluğu'nun himayesi altına girdi.
Uvasaşatta		Şattuara'nın oğlu;
Jiar		Şattuara'nın oğlu olan kayıp şâh-zâdeh.

Kaynakça

Mitanni hudutlarını gösteren harita.

• Gaal, E. "The economic role of Hanilgalbat at the beginning of the Neo-Assyrian expansion." In: Hans-Jörg Nissen/Johannes Renger (eds.), Mesopotamien und seine Nachbarn. Politische und kulturelle Wechselbeziehungen im Alten Orient vom 4. bis 1. Jahrtausend v. Chr. Berliner Beiträge zum Vorderen Orient 1 (Berlin, Reimer 1982), 349–354.
• Harrak, Amir "Assyria and Hanilgalbat. A historical reconstruction of the bilateral relations from the middle of the 14th to the end of the 12 centuries BC." Studien zur Orientalistik (Hildesheim, Olms 1987).
• Kühne, Cord "Politische Szenerie und internationale Beziehungen Vorderasiens um die Mitte des 2. Jahrtausends vor Chr. (zugleich ein Konzept der Kurzchronologie). Mit einer Zeittafel." In: Hans-Jörg Nissen/Johannes Renger (eds.), Mesopotamien und seine Nachbarn. Politische und kulturelle Wechselbeziehungen im Alten Orient vom 4. bis 1. Jahrtausend v. Chr. Berliner Beiträge zum Vorderen Orient 1 (Berlin, Reimer 1982), 203–264.
• Novák, Mirko: "Mittani Empire and the Question of Absolute Chronology: Some Archaeological Considerations." In: Manfred Bietak/Ernst Czerny (eds.): "The Synchronisation of Civilisations in the Eastern Mediterranean in the Second Millennium BC III"; Österreichische Akademie der Wissenschaften Denkschrift Band XXXVII; Wien, 2007; ISBN 978-3-7001-3527-2; pp. 389–401.
• Starr, R. F. S. Nuzi (London 1938).
• Weidner, "Assyrien und Hanilgalbat". Ugaritica 6 (1969)
• Thieme, P., The 'Aryan Gods' of the Mitanni Treaties, Journal of the American Oriental Society 80, 301–317 (1960)
• Wilhelm, Gernot: The Hurrians, Aris & Philips Warminster 1989.
• Von Dassow, Eva Melita. Social Stratification of Alalah Under the Mittani Empire. [S.l: s.n.], 1997.