Eskimo maskeleri

Eskimo maskeleri, hem Yupik hem de İnuit kolundan Eskimoların dans ya da şamanistik törenlerde kullandıkları maskelerdir. Malzeme olarak kuru odun, deri, kemik, boynuz, tüy, saç gibi şeyler kullanılır ve genelde parlak boyayla boyanır. Erken Paleo-Eskimo ve erken Dorset kültüründen kalan morsun fildişinden yapılma minyatür maskeler bulunmuştur^[2]. Günümüzde Eskimolar arasında Alaska Yupikleri özellikle maskeleriyle öne çıkarlar.

Yupik maskesi

Yupik maskesi

Elinde yaba gibi el maskesi (inglukellriik unatnquak ayautaunatek) olan Yupik şamanı (Angalkuq ya da Angalkuk) ve hasta çocuk (mikelnguq), Nushagak, 1890'lar^[1]

Adlandırma

Dil	Şaman maskesi	Yüz maskesi	Yüz (face)	Parmak maskesi (finger maskesttes)	Açıklama
Aleutça		sagimaaglux̂	sagimaĝix̂
Supikçe (Batı: Kodiak)		giinaquq	giinaq	giinaruangcut
Supikçe (Doğu:Kenai & Prince William Sound)		maaskaaq	ggiinaq (Chenega) gginaq, ginaq (Nanwalek, Port Graham, Tatitlek)
Sibirya Yupikçesi		gginaqwaaq
Yupikçe (Kuskokwim)	nepcetaq	kegginaquq	kegginaq	taruyamaarutek	< kegginaq + -quq
Yupikçe (Yukon)	nepcetaq	kegginaquq	kegginaq	tegumiak	< kegginaq + -quq
Yupikçe (Aşağı Yukon)		avangcaq
Nunivak Çupikçesi		agayu	caumaller	tegumiar	agayu- «to pray»
İnyupikçe (North Slope, Kotzebue)		kiiñaġuq	kiiñaq		< kiiñaq + -ġuq
İnyupikçe (Kobuk)		kigiñaŋŋuaq		kigiñaq
İnyupikçe (King Adası)		kiinauq
Batı Kanada İnuitçesi
Doğu Kanada İnuitçesi		ᑮᓇᕐᐸᒃ kiinaqpak ᑮᓇᙳᐊᖅ kiinannguaq			fake/plays face
Grönland İnuitçesi (Batı)		kiinarpak kiinappak	kiinaq		huge face
Grönland İnuitçesi (Doğu)		kiiaappak

Tarih

Arkeolojik sitlerden elde edilen buluntulara göre Eskimo maskelerinin ilk örnekleri Erken Paleo-Eskimo dönemiyle Erken Dorset Kültürü döneminden kalmadır^[2]. Bu maskeler hayvan ruhlarının kişiselleştirilmiş biçimde temsil edildiği ritüeller gibi ayinlerde kullanıldığına inanılmaktadır.^[3]

Malzeme

Sibirya Yupikleri, Grönland balinasından elde edilen balina çubuğunun esnek oluşu dolayısıyla geleneksel danslarda maske malzemesi olarak kullanır.

Halklarına göre maskeler

Yupik maskeleri

Ana madde: Yupik maskeleri

Yupikler Eskimo maske geleneğini sürdürdükleri gibi Alaska yerli sanatında da maskeleriyle öne çıkarlar. Dansta kegginaquq denen yüz maskeleri (İng. forehead masks) yanında tegumiak ya da taruyamaarutek denen parmak maskeleri (finger maskettes) de kullanılır^[4]. Şamanların kullandığı yüz maskelerine nepcetaq denir. Tek ya da çift olabilirler. Boyu birkaç inç, ağırlığı da birkaç kilo gelebilir.^[5] Yapımında birkaç kişinin emeği bulunabilir.^[6] Avın bereketli geçmesi için kullanılır.^[7] Maskeler törenlerde geleneksel olarak kullanıldıktan sonra imha edilir.^[8] Maskelerde labret, dövme, kar gözlüğü gibi aksesuarlar da kullanılır. Yupik maskeleri sürrealist değildir^[9] ve mücevher tasarımcılarına da ilham kaynağı olur.^[10]

İnyupik maskeleri

Kuzey ve Kuzeybatı Alaska'da yaşayan İnyupiklerde maske (kiiñaġuq, kigiñaŋŋuaq < kiiñaq «surat») Güney ve Güneybatı Alaska'da yaşayan Yupiklerdeki kadar önem arzetmez. Şamanizmin yıkılmasından sonra maskelerin kullanım yeri öncelikle danslardır ve maskenin temsil ettiği doğaüstü kimliğe bürünme belirgin değildir.^[11] Maskeler törenlerde (Kivgiq, Uingarung) kullanılmak üzere yapılır ve dekoratif değildir. Kivgiq bayramında giyilen maskeler dalgıç kuşu derisinden ya da kuzgun başından oluşur.^[11] Dalgıç kuşlarının eti yense de daha çok maske yapımı için avlanılır.^[11] Yupik kadınlarında dansta görgü gereği bir halkayla parmaklara geçirilen yelpaze biçimli parmak maskeleri (Yupikçe tegumiak) oldukça yaygınken, İnyupiklerde bu uygulama çok az görülür.^[12] Balina avcısı İnyupiklerin maskeli bayramları vardır ve bu bayramlarda maskeler kullanılır. Fakat, 20. yüzyılın başlarında Hristiyan misyonerlerin baskısıyla bu maskele törenler yapılmaz olmuştur.^[13] Seward Yarımadasındaki Qawiaraq İnyupikleri maske yapımında sahile vuran kuru ağaç kütüklerini kullanır ve kızılağaç kabuğundan elde edilen kırmızı ile söğüt ağacından elde edilen siyah renkle boyanır^[14]

Yeni maskeler

Brooks Sıradağlarında İçbölgede yaşayan Nunamiut İnyupiklerinde rengeyiği derisinden ve postundan yapılan maskeler Noel zamanı kutlamaları neşelendirmek amacıyla 1950 lerde Bob Ahgook, Justus Mekiana ve Zaccharias Hugo tarafından yapılmaya başlanmış ve zamanla bir gelenek hâline dönüşmüştür.^[15]

Kaynakça

1. Fienup-Riordan 1994: 206
2. Hessel & Hessel 1998: 12–13
3. Oosten 1997: 90–91
4. The Living Tradition of Yup'ik Masks; Ann Feinup-Riordan; University of Washington Press, Seattle 1996. ISBN 0-295-97501-6
5. "The Living Tradition of Yup'ik Masks". 25 Eylül 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Eylül 2008.
6. Ray, Dorothy (1967). Eskimo Masks: Art and Ceremony. University of Washington Press.
7. Reif, Rita (1997). "Masks with the Power of Transfiguration". New York Times.
8. Feinup-Riordan, Ann (2005). Yup'ik Elders at the Ethnologisches Museum Berlin: Fieldwork Turned on Its Head. University of Washington Press.
9. http://arctic.synergiesprairies.ca/arctic/index.php/arctic/article/download/1129/1155 ^{[ölü/kırık bağlantı]}
10. "Arctic Transformations, The Jewelry of Denise and Samuel Wallace, Anchorage Museum of History and Art" (PDF). 16 Nisan 2012 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Kasım 2012.
11. Robert F. Spencer (1959), The North Alaskan Eskimo, a study in ecology and society, Smithsonian Institution, Bureau of American Wthnology Bulletin 171
12. Thomas F. Johnston (1976), The Eskimo Songs of Northwestern Alaska 4 Mart 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.), Arctic, Vol 29, No 1 (1976), pp. 7-19
13. "Alaska Native Collections : Mask with plaque". 18 Eylül 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Kasım 2012.
14. "Alaska Native Collections : Mask". 18 Eylül 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Kasım 2012.
15. Simon Paneak Memorial Museum : Skin Masks^{[ölü/kırık bağlantı]}

Bibliyografya

• Barüske, Heinz (1969). "Wie das Leben entstand". Eskimo Märchen. Die Märchen der Weltliteratur (Almanca). Düsseldorf • Köln: Eugen Diederichs Verlag. ss. 6-13. The tale title means: “The way life appeared”; the book title means: “Eskimo tales”; the series means: “The tales of world literature”.
• Burch, Ernest S. (junior); Forman, Werner (1988). The Eskimos. Norman, Oklahoma 73018, USA: University of Oklahoma Press. ISBN 0-8061-2126-2.
• Fienup-Riordan, Ann (1994). Boundaries and Passages: Rule and Ritual in Yup'ik Eskimo Oral Tradition. Norman, OK: University of Oklahoma Press.
• Hessel, Ingo; Hessel, Dieter (1998). Inuit Art. An introduction. foreword by George Swinton. 46 Bloomsbury Street, London WCIB 3QQ: British Museum Press. ISBN 0-7141-2545-8.
• Kleivan, Inge; Sonne, B. (1985). Eskimos: Greenland and Canada. Iconography of religions, section VIII, "Arctic Peoples", fascicle 2. Leiden, The Netherlands: Institute of Religious Iconography • State University Groningen. E.J. Brill. ISBN 90-04-07160-1.
• Mauss, Marcel (1979) [c1950]. Seasonal variations of the Eskimo: a study in social morphology. in collab. with Henri Beuchat; translated, with a foreword, by James J. Fox. Londra: Routledge & Kegan Paul. ISBN 0-415-33035-1.
• Oosten, Jarich G. (1997). "Cosmological Cycles and the Constituents of the Person". S. A. Mousalimas (Ed.). Arctic Ecology and Identity. ISTOR Books 8. Budapest • Los Angeles: Akadémiai Kiadó • International Society for Trans-Oceanic Research. ss. 85-101. ISBN 963-05-6629-X.
• Thomas, Lesley (2008). "Visions of the End of Days. Eskimo Shamanism in Northwest Alaska" (PDF). Sacred Hoop Magazine, 59. ISSN 1364-2219. 9 Mayıs 2008 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Kasım 2012.
• Vitebsky, Piers (1996). A sámán. Bölcsesség • hit • mítosz (Macarca). Budapeşte: Magyar Könyvklub • Helikon Kiadó. ISBN 963-208-361-X. Translation of the original: The Shaman (Living Wisdom). Duncan Baird. 1995.