Yupikçe

Yupikçe, Yupik dili veya Alaska Yupikçesi (kendilerince Yugtun), Batı ve Güneybatı Alaska'da Yupiklerin konuştuğu Yupik dilleri kolundan bir Eskimo dili.

Wikimedia Incubator

Wikimedia Incubator'de Yupikçe Vikipedi deneme projesi bulunmaktadır.

Yupikçe
Yugtun
Ana dili olanlar	Amerika Birleşik Devletleri (Alaska)
Konuşan sayısı	10.400[1]  (tarih gerekli)
Dil ailesi	Varsayılan Yupikçe
Yazı sistemi	Latin
Dil kodları
ISO 639-2	ypk
ISO 639-3	esu

Yupikçenin de facto yazı dili olan biçimi Yukon ve Kuskokwim ırmakları çevresinde konuşulan şivedir. Yupikler 23.000 olan nüfuslarıyla Alaska'nın en kalabalık yerli halkıdır. Fakat, ancak 14.000 den biraz fazlası^[2] anadilini konuşabiliyor. Yine de bu rakam Yupikçeyi Alaska'da en fazla konuşanı olan yerli dil yapar. Alaska Yerli Dil Merkezindeki son rakamlara göre 25.000 kişilik Yupik nüfustan 10.400 kadarı anadillerini konuşabiliyor.^[1]

1900'lü yıllarda anadili Yupikçe olan Uyaquk adlı birisi tarafından icat edilen hece yazısıyla (Alaska yazısı ya da Yugtun yazısı) da örnekleri olsa da, Rus döneminde Kiril alfabesi kullanılmıştır. 1960'lı yıllarda, Irene Reed ve başkaları tarafından Alaska Yerli Dil Merkezi (ANLC) 'nde uygulanan Latin kökenli alfabe, 1970'li yıllarda başarıya ulaşan bir programın sonucudur. Bugün Yukon ve Kuskokwim şivelerinde (Yupʼik) daha çok olmak üzere, Hooper Bay ile Chevak bölgesinin şivesi (Cupʼik) ve Nunivak adasının şivesi (Cupʼig) üzerine de kısa kısa öykücükler halinde ders kitapları çıkmaktadır.^[3] Alaska Yerli Dil Merkezi ile koordineli biçimde 17 kasabada Yupikçe eğitim ve öğretimi yapılmaktadır.

Eskimo dilleri içindeki yeri

• Eskimo – Aleut dilleri
  • Aleut dilleri
  • Eskimo dilleri
    • Yupik dilleri
      • Sirenik Yupikçesi
      • Öz Yupik dilleri
        • Sibirya Yupikçesi
        • Naukan Yupikçesi
        • Alaska Yupikçesi
          • Yupikçe
          • Çupikçe
          • Nunivak Çupikçesi
        • Supikçe
    • İnuit dilleri
      • İnyupikçe
      • Batı Kanada İnuitçesi
      • Doğu Kanada İnuitçesi
      • Grönland İnuitçesi

Anadili

Alaska'da 1980 ile 1992 yıllarında Eskimo-Aleut dilli halkların nüfusu ve anadillerini konuşabilenlerin sayısı^[4]

ALASKA	etnik nüfus	anadilini konuşabilen	%	konuşabilme yaşı
1980	.	.	.	.
Sibirya Yupikleri	1.100	1.050	95	yetişkinlerin hepsi ve çocukların çoğu
Yupikler	17.000	14.000	80	yetişkinlerin tamamına yakını ve çocukların bir kısmı
İnyupikler	12.000	5.000	40	yetişkinlerin çoğu 50 yaş üstü ve çocukların bir kısmı
Supikler	3.000	1.000	33	yetişkinlerin çoğu 50 yaş üstü ve çocukların bir kısmı
Aleutlar	2.200	700	35	yetişkinlerin çoğu 50 yaş üstü ve çocukların bir kısmı
1992	.	.	.	.
Sibirya Yupikleri	1.100	1.050	95	yetişkinlerin hepsi ve çocukların çoğu
Yupikler	18.000	12.000	67	yetişkinlerin tamamına yakını ve çocukların bir kısmı
İnyupikler	13.000	4.000	31	yetişkinlerin çoğu 50 yaş üstü ve çocukların bir kısmı
Supikler	3.100	600	19	yetişkinlerin çoğu 50 yaş üstü ve çocukların bir kısmı
Aleutlar	2.100	400	19	yetişkinlerin çoğu 50 yaş üstü ve çocukların bir kısmı

Alfabe

Modern Yupik alfabesinde 18 harf vardır. Bunların 14 tanesi (c, g, k, l, m, n, p, q, r, s, t, v, w, y) ünsüz olup, 4 kısa (a, e, i, u) ve 3 uzun (aa, ii, uu) ünlü bulunur. Ayrıca, 6 tane de (ai, au, ia, iu, ua, ui) diftong vardır.

Çift ünsüzler apostrafla gösterilir : Yupʼik (ok: Yuppik)

Diyalekt ve kabileleri

• Unaliq-Pastuliq Yupikçesi [İngilizce Norton Sound Yup’ik]
  • Unaliq Yupikçesi [kendilerince Unalirmiut; İngilizce Unaliq subdialect]
    • Atnegmiut
    • Kuuyuŋmiut
    • Eŋlutaleġmiut
    • Caxtulegmiut
    • Uŋallaqłiŋmiut
    • Tacirmiut
  • Pastuliq Yupikçesi [kendilerince Pastulirmiut; İngilizce Kotlik subdialect]
• Yupikçe [kendilerince Yugtun ya da Yugcetun (dil), Yupiaq (sg), Yupiik (dual), Yupiit (pl); İngilizce General Central Yup’ik] : De facto yazı dilidir.
  • Qerauranermiut
  • Kuigularmiut
  • Qip’ngayarmiut
  • Qaluyaarmiut
  • Marayaarmiut
  • Chnagmiut
  • Kuigpagmiut
  • Akulmiut
  • Caninermiut
  • Kusquqvagmiut
    • Unegkumiut
    • Kiatagmiut
• Çupikçe [kendilerince Cugtun ya da Cugcestun (dil), Cup’ik (sg) Cupiik (dual) Cupiit (pl); İngilizce Cup’ik, Hooper Bay-Chevak Cup’ik]. Yupik alfabesinde c harfi ç (ch) sesine tekabül eder.
  • Hooper Bay Çupikçesi [kendilerince Askinarmiut; İngilizce Hooper Bay subdialect]
  • Chevak Çupikçesi [kendilerince Qissunamiut; İngilizce Chevak subdialect]
• Nunivak Çupikçesi [kendilerince Cugtun (dil), Cup’ig (sg), Cupiik (dual), Cupiit (pl), Nuniwarmiut; İngilizce Cup’ig, Nunivak Cup’ig or Cup’ik]. Nunivak Adasında konuşulur
• Egegik Yupikçesi [kendilerince Aglurmiut; İngilizce Egegik Yup’ik, Bristol Bay Yup’ik]

Yupikçenin 5 şivesi vardır. Bunlardan Yukon ve Kuskokwim ırmakları çevresinde konuşulan ana şive Hooper Bay ve Chevak ile Nunivak haricinde de facto yazı dilidir.

Kuzeyde yer alan Unaliq - Pastuliq şivesi bir İnuit dili olan komşusu İnyupikçeden etkilenmiş ve onu da etkilemiştir. Hatta bu güney İnyupikleri Yupiklerin verdiği Malimiut adıyla anılırlar.

Güneyde yer alan Egegik şivesi de diğer bir Yupik dili olan Supikçeden etkilenmiş ve onu da etkilemiştir.

Hooper Bay ile Chevak yörelerinde az sayıda konuşanı olan Çupikçe, genel Yupikçeden ayrı olarak yazıya geçirilir ve Chevak'taki okulda öğretilir.

Nunivak adasında konuşulan Nunivak Çupikçesi, ada izolasyonu sonucu Yupikçenin en farklı lehçesi olup ayrı bir dil gibi nitelendirilir ve Nunivak'taki okulda öğretilir ve yazıya geçirilir. Nunivak adasında Mekoryuk kasabasında yaşlılarca konuşulmaktadır.^[5]

Genel Yupikçe ile Çupikçe (Hooper Bay ve Chevak) ve Nunivak Çupikçesi sayı adlarının karşılaştırması

Yupikçe[6][7][8]	Çupikçe[9]	Nunivak Çupikçesi[10]	anlamı
atauciq	atauciq	ataucir	1
malruk	malruk	malzrug	2
pingayun	pingayun	pingayun	3
cetaman	citaman	cetaman	4
talliman	talliman	talliman	5
arvinglegen / arvinelgen	arvinelgen	arwinleg	6
malrunlegen / malrunelgen	malrunelgen	malzrunleg	7
pingayunlegen / pingayunelgen	pingayunelgen	pingayunleg	8
qulngunritaraan	qulngunritaraq	qulngunrita’ar	9
qula / qulen	qula	qula	10
qula atauciq	qula atauciq	qula-ataucir	11
qula malruk	qula malruk	qula-malzrug	12
qula pingayun	qula pingayun	qula-pingayun	13
akimiarunrita’ar	akimiarunritaraq	akimiarunrita’ar	14
akimiaq	akimiaq	akimiar	15
akimiaq atauciq	akimiaq atauciq	akimiar ataucir	16
akimiaq malruk	akimiaq malruk	akimiar malzrug	17
akimiaq pingayun	akimiaq pingayun	akimiar pingayun	18
yuinaunrita’ar	cuinaunritaraq	cuinaunrita’ar	19
yuinaq	cuinaq	cuinar	20
yuinaq qula / yuinaq qulen	cuinaq qula	cuinar-qula	30
yuinaak malruk / malruk ipiaq (Yukon)	malruk ipiaq	malzrug-ipiar	40
yuinaak malruk qula	malruk ipiaq qula	.	50
yuinaat pingayun / pingayun ipiaq	pingayun ipiaq	pingayun ipiar	60
yuinaat pingayun qula	pingayun ipiaq qula	.	70
yuinaat cetaman	citaman ipiaq	cetaman-ipiar	80
yuinaat cetaman qula	citaman ipiaq qula	talliman ipiar qula	90
yuinaat talliman	talliman ipiaq	talliman ipiar	100
tiissitsaaq	tiititsaaq / tiissitsaaq	tiisiss'ar	1.000
qulen tiissitsaat	.	.	10.000
yuinaat talliman tiissitsaaq	.	.	100.000
miilicaaq	miilitsaaq	.	1.000.000
tiissitsaaq miilicaaq	.	.	1.000.000.000

Daha çok kelime bazında lokal kullanışlardan kaynaklanan diyalektler ve şiveler arası farklar, karşılıklı anlaşmaya engel olmaz.

Yukon (Kuigpak)	Kuskokwim (Kusquqvak)	anlamı
elicar-	elitnaur-	öğrenmek
elicaraq	elitnauraq	öğrenci
elicari-	elitnauri	öğretmek
elicarista	elitnaurista	öğretmen
aiggaq	unan	el
ikusek	cingun	dirsek
ayuqe-	kenir-	haşlayarak pişirmek
cella	ella	hava, evren
naniq	kenurraq	lamba, ışık
uigtua-	naspaa-	denemek

Bazı gramer özellikleri

Yupikçe, Eskimo - Aleut dillerinin tipik görünümünü sergiler:

• Kelimelerde üç sayı vardır: tekil, ikil, çoğul

tekil[11]	ikil	çoğul	anlamı
yuk	yuuk	yuut	insan
qayaq	qayak	qayat	kayak
arnaq	arnak	arnat	kadın
Kass’aq	Kass’ak	Kass’at	Beyaz; Amerikan; İngilizce konuşan
kaviaq	kaviak	kaviat	tilki
qaltaq	qaltak	qaltat	kova
amiq	amiik	amiit	deri
mikelnguq	mikelnguuk	mikelnguut	çocuk
nuna	nunak	nunat	kara; şehir
agun	angutek	angutet	kano

• Kelimeler yalın halde çoğu zaman nominatif eki alırlar : daha çok -q ya da -k
• Kelimeler (ya da cümleler) 4 bölümden oluşur: kök (stem), yapım eki (postbase), çekim eki (ending), bağlaç (enclitic)
• Tamlama (isim ya da sıfat) bulunmaz
• Türkçede iyelik tamlaması (genitive + possessive) ile ifade edilen (örn: adamın evi) yapılar, Yupikçede iyelik tamlaması olmadığı için ona yakın başka bir yapıyla kurulur: relative + absolutive:

kuigem paanga : ırmağın ağzı
qayam paanga : kayağın ağzı
nunam iqua : tundranın sonu
asverem enra : morsun kemiği
anipam quliraa : baykuş hikâyesi

Her ikisi de sayı ile uyumludur:

angun : adam
angutem qimugtii : adamın köpeği
angutem qimugtai . adamın köpekleri
angutet qimugtiit : adamların köpeği
angutet qimugtait : adamların köpekleri
angutek qimugtegkek : iki adamın iki köpeği

Sayı (= rakam) adlarında da sayı (= gramer sayısı) uyumu vardır:

yuinaq : yirmi
yuinaak malruk : kırk (harfiyen: 'iki yirmi')
yuinaat pingayun : altmış (harfiyen: 'üç yirmi')

Fiiller de sayı ile uyumludur:

yurar- : Eskimo usulü dans etmek
arnaq yurartuq : kadın dans ediyor
arnak yurartuk : iki kadın dans ediyor
arnat yurartut : kadınlar (en az üç kadın) dans ediyor

Nere- "yemek" fiilinin şimdiki zaman çekimi:

• Nerua Ben yiyorum
• Ner’uten Sen yiyorsun
• Nertuq O yiyor
• Ner’utek Siz ikiniz yiyorsunuz
• Ner’uci Siz (en az: üçünüz) yiyorsunuz
• Ner’ukuq Biz ikimiz yiyoruz
• Ner’ut = Onlar yiyorlar

Örnekler

• Yupiugua : Ben Yupiğim
• Yupiugukut : Biz Yupiğiz
• Yup'ik-aamek elitnaurtua : Yupikçe öğreniyorum
• Yup'ik Yugtun qanyuitua : Yupikçe bilmiyorum
• Kass'atun qanyiutua : İngilizce bilmiyorum
• Kituuga atren?  : Adın(ız) ne ?
• Winga atqa ... : Adım ...
• Quyana qalarullua : Beni dinlediğiniz için teşekkür ederim
• Kuingiryaqunak : Sigara içilmez
• Kenkamken : Seni seviyorum
• Piurci : Hoşçakal(ın)

Yupikçede olmayan kelimeler İngilizceden ödünç alınarak kullanılır ve bunlar yazıda bir tire işareti ile eklerinden ayrılır:

• Ciulirneret Museum-aani : Deneyimli yaşlılar müzede (İng. Museum)
• Atam uksumi, tua-i December aam maani kinguani, January-m maani nangyartullranek ayagluku qayarkanek-llu up'ngetullrulriit : Şimdi kışın, bazen Aralık (İng. December) ayından sonra, bazen de Ocak (İng. January) ayının sonunda kayak malzemelerinin yapım ve tamirine başlarlar.
• Yugtun qaneryaramteni Science-aartaitellruuq : Bilim (İng. Science) kelimesi dilimizde bulunmuyor

Örnek metin: Kuş gribi:^[12] YUPİKÇE : Tengmiat Nangyutiit : Manaa cali pinarqelraa nang’yun qanruteksugluuku makut teng’miat nang’yutiit arnarqelraa maavet nunamtenuun tekitnayukluuku, murilkesqluucii ak’maai teng’miat matumeng nang’yutmeng nal’aulliniut. Alingnarkug manaa nang’yun, yuut’lu ilait matumeng ayag’nirluteng nalaa’quluuteng. Qanrutek’saaqaat qallaullukii tengmiat, meqluu nang yun nalaaciqniluuku. Pingran tau’waam cakneq murilkelluuta piniartukut. Illait yuut nan’vaneng, kucircitanengluu mertatuut maggun’gguq tengmiat anaitgun nangyun cagtetuug. Nunat tamalkuita pilliiniit nungyun murilkesqluuku. Neqakniacii manaa tengmianeng nerqataaquv’cii wallu nanvaneng qang’allu kucircitaaneng mertaquv’cii, qallaulluki aturniacii. Kiakuu nalamalrianeng tengmianeng nalkuskuv’ci agturavkenaaki piniartucii. Ukuu’nun calistenun qan’rutekniacii. Yuut tekiciqut maa’vet manaa nungyun pitekluuku. Quyuureskaata tainiertucci, pinarqelriaruuk.

İNGİLİZCE ÇEVİRİSİ : Bird Flu : Recently Avian Flu concerns have been going around nationally and internationally and we were given precautions on it. For now we were informed to boil our birds and be very careful in preparing them to consume that we will get on subsistence activities this spring. Avian flu can get here by migratory birds from Asia where it is starting and a few have died from it. Other ways the flu can spread is by bird droppings through our drinking water from lakes, ponds, and rain water collection methods in homes. If you find any dead birds do not handle it but report it to us. Some agencies are coming to our community to inform us and give us directions on the Avian Flu very soon. We are encouraging parents and others to attend meetings and pass this possible epidemic information to their children and others in the community.

Alıntılar

Rus Alaskası döneminde (1733 - 1867) Ruslarla ve Rusçayla karşılaşan Yupiklerin dillerinde Rusça alıntılar günümüzde de canlılığını sürdürür:

• cainik (< Rus. чайник) 'çaydanlık'
• cukunak / cukunaq (< Rus. чугунок) 'dökme demirden kap'
• kaminiaq (< Rus. камин) 'soba'
• kelipaq (< Rus. хлеб) 'ekmek'
• kuskaq (< Rus. кошка) 'kedi'
• luuskaaq (< Rus. ложка) 'kaşık'
• mass'laq (< Rus. масло) 'tereyağı'
• missuuk (< Rus. мешок) 'çanta; çuval'
• mulut'uuk (< Rus. молоток) 'çekiç'
• nuussiq (< Rus. нож) 'bıçak'
• paltuuk / pal'tuuk (< Rus. пальто) 'palto'
• puckaq (< Rus. бочка) 'namlu'
• pucunaq (< Rus. бочонок) 'namlu'
• putuskaq (< Rus. подушка) 'yastık'
• saarralaq / caarralaq (< Rus. сахар) 'şeker'
• saayuq / caayuq (< Rus. чай) 'çay'
• sap'akiq / cap'akiq (< Rus. сапоги) 'bot, potin'
• saskaq / caskaq (< Rus. чашка) 'fincan'
• Slaaviq 'Rus Ortodoks Hristiyan'
• spiickaaq (< Rus. спичка) 'kibrit'
• sulunaq / culunaq (< Rus. солонина ?) 'tuzlama balık'
• tiissicsaaq (< Rus. тысяча) 'bin'
• yaassiik : (< Rus. ящик) 'kutu'

Alaska'yı Ruslardan satın alan Amerikalıların dilinden de Yupikçeye geçen alıntılar bulunur:^[13]

• ingek : 'mürekkep' (< İngilizce ink)
• anainessaaq : 'soğan' (< İngilizce onions)
• patitussaaq : 'patates' (< İngilizce potatoes)
• snuukuuq : 'kar makinesi' (< İngilizce snow-go)

Yupikçe Vikipedi

Yupik dilinde yayımlanan Vikipedi versiyonu (Yugtun Vik'ipitiyaq 21 Mayıs 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.) henüz Incubator'da olup test edilmektedir.

Ayrıca bakınız

• Alaska Yerli Dil Merkezi

Dipnotlar

1. "Alaska Native Language Center : Alaska Native Languages / Population and Speaker Statistics". 9 Kasım 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Kasım 2012.
2. "Yupiugukut". 28 Aralık 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 31 Ağustos 2010.
3. "Alaska Native Language Archive, Central Alaskan Yup'ik Collection Container List". 6 Haziran 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Ağustos 2010.
4. Panu Hallamaa (1997), Unangam Tunuu and Sugtestun: A Struggle for Continued Life 14 Kasım 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Northern Minority Languages: Problems of Survival, Senri Ethnological Studies 44 1997, pp 187-223
5. "LKSD, Department of Academic Programs and Support". 4 Mart 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Eylül 2010.
6. "Jerry Lipka, Culturally Negotiated Schooling: Toward a Yup'ik Mathematics". 18 Temmuz 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Eylül 2010.
7. "How to count in Yup'ik". 14 Kasım 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Eylül 2010.
8. Yup’ik Eskimo Grammar, Irene Reed and all.(1977)
9. On the Facebook: Cup'ik Word Of The Day - Chevak 8 Ocak 2010 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. by Rebecca Nayamin (Kashunamiut School Cup’ik Language Teacher)
10. "Nuniwarmiut Piciryarata Tamaryalkuti, Nunivak Island Cup'ig Language Preliminary Dictionary". 5 Ağustos 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Eylül 2010.
11. Marianne Mithun, The search for regularity in irregularity^{[ölü/kırık bağlantı]}
12. "Native Village of Raven IGAP Newsletter, Environmental Program, March, 2006" (PDF). 4 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 21 Eylül 2010.
13. Steven A. Jacobson (1984), Central Yup'ik and the Schools, A handbook for teachers 4 Aralık 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Alaska Native Language Center

Kaynakça

• Terryl Miller (2006), Yup'ik (Central Eskimo) Language Guide (and more!): a useful introduction to the Central Eskimo (Yup'ik) Language
• http://www.alaskool.org/language/central_yupik/yupik.html12+Kasım+2017+tarihinde+Wayback+Machine+sitesinde+arşivlendi.
• Yup'ik Eskimo Grammar, Irene Reed and all.(1977)
• Yup’ik/Cup’ik 9 Temmuz 2010 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.

Dış bağlantılar

• Qulirat Qanemcit-llu 10 Temmuz 2010 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (Yupikçe Ses Dosyaları)
• Nunalleq Engel'umiut-llu, Sample Text from Nelson Island Placename Project, 2007 4 Mart 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (Yupikçe metinler ve İngilizce çevirileri)
• Ayaprun Elitnaurvik : Yup'ik Word of the Week (Haftanın Yupikçe Kelimesi)
• Alaska Election Glossary, Yup’ik (Yupikçe Seçim Sözlüğü)