Osmanlı hâkimiyeti ve himayesi altında kalmış ülkeler (kısaca Osmanlı coğrafyası) ve Osmanlı'ya bağlı kalma süreleri aşağıda belirtilmiştir.
Doğrudan Osmanlı Devleti'ne bağlı toprakların listesi
Avrupa
| Bayrak | Devlet | Dönemi | Toplam Süre | O dönemki adı |
 | Türkiye | 1299/1516-1922[1] | 406/623 yıl | Anadolu Eyaleti,[2] Karaman Eyaleti, Sivas Vilayeti vs. |
 | Bulgaristan | 1363[3]-1878/1908/1913 | 515/545 yıl/ | Sofya Vilayeti, Tuna Vilayeti, Doğu Rumeli Vilayeti |
 | Kuzey Makedonya | 1371-1913 | 542 yıl | Manastır Vilayeti |
 | Yunanistan | 1393/1456/1460[4] 1830[5][6] /1913 | 370/437/520 yıl | Mora-Teselya |
 | Sırbistan | 1459-1878[7]/1913 | 419 yıl | Belgrad Paşalığı, Niş Eyaleti |
 | Karadağ | 1479-1878 | 399 yıl | Karadağ Kazası, İşkodra Vilayeti, Yenipazar Sancağı |
 | Bosna-Hersek | 1463-1878/1908 | 415/445 yıl | Bosna Eyaleti,[8][9] Hersek Eyaleti[10] |
 | Hırvatistan | 1540-1687 | 147 yıl | Bosna Eyaleti, Kanije Vilayeti |
 | Kosova (de facto) | 1389-1913[11] | 524 yıl | Kosova Vilayeti |
 | Romanya | 1394/1538/1541-1878 | 484/340/337 yıl | Eflak Voyvodalığı, Boğdan Voyvodalığı, Erdel Voyvodalığı |
 | Moldova | 1538-1812 | 274 yıl | Besarabya |
 | Ukrayna | 1478-1774 | 296 yıl | Kırım Hanlığı, Podolya, Kazak Hatmanlığı, Özi Vilayeti |
 | Macaristan | 1526-1686/1718 | 160/192 yıl | Budin Paşalığı, Kanije Vilayeti, Eğri Vilayeti, Temeşvar Vilayeti |
 | Slovakya | 1663-1685 | 22 yıl | Uyvar Vilayeti, Orta Macar Krallığı |
 | Arnavutluk | 1385/1479-1912 | 527 yıl | İşkodra Vilayeti, Kosova Vilayeti, Yanya Vilayeti |
Kafkasya
| Devlet | Dönemi | Toplam Süre | O dönemki adı | |
 | Gürcistan | 1480-1829/1878/1918 | 349/398 yıl/1 yıl | Çıldır Eyaleti, Abhaz Memleketi, Açıkbaş Hanlığı |
 | Ermenistan | 1553-1555, 1578-1605, 1724-1736 | 41 yıl | Revan Vilayeti |
 | Azerbaycan | 1578-1604, 1724-1736 | 26 yıl | Şirvan |
 | Rusya (Kafkasya) | 1475-1829, 1918 | 355 yıl | Dağıstan, Kabartay[12] |
Ortadoğu
| Devlet | Dönemi | Toplam Süre | O dönemki adı | |
 | Irak | 1514-1918 | 404 yıl | Musul, Bağdat, Basra |
 | Suriye | 1516-1918 | 402 yıl | Halep Vilayeti, Şam Vilayeti |
 | Ürdün | 1516-1918 | 402 yıl | Şam Vilayeti |
 | İsrail | 1516-1918 | 402 yıl | Kudüs-i Şerif Mutasarrıflığı |
 | Lübnan | 1516-1918 | 402 yıl | Cebel-i Lübnan Mutasarrıflığı |
 | Filistin | 1516-1917 | 401 yıl | Kudüs-i Şerif Mutasarrıflığı |
 | Kuveyt | 1538-1899/1913 | 361/375 yıl | Kuveyt Kazası, Basra Vilayeti |
 | Suudi Arabistan | 1517-1803/1811-1919 | 393 yıl | Mekke Şerifliği, Al-Ahsâ Vilayeti, Necit Kazası |
 | Katar | 1871-1913 | 42 yıl | Katar Kazası |
 | Bahreyn | 1534-1559, 1830-1861 | 56 yıl | Bahreyn Emirliği |
 | Yemen | 1538-1635/1869-1918 | 146 yıl | Yemen Vilayeti |
 | Umman[13] | 1551-1552/1581-1588 | 8 yıl | Maskat |
 | Batı İran | 1585-1603/1635-1639/1724-1730/1915-1917/1918 | 28 yıl | Azerbaycan/Luristan/Irak-ı Acem |
 | KKTC (de facto) | 1571-1878/1914 | 307/343 yıl | Kıbrıs |
 | Kıbrıs Cumhuriyeti | 1571-1878/1914 | 307/343 yıl | Kıbrıs |
Afrika
| Devlet | Dönemi | Toplam Süre | O dönemki adı | |
 | Mısır | 1517-1882/1914/1923[14] | 365/397 yıl | Mısır |
 | Libya | 1530/1551-1912 | 382 yıl | Trablusgarp-Bingazi-Fizan |
 | Cezayir | 1515-1830 | 315 yıl | Cezayir, Fizan Kazası |
 | Tunus | 1512-1535 1569-1573[15] 1574-1881 | 307/330 yıl | Tunus |
 | Sudan | 1517-1882/1914/1923[16] | 365/397 yıl | Nübye, Darfur, Kordofan |
 | Güney Sudan | 1821-1914 | 93 yıl | Bahr-ül Gazel |
 | Eritre | 1555-1885 | 330 yıl | Habeş Eyaleti |
 | Cibuti | 1555-1884 | 329 yıl | Habeş Eyaleti |
 | Somali | 1554-1885 | 361 yıl | Habeş eyaleti/Zeyla Kazası |
 | Fas[17][18][19][20] | 1545-1549,[21][22][23] 1554, 1558-?[24][25][26] 1576-1603[26][27][28][29][30][31][32][33] 1609-1627 (Marakeş)[27][28] 1638-1654[27][28] 1792-1795 (kuzeyinde)[34] | 20 yıl | Fas Sultanlığı |
| Doğu Fas | 1517-1830 | 313 yıl | Cezayir Paşalığı |
 | Doğu Etyopya[35] | 1874-1882 | 8 yıl | Harar Emirliği |
 | Nijer[36][37] | 1875-1906 | 31 yıl | Fizan Sancağı/Kavar Kazası |
 | Çad[37][38] | 1875-1912 | 37 yıl | Fizan Sancağı/Reşade Kazası |
 | Kenya[39][40][41][42] | 1584-1589 | 5 yıl | Mombasa |
 | Uganda[43] | 1872-1882 | 10 yıl | Hatt-ı Üstüva Vilayeti |
Diğer
Himaye Bölgeleri
Doğu Avrupa
Lehistan Krallığı
Osmanlı Devleti, Doğu Avrupa'da 1576 yılında Lehistan krallığını himaye altına alarak, nüfuzunu Belarus, kuzey Ukrayna, Letonya, Litvanya, Estonya topraklarına kadar genişletmiş ve Baltık Denizi'ne kadar uzanmıştır.[44] Sokullu Mehmet Paşa Fransız Valois hanedanı mensubu Henryk II Walezy'nin taç giymek üzere Fransa'ya kaçmasının ardından Polonya'da çıkan veraset kavgalarına müdahale etmiş ve o dönem Osmanlı Devleti'ne bağlı olan Erdel'in voyvodası Stefan Báthory'yi "Lehistan Kralı" olarak seçtirmiştir. Adıgeçenin hükümdarlığının son yıllarına doğru Osmanlı nüfuzu zayıflamış, 1586'da tahta geçen Zygmunt III Vasa döneminde tamamen kaybolmuştur.
Eski Altın Orda Hanlıkları
Çeşitli tarihlerde Kazan Hanlığı[45] (1521-1531, 1533-1546, 1546-1551), Kasım Hanlığı (1486-1512)[46] Nogay Hanlığı (1548-1711),[47] Astrahan Hanlığı (1532-1549) ve Başkırdistan Hanlığı (1656-1738)[48] Osmanlı himayesine girmişti.
Haraç veren devletler
Avusturya (1533-1606) ve Venedik (1517-1699) Osmanlı Devleti'ne, Rusya (1480-1677) ve Polonya (Lehistan) ise Osmanlı Devleti'ne bağlı konumdaki Kırım Hanlığı'na vergi veren (Haraçgüzar) devletler olmuşlardır.Ayrıca Amerika Birleşik Devletleri 5 Eylül 1795 imzalanan ABD-Osmanlı Sözleşmesi ile Osmanlı'ya vergi ödemiştir. Fransa da Osmanlı Devleti'ne haraç veren devletler arasında olmuştur.
Asya
Orta ve Güneydoğu Asya
Osmanlı Devleti 16. yüzyıldan itibaren önce İran'a sonra Rusya'ya karşı Orta Asya'da bulunan Türk Hanlıklarıyla ilişkiye girmiş, Orta Asya'daki bu hanlıklar özellikle 19. yüzyılda kendilerine yönelik Rus ve Çin tehdidine karşı Osmanlı Devletine tabiiyet arzetmişlerdi (Buhara ve Kaşgar Hanlıkları gibi). Bunun dışında Güneydoğu Asya'da Açe Sultanlığı önce Portekiz daha sonra Hollanda tehdidine karşı Osmanlı tarafından himaye edilmişti. Ayrıca yine Orta Asya'da Rus tehdidine karşı, Güneydoğu Asya'da da sömürgeci Batı devletlerine karşı farklı zamanlarda çeşitli hanlıklar ve sultanlıklar Osmanlıyla işbirliğine girmiş ve tabiiyet arzetmişlerdi.
Arabistan içleri ve Umman
Arabistan içleri, yerli hânedânlar ve bunların başında bulunan şeyh veya emîr denilen mahalli idareciler tarafından idare ediliyordu. Arabistan'ın batı kesimini Cidde'de oturan Osmanlı beylerbeyi ve doğu kesimini de Bağdad veya Basra beylerbeyi ve bir zamanlar da Lahsâ beylerbeyi idare ediyordu. Bunlar, yerli emir ve şeyhleri sadece koordine etmekteydiler. Mekke ve Hicaz'ın tümü ise, tamamen Hâşimîler neslinden gelen ve Şerîf denilen idareciler tarafından yönetiliyordu. Umman'da ve Basra Körfezi'nde ise gücünü 16. yüzyılın sonundan itibaren itibaren Portekize kaptırmıştır. Katar ve Bahreyn de ise, 1871'de Katar emirinin daveti üzerine Katar'a Osmanlı askeri yerleşmiş ve El Sani ailesi Osmanlı kaymakamı olarak görev yapmaya başlamıştır. Fakat Osmanlı himayasi hem pek etkili olmamış, hem de kısa sürmüştür. 19. yüzyılda hem Mısır hem Osmanlı kuvvetlerinin Arabistan içlerine yaptıkları seferlerle buradaki yerel yönetimlere son verilmiştir.
Afrika
Fas Sultanlığı
Kuzey Afrika'da Fas Sultanlığı ilk kez 1553 yılında himaye altına alınmıştır. Dost Vattasiler'in devrik kralı Abou Hassoun'un yardım desteğini yanıtsız bırakmayan Cezayir Valisi Salih Paşa o yıl Fes kentine girerek adı geçeni tahta çıkarmıştır. Ancak 1554 Eylül'ünde Saadi lideri Muhammad al-Şeyh Fez kentini geri almıştır. Böylece Fas'taki Osmanlı himayesi bir yıl sürebilmiştir.
1576 yılında ise bu defa Saadilerden Abdülmelik, Fas Kralı yeğeni Muahmmed al-Mütevekkil'i devirmek ve tahta geçmek için Osmanlılardan yardım istemiş, hatta Osmanlıların Tunus'u fethiyle sonuçlanan sefere (1574) de katılmıştır. 1576 yılında tekrar Fez'e giren Osmanlı ordusu al-Mütevekkil'i devirerek Abdülmelik'i tahta çıkarmıştır. Böylece Fas tekrar Osmanlı himayesine girmiştir.
Devrik Sultan al-Mütevekkil Portekizlileri yardıma çağırınca, Portekiz Kralı Sevastiao ile al-Mütevekkil'in bir yanda, Osmanlı ordusunun desteklediği Abdülmelik'in diğer yanda çarpıştığı Vadiyüsseyil Muharebesi meydana gelmiştir. (4 Ağustos 1578) Savaş neticesinde üç kral da maktul düşmüş, Portekiz ordusu iki yıl sonra İspanya egemenliğine düşecek kadar (1580) örselenmiş, Portekiz Donanması Tanca açıklarında Osmanlılarca imha edilmiş, Osmanlı yanlısı Ahmed al-Mansur tahta çıkmıştır. Osmanlılar, geride devre dışı kalmış, hatta egemenliğini kaybetmiş bir Portekiz ile Cezayir için tehdit arzetmeyen ve Osmanlı'ya eğilimli bir Fas sultanı bırakarak Fas topraklarından çekilmişlerdir. Fas, 1576'dan 1603'e kadar bir Osmanlı vasalı olarak kaldı.[27][28]
Portekiz tehdidinden ve iç karışıklıklardan kurtularak istikrara kavuşan Fas Sultanlığı bugünkü Moritanya, Senegal, Gambiya'yı fethetmiş, 1591'de Songhay İmparatorluğu'nu yıkarak bugünkü Nijer, Mali ve Burkina Faso topraklarını ele geçirmiştir. Bu süre zarfında Fas, hükümdarın öldüğü 1603 yılına kadar bir Osmanlı vasalıydı.[27][28] 1609'da Marakeş hükümdarı 1627'ye kadar Osmanlı vassalı oldu ve tüm Fas'ı yöneten oğlu 1638'de 1654'e kadar Osmanlı vassalı oldu.[27][28]
1692'de Cezayir Dey'i Fas'a savaş açtı ve Moulouya savaşında Fas ordusunu tamamen yendi. Fas Kralı teslimiyet göstergesi olarak yeri üç kez öptü ve Fas'taki Moulouya nehrine kadar uzanan Osmanlı yönetimini kabul etti.[49][50][51][52] 1701'de Fas Kralı Cezayir'e 50.000 askerle saldırdı, ancak Chelif savaşında sadece 7.000 Türk tarafından yenildi, 3.000 Fas kafası kesilerek ödül olarak alındı ve Osmanlı İmparatorluğu'nun sınırı Moulouya nehrinde kaldı.[53][54]
1785'te Fas Kralı, Osmanlı'ya tabi olduğunu söyledi.[55]
Merkezi Afrika ve Sahra Çölü
1552 yılında Cezayir Valisi Salih Reis ilk kez Sahra Çölü'ne yürüyerek Ouargla ve Touggourt kentlerini zaptetmiştir.[56] 1554 yılında ise Fizan bölgesi Trablusgarp Eyaletine katılmıştır. Turgut Reis'in valiliği sırasında Çad ve Nijer topraklarıyla Nijerya ve Kamerun'un kuzeyine egemen olan Kanem-Bornu Devleti elçi göndererek Osmanlı Devleti'nin metbuluğunu tanıdığını beyan ederek, Sahra-Trablusgarp kervan yolunun eskisi gibi kendilerine açık olmasını talep etti. Bu şekilde ilk Osmanlı-Bornu ilişkileri kurulmuştur. 1555 yılında bir anlaşma da imzalandı. Bu, bir ticaret anlaşması ve dostluk ittifakı niteliği de taşıdı. 1574 yılında Sultan III. Murat zamanında da Kanem Bornu'dan bir elçi heyeti İstanbul'a geldi. Osmanlı Devleti, Kanem Bornu'dan Mekke ve Medine'ye giden Hac ve Ticaret yolunun güvenliğini sağlamayı taahhüt emiş, buna karşılık Kanem Bornu, Kuzey Sudan'dan gelen ve Büyük Sahra yolu ile Kuzey Afrika'daki Osmanlı limanlarına ulaşan altın yolunun güvenliğini sağlamıştır. Stratejik amaçlı bu ittifak, Amerika'nın keşfinden sonra Avrupa'ya çok miktarda gelen kıymetli madenler karşısında Osmanlı devletinin altın ihtiyacını güvenlik altına alma kaygısından kaynaklanmıştır. Öte yandan, Batı Afrika'da etkili olan Portekiz, Büyük Sahra'dan geçen altın yolunu Fas'ın da yardımı ile Atlas Okyanusu'na kaydırma çabasındaydı.[57] 1580'de Bornu Sultanı İdris Alaoma Osmanlı Devleti'ne yeniden elçi göndererek tâbi olduğunu yinelemiş ve bu sefer ateşli silah gönderilmesi talebinde bulunmuştur. Dönemin padişahı III. Murad bugün Nijerya'da yer alan Bornu'nun başkenti Ngazargamu'ya 200 kişilik bir elçilik ve silahtar heyetiyle birlikte talep edilen silahları göndermiş ve bu şekilde ateşli silahlar tarihe ilk kez Sahra'ya girmiştir.[58] Bu talebin yerine getirilmesiyle Sultan Alaoma XIX. yüzyılın sonuna kadar bölgede tek egemen devlet olacak sultanlığının sınırlarını genişletmiş, Sahra ticaret yollarını da güvenlik altına alarak ülkesini refaha kavuşturmuştur.
Daha sonra, Avusturya (1593-1606), Lehistan (1620-21) ve İran savaşları (1578-90, 1603-12, 1615-18, 1623-39), Celali isyanları, ayrıca Trablusgarp Vilayetinin merkez denetiminden uzaklaşması sonucunda iç sorunlarla da boğuşan Osmanlı Devleti'nin bölgeyle ilişkisi kesilmiştir. Osmanlı Devleti, bölgedeki hukukunu Fransız sömürgeciliği Batı Afrika'ya yayılırken bölgedeki Müslüman krallık ve sultanlıkların ve bu arada Bornu'nun, yardım talebi üzerine hatırlamıştır. Ancak 1877-78 Osmanlı-Rus Savaşı'nın ardından ordusu iyice örselenmiş olan Osmanlı Devleti, diplomatik girişimlerle sonuç almaya çalışmış, ancak bölgenin tedricen Fransız işgaline girmesini engelleyememiştir.
Doğu Afrika
Doğu Afrika'da ise 16. yüzyılın başlarından itibaren bölgede bulunan çok sayıda küçük sultanlık Osmanlı Devletinden Portekiz tehlikesine karşı yardım almaya başlamış ve Osmanlı Devleti 1585-1586 yılları arasında Somali'den Maputo'ya (Mozambik'e) kadar olan bölgede denetimi elinde bulundursa da 1589'dan itibaren üstünlüğü Portekizlilere kaptırmıştır.
Orta Afrika'da ise 19. yüzyılın 2.yarısından itibaren Uganda'da Hattı-İstiva Eyaleti kurulmuş, devletin nüfuz alanı, bu eyaletin çevresinde bulunan yerli hanedanlarla yapılan himaye antlaşmalarıyla, bugünkü Kongo, Orta Afrika Cumhuriyeti, Ruanda ile Burundi'ye kadar genişlemiştir. Ancak özellikle Uganda çevresindeki hanedanlar sık sık taraf değiştirmekte; bazen Avrupa tarafında olurlarken, bazen Osmanlı tarafına geçmekteydiler.
Hilafeten bağlı yerler
Hindistan Müslümanları (Pakistan, Hindistan ve Bangladeş),[59] Sri Lanka,[60] Maldiv Adaları,[61] Afganistan, Singapur,[62] Malezya,[63] Endonezya,[64] Komorlar, Kenya,[65] Tanzanya,[65] Mozambik,[65] Güney Afrika Cumhuriyeti,[66] Batı Türkistan Hanlıkları (Hive, Buhara ve Hokand Hanlıkları),[67] Doğu Türkistan[68][69]
Osmanlı donanmasının ve ordusunun değişik sürelerde bulunduğu ülkeler
Fransa,[70] İspanya,[71] Portekiz,[71] İtalya, Malta,[72] İngiltere,[73] Monako,[74] Hollanda, Belçika, İsveç,[75] Norveç,[75] İzlanda,[76] İrlanda,[77] Cebelitarık, Danimarka,[75] Hindistan,[78] Pakistan,[79] Almanya, Lihtenştayn, Çekya, Avusturya,[80] İsviçre, Grönland, Kanada,[81] Endonezya, Sri Lanka
Osmanlı donanmasının ve ordusunun bazı bölgelerini değişik sürelerde elinde tuttuğu ülkeler
İngiltere,[73] İrlanda, İspanya,[71] İtalya, Fransa (Korsika), Malta, İzlanda,[76] Portekiz[71]
Osmanlı yayılma sahası ile ilgili kitaplar
- Ahmet Akgündüz, Bilinmeyen Osmanlı, İstanbul 1999,
- Ahmet Kavas, Geçmişten Günümüze Afrika, İstanbul 2005,
- Ahmet Kavas, Osmanlı-Afrika İlişkileri, TASAM Yayınları, İstanbul 2006,
- Hatice Uğur, Osmanlı Afrikası'nda Bir Sultanlık: Zengibar, İstanbul: Küre Yayınları, 2005. Bağlantı[ölü/kırık bağlantı]
- Türkiye Gazetesi, Osmanlı İmparatorluğu Ansiklopedisi
- 1970 Hayat Ansiklopedisi
- Erhan Afyoncu, Sorularla Osmanlı İmparatorluğu
- İlber Ortaylı, Osmanlılar
- Ahmet Kavas'ın eserlerinden:
- Osmanlı Devleti’nin Afrika Kıtasında Hakimiyeti ve Nüfuzu”, Yeni Türkiye Dergisi Osmanlı Özel Sayısı, I, 421-430 (2000). Aynı makalenin İngilizce tercümesi. “The Dominance and Influence of the Ottoman Empire on the African Continent”, The Great Ottoman, Turkish Civilisation, Ankara 2000, I, s.248-258.
- “Osmanlı Devleti’nin Müslüman Harar Emirliğiyle Münasebetleri ve Hristiyan Habeşistan (Etiyopya) İmparatorluğu İle Yakınlaşmasına Etkisi”, Pax Ottomana Studies in Memoriam Prof. Dr. Nejat GÖYÜNÇ, Sota-Yeni Türkiye Yayınları, Haarlem-Ankara 2001, s.443-464.
- “Büyük Sahra’da Gat Kazasının Kurulması ve Osmanlı Tevarik Münasebetleri”, İslam Araştırmaları Dergisi, 3, 171-196 (1999).
- “Osmanlı-Tîbû Münasebetleri: Büyük Sahra’da Reşâde (Çad) ve Kavar (Nijer) Kazalarının Kurulması”, İslam Araştırmaları Dergisi, 4, 69-104 (2000).
- “Fransa’nın Kuzey ve Bati Afrika’da Uyguladığı İslam Siyaseti: Sultan Reşad’ın Yayınladığı Cihad Çağrısının Reddi Meselesi”, Dini Araştırmalar, 6, 23-50 (Nisan 2000).
- “Afrika’nın Sömürgeleştirilmesi Öncesinde Rabih b. Fazlullah’ın Kurduğu Son Biladu’s-Sudan Devleti ve Fransa’yla Mücadelesi”, Osmanlı Araştırmaları, XX, 9-35, (2000).
- “Doğu Afrika Sahilinde Osmanlı Hakimiyeti: Kuzey Somali’de Zeyla İskelesinin Konumu (1265-1334/1849-1916), İslam Araştırmaları Dergisi, sayı: 5, 2001, s.109-134.
- “Türk Akademik Araştırmalarında Fakir Bir Alan: Osmanlı Afrikası”, Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi (Talid), Cilt:1, Sayı: 2, 2003, Bilim ve Sanat Vakfı Türkiye Araştırmaları Merkezi, İstanbul, s.513-528.
- “Osmanlı Devleti’nin Kuzey Afrika’da Yerli Halkla Münasebetleri”, Osmanlı Dünyasında Bilim ve Eğitim Milletlerarası Kongresi, İstanbul, 12-15 Nisan 1999.
Kaynakça
Wikiwand in your browser!
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
