From Wikipedia, the free encyclopedia
Ang Henosidyong Armenyo[note 4] na kilala rin bilang ang Holokaustong Armenyo,[10] ay ang sistematikong paglipol ng gobyernong Otomano ng 700,000 hanggang 1.5 milyong Armenyo,[note 2] karamihang mga mamamayan ng Imperyong Otomano, mula, humigit-kumulang, 1914 hanggang 1923.[11][12] Karaniwang pinepetsahan ang panimula sa ika-24 ng Abril 1915, ang araw na ang mga awtoridad ng Ottoman ay nagpalikom, nag-aresto, at nagdeporta mula sa Konstantinopla (Istanbul ngayon) sa rehiyon ng Angora (Ankara), mga 235 hanggang 270 Armenyong intelektwal at pinuno ng komunidad. Karamihan dito ay pinatay sa huli.
Henosidyong Armenyo | |
---|---|
Bahagi ng mga huling henosidyong Otomano[1][2] | |
Lokasyon | |
Petsa | 1914–1923[note 1] |
Target | Populasyong Armenyo |
Uri ng paglusob | Deportasyon, henosidyo, pangmaramihang pagpatay, kagutuman |
Namatay | c. 1.5 milyon (pinagtatalunan)[note 2] |
Umatake | Imperyong Otomano (Komite ng Unyon at Pag-unlad) |
Motibo | Mga damdaming Anti-armenyo,[9] Turkipikasyon |
Isinagawanag henisodyo noong at pagkatapos ng Unang Digmaang Pandaigdig at ipinatupad sa dalawang yugto—ang pakyawang pagpatay sa kalalakihang di-baldado sa pamamagitan ng masaker at pagsupil ng mga konskrip ng hukbo sa sapilitang trabaho, kasunod ng pagpapalayas ng kababaihan, kabataan, matatanda, at ang mga may-sakit sa mga martsa ng kamatayan na humantong sa Disyerto ng Sirya. Ipinatuloy ng mga konsorte ng militar, binawian ang mga deportado ng pagkain at tubig at sumailalim sa panaka-nakang pagnanakaw, panggagahasa, at pagpapatay.[13] Naging isang direktang resulta ng henosidyo ang karamihan sa mga pamayanang diaspora ng Armenya sa buong mundo.[14]
Pinalipol rin ang iba pang mga pangkat etniko sa henisodyong Asiryano at ang henosidyong Griyego, at itinuturing ang pagtrato sa kanila ng ilang mga mananalaysay na bahagi ng parehong patakarang henosidyo.[1][2]
Pukaw na pukaw si Raphael Lemkin sa pagkalipol ng mga Armenyo na binigyan niya ng kahulugan ang sistematikong at planadong paglipol sa loob ng mga ligal na parametro at naglikha ng salitang genocide (henosidyo) noong 1943.[15] Kilala ang Henosidyong Armenyo bilang isa sa mga unang modernong henosidyo,[16][17][18] dahil itinuturo ng mga iskolar ang organisadong paraan sa pagsasagawa ng pagpatay. Ito ang pangalawang pinakapinag-aralan na kaso ng pagpatay ng tao pagkatapos ng Holokawsto.[19]
Itinatanggi ng Turkey na angkop na termino ang salitang henosidyo para sa mga krimeng ito ngunit sa mga nakaraang taon pinipilit sila upang aminin na ganyan siya.[20] Magmula noong 2019[update] itinuring ng mga gobyerno at parlamento ng 32 mga bansa, kabilang ang Brasil, Canada, Pransya, Alemanya, Italya at Rusya, pati na rin ang Estados Unidos, ang mga kaganapan bilang henosidyo.
Naganap ang Henosidyong Armenyo bago nalikha ang terminong genocide o henosidyo. Kabilang sa mga salita at parirala sa wikang Ingles na ginamit ng mga kontemporaryong salaysay upang ilarawan ang kaganapan ang "massacres" (mga masaker), "atrocities" (kabangisan), "annihilation" (pagkalipol), "holocaust" (holokawsto), "the murder of a nation" (ang pagpatay ng isang nasyon), "race extermination" (pagpapalipol sa lahi) at "a crime against humanity" (isang krimen laban sa sangkatauhan).[21] Naglikha si Raphael Lemkin ng salitang "genocide" (henosidyo) noong 1943 na nasa isip ang kapalaran ng mga Armenyo; kalaunang ipinaliwanag niya na: "Nangyari ito nang maraming beses ... Nangyari ito sa mga Armenyo, at pagkatapos ng mga Armenyo kumilos si Hitler."[22]
Gumamit ang mga nakaligtas sa henosidyo ng iilang mga terminong Armenyo upang pangalanan ang kaganapan. Isinulat ni Mouradian na ang Yeghern (Krimen/Kalamidad), o mga baryante tulad ng Medz Yeghern (Malubhang Krimen) at Abrilian Yeghern (ang Krimen ng Abril) ay ang mga salitang pinakamadalas na ginagamit.[23] Ang pangalang Aghed, na karaniwang isinasalinwika bilang "Kalamidad", ay, ayon kay Beledian, ang salitang pinakamadalas na ginagamit sa panitikang Armenyo upang pangalanan ang kaganapan.[24][25] Matapos ang paglikha ng salitang henosidyo, ang langkaping salitang Armenocide (Armenosidyo) ay ginamit din bilang pangalan para sa Henosidyong Armenyo.[26]
Madalas na nakalakip sa mga gawa na sadyang nagtatatwa sa Henosidyong Armenyo ang mga deskriptibong salita laban sa terminong henosidyo, tulad ng "daw", "sinasabing", o "pinagtatalunang", o nailalarawan ito bilang "kontrobersya", o balewalain ito bilang "alegasyon ng mga Armenyo","pahayag ng mga Armenyo",[27] o" kasinungalingan ng mga Armenyo", o gumamit ng mga pahiman upang maiwasan ang salitang henosidyo, tulad ng pagtawag nito bilang "magkabi-kabilang trahedya", o "ang mga kaganapan ng 1915".[28] Inilarawan ang paggamit ni Barack Obama, dating Pangulo ng Amerika, ng terminong Medz Yeghern kapag tinutukoy ang Henosidyong Armenyo "upang maiwasan ang salitang henosidyo".[29]
Nagsagawa ang mga ilang pandaigdigang organisasyon ng mga pag-aaarl ng mga kalupitan, at bawat isa'y nagpasya na angkop ang salitang "henosidyo" sa paglalawaran ng "Otomanong masaker ng mga Armenyo noong 1915–16".[30] Kabilang sa mga organisasyong nagpapatibay sa konklusyong ito ang Pandaigdigang Lunduyan para sa Katarungang Transisyonal,[30] the Pandaigdigang Samahan ng mga Isklor ng Henosidyo,[31] at ang Sub-Komisyon sa Pag-iwas sa Diskriminasyon and Proteksyon ng mga Minoridad ng mga Nagkakaisang Bansa.[32]
Noong 2005, ipinatibay ng Pandaigdigang Samahan ng mga Isklor ng Henosidyo o IAGS na inilantad ng mga kabatirang ebidensya na "Nagpasimula ang goberyno ng Batang Turko ng Imperyong Otomano ng sistematikong henosidyo ng kanyang mamamayang Armenyo – isang Kristiyanong minoridad na walang armas. Higit sa isang milyon ang nalipol sa direktang pagpatay, pagpapakagutom, pagpapahirap, at sapilitang martsa ng kamatayan."[33] Ikinonenda rin ng IAGS ang mga Turkong pagtatangka na tanggihan ang makatotohanang at moral na realidad ng Henosidyong Armenyo. Noong 2007, nagsagawa ang Elie Wiesel Foundation for Humanity ng sulat[34] na nilagda ng 53 nagwagi ng gantimpalang Nobel na muling nagpatibay sa konklusyon ng mga Isklor ng Henosidyo na naibilang na henosidyo.[35][36]
Iminungkahi ni Bat Ye'or na "ang naging henosidyo ng mga Armenyo ay jihad".[37] Matibay na pinaniniwalaan ni Ye'or na jihad at ang tinatawag niyang "dhimmitude" ang dalawa sa mga "prinsipyo at pinahahalagahan" na humantong sa Henosidyong Armenyo.[38] Hinamon ang perspektibong ito ni Fà'iz el-Ghusein, isang Bedouinong Arabeng saksi ng pag-uusig ng mga Armenyo; nilayon ng kanyang 1918 akda na "tumanggi patiuna ang mga imbento at paninirang-puri laban sa Pananampalatayang Islam at Muslim sa pangkalahatan ... Ang mga dinaranas ng mga Armenyo ay iiugnay dapat sa Komite ng Unyon at Progreso ... Nangyari ito dahil sa kanilang nasyonalistang panatisismo at ang kanilang paninibugho sa mga Armenyo, at mga ito lamang; walang sala ang Pananampalatayang Islam sa kanilang mga gawain.".[39]:49 Isinulat ni Arnold J. Toynbee na "pinagana ng mga Batang Turko ang Pan-Islamismo and Nasyonalismong Turko nang magkasama para sa kanilang layunin, ngunit ipinakita ng kinalabasan ng kanilang patakaran na umatras nang umatras ang Islamikong bahagi at lumaganap nang lumaganap ang Nasyonalismo".[40] Iniulat ni Toynbee at ng mga iba pang sanggunian na marami ang mga nakaligtas na Armenyo mula sa kamatayan sa pagkakasal sa mga Turkong pamilya o sa pagkumberte sa Islam. Nag-alala na ituturing ng mga taga-Kanluran ang "pagkalipol ng mga Armenyo" bilang "isang maitim na mantsa sa kasaysayan ng Islam na hindi mabubura ng kapanahunan", inobserba rin ni El-Ghusein na ipinatay ang maraming Armenyong kumbertido.[39]:39 Sa isang halimbawa, noong humiling ng isang Islamikong lider na patawarin ang mga Armenyong kumbertido sa Islam, sinipi ni El-Ghusein ang isang opisyal ng pamahalaan na tumugon na "walang relihiyon ang pulitika", bago niyang ihatid ang mga kumbertido sa kanilang kamatayan.[39]:49
Ang kanlurang bahagi ng makasaysayang Armenya, kilala bilang Kanlurang Armenia, ay nasakop ng mga Otomano sa pamamagitan ng Kapayapaan ng Amasya (1555) at permanenteng hiniwalay mula sa Silangang Armenia sa pamamagitan ng Kasunduan ng Zuhab (1639).[41][42] Pagkatapos noon, Armenyang "Turko" o Armenyang "Otomano" ang pagtukoy sa rehiyon.[43] Pinagsama-sama ang karamihan ng mga Armenyo sa isang halos nagsasariling komunidad, ang Armenyong millet, na pinamunuan ng isa sa mga espirituwal na pinuno ng Simbahang Apostolikong Armenyo, ang Armenyong Patriyarka ng Konstantinopla. Natipon ang karamihan ng mga Armenyo sa mga Silangang lalawigan ng Imperyong Otomano, ngunit nagkaroong ng mga malalaking komunidad sa mga kanlurang lalawigan, tulad ng kabisera, Konstantinopla.
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.