สกุลส้ม (Citrus ) อยู่ในวงศ์ Rutaceae มีต้นกำเนิดในเขตร้อนและเขตร้อนชื้นเอเชียตะวันออกเฉียงใต้ เป็นไม้พุ่ม ขนาดใหญ่หรือไม้ยืนต้น ขนาดเล็ก สูง 5-15 เมตร มีหนาม ที่ต้น มีใบ แบบสลับและเป็นไม้ไม่ผลัดใบ ออกดอก เดี่ยวหรือเป็นช่อดอก ขนาดเล็ก แต่ละดอกมีเส้นผ่านศูนย์กลาง 2-4 ซม. มีกลีบดอกสีขาว 5 กลีบ (น้อยชนิดมี 4 กลีบ) และมีเกสรตัวผู้จำนวนมาก ปกติดอกมีกลิ่นหอม ผล กลมจนถึงยาว ขนาดยาว 4 – 30 ซม. เส้นผ่านศูนย์กลาง 4 – 20 ซม. พืชสกุลนี้มีความสำคัญทางการค้า โดยหลายชนิดมีการปลูกเพื่อนำผลไปกินสด ๆ หรือคั้นเป็น น้ำผลไม้
ข้อมูลเบื้องต้น สกุลส้ม, การจำแนกชั้นทางวิทยาศาสตร์ ...
ปิด
ผลมีกลิ่นหอม เนื่องจากมีสาร ฟลาโวนอยด์ และ ลิโมนอยด์ (ซึ่งจะเปลี่ยนเป็นสาร เทอร์พีน ) ในเปลือกและในน้ำ นอกจากนี้น้ำมี กรดซิตริก จำนวนมากจึงทำให้มีรถเปรี้ยว และเป็นแหล่ง ไวตามินซี และ ฟลาโวนอยด์
อนุกรมวิธานในสกุลส้มนี้มีความซับซ้อน และ ไม่ทราบจำนวนชนิดที่แน่นอนในธรรมชาติ หลายชนิดที่รู้จักเป็นพันธุ์ผสม พืชในสกุลส้ม ที่นำมาปลูกกันอาจได้มาจาก 4 ชนิดที่เป็นชนิดดั้งเดิม พันธุ์ผสม หลายชนิดที่พบมากในธรรมชาติ และที่นำมาปลูกกัน รวมถึงชนิดที่มีความสำคัญทางการค้า เช่น ส้มเช้ง ส้มเกรพฟรุท เลมอน มะนาว และ ส้มเขียวหวาน จากงานวิจัยเร็ว ๆ นี้ได้แสดงว่าพืชในสกุลที่ใกล้เคียง เช่น สกุลส้มคัมควอท สกุลส้มสามใบ และสกุลพื้นเมืองของออสเตรเลีย Microcitrus และ Eremocitrus ควรถูกจัดรวมอยู่ใน สกุลส้ม ในปัจจุบันนักพฤกษศาสตร์หลายท่านจัดสกุลพื้นเมืองของออสเตรเลีย Microcitrus และ Eremocitrus อยู่ใน สกุลส้ม .
พืชในสกุลส้มเกิด พันธุ์ลูกผสม ได้ง่ายมาก (เช่น เมล็ดที่โตจาก มะนาวตาฮิติ สามารถให้ผลที่ใกล้เคียงส้มเกรฟฟรุตได้) พืชในสกุลส้มที่ปลูกเป็นการค้าทั้งหมดใช้กิ่งตอน ของ สายพันธุ์ ที่ต้องการ มาปลูกบนต้นตอที่ต้านทานโรค และทนทาน
สีของผลไม้สกุลส้มจะมีสีสดเฉพาะในเขตภูมิอากาศที่หนาวเย็น ส่วนในเขตภูมิอากาศร้อน ผลของต้นไม้สกุลส้มจะยังมีสีเขียวอยู่แม้ว่าจะโตเต็มที่ จึงมักถูกเรียกว่า "ส้มสีเขียว" ต้นมะนาวเป็นตัวอย่างหนึ่งซึ่งมีไวต่อสภาพอากาศเย็นมากดังนั้นจึงไม่เคยถูกทิ้งในสภาพอากาศที่เย็นเหมาะสมพอจะสร้างสีสดได้ ถ้าผลมะนาวถูกทิ้งไว้ที่ต้นให้อยู่ข้ามฤดูหนาว ผลจะเปลี่ยนเป็นสีเหลือง ไม้ในสกุลส้มหลายชนิดจะถูกเก็บตั้งแต่ยังมีสีเขียวและไปสุกขณะที่ขนส่งไปยังร้านค้า
ผลไม้ในสกุลส้มหลายชนิดที่ถูกฝานเป็นแว่น
ต้นไม้ในสกุลส้มปกติจะไม่ทนทานต่อความเย็นกว่าจุดเยือกแข็ง ส้มบางพันธ์ในชนิด Citrus reticulata มีแนวโน้มเป็นชนิดทั่วไปที่ทนทานต่อความเย็นที่ตำกว่าจุดเยือแข็งได้มากที่และสามารถอยู่รอดได้ระยะเวลาสั้น ๆ ในอุณหภูมิ −10 องศาเซลเซียส แต่ในความเป็นจริงอุณภูมิที่เหมาะสมต่อการเพาะปลูกต้องไม่ตำกว่า −2 องศาเซลเซียส พันธุ์ผสมบางชนิดทนทานต่ออุณหภูมิที่ตำกว่าจุดเยือกแข็งแต่ไม่สามารถให้ผลที่มีคุณภาพดีได้ ส่วนพืชที่ใกล้เคียงคือ ส้มสามใบ (Poncirus trifoliata ) สามารถอยู่รอดได้ในอุณหภูมิที่ตำกว่า−20 องศาเซลเซียส ผลมีรสชาติฝาดและไม่สามารถกินผลสดได้ ต้องนำไปประกอบอาหาร
ต้นไม้ในสกุลส้มเจริญเติบโตดีที่สุดในที่มีแสงแดดแรง มีความชื้นพร้อมกับดินอุดมสมบูรณ์ และปริมาณน้ำฝนหรือการชลประทานที่เพียงพอ
เกรปฟรูต
ซิตรอน วางขายในเยอรมัน
สวิทตี้ หรือ โอโรบลังโก้
คลีเมนไทน์ มีเปลือกบางกว่าส้มอื่น ๆ
มิคาน , หรือรู้จักกันในชื่อซาสึมา
ส้มหวาน ถูกใช้ในอาหารหลาย ๆ อย่าง
กอง มะกรูด
เลมอน , เต็มใบ และผ่าครึ่ง
สกุลส้ม เชื่อว่ามีต้นกำเนิดในเอเชียตะวันออกเฉียงใต้ ก่อนที่มนุษย์จะนำมาทำเกษตรกรรม, มีจำนวนชนิดเพียงเล็กน้อย:
พาเพดา
มะนาวออสเตรเลีย
Citrus australasica - มะนาวนิ้ว - บางครั้งถูกแยกไปอยู่ในสกุล Microcitrus
Citrus australis - มะนาวออสเตรเลียกลม - บางครั้งถูกแยกไปอยู่ในสกุล Microcitrus
Citrus glauca - มะนาวทะเลทราย - บางครั้งถูกแยกไปอยู่ในสกุล Eremocitrus
ส้มคัมควอท อยู่ในสกุล สกุลส้มคัมควอท
พันธุ์ลูกผสมและพันธุ์ต่าง ๆ
เรียงตามพันธุ์รุ่นพ่อแม่ พันธุ์ลูกผสมและพันธุ์ต่าง ๆ แต่ละพันธุ์ผสมมาจาก (อย่างน้อย) รุ่นพ่อแม่ 2 ชนิด, จึงมีรายชื่อซ้ำได้
Citrus maxima เป็นฐาน
อะมานาสึ , นาสึมิคาน; Citrus × natsudaidai (C. maxima × ไม่ทราบ)
ไลม์ควอท
เกรพฟรุท , Citrus × paradisi (C. maxima × C. × sinensis )
เลมอนจักรพรรดิ (Imperial lemon) (C. × limon × C. × paradisi )
มินเนโอลา แทงเจโล (C. reticulata × C. × paradisi)
ออเรนเจโล , ชิรอนจา (C. × paradisi × C. × sinensis )
โอโรบลังโก้ , สวีทตี้ (C. maxima × C. × paradisi )
ส้มหวาน - Citrus × sinensis (อาจจะ C. maxima × C. × reticulata )
แทงเจโล - Citrus × tangelo (C. reticulata × C. maxima or C. × paradisi)
แทงกอร์ - Citrus × nobilis (C. reticulata × C. × sinensis )
อุกลิ (C. reticulata × C. maxima หรือ C. × paradisi )
วิลกิ่ง (C. × nobilis × C. × deliciosa )
Citrus medica เป็นฐาน
ส้มโอมือ - Citrus medica var. sarcodactylus
อีทรอก
เฟอร์นานดินา - Citrus × limonimedica (อาจจะ C. medica × C. × limon )
พอนเดอโรซา เลมอน (อาจจะ C. medica × C. × limon )
Citrus reticulata' 'เป็นฐาน
ส้มเบอร์กามอท , ส้มเซวิล - Citrus × aurantium ssp. bergamia หรือ Citrus × bergamia
ส้มซ่า - Citrus × aurantium
ส้มสีทับทิม - Citrus × sinensis พันธุ์
คามซาห์น (C. reticulata × C. × sinensis )
ชินอทโต้ - Citrus × aurantium var. myrtifolia หรือ Citrus × myrtifolia
ฉุงกยุน
คลีเมนไทน์ - Citrus × clementina
ส้มแมนดารินคลีโอพลัทตรา - Citrus × reshni
เดโคพอน - Citrus reticulata cv. 'Siranui' (Kiyomi × Ponkan)
ไดได - Citrus × aurantium var. daidai หรือ Citrus × daidai
เกรปฟรูต , Citrus × paradisi (C. maxima × C. × sinensis )
เฮอร์มานดินา
เลมอนจักรพรรดิ (C. × limon × C. × paradisi )
คินโนว์
เลมอนเมเยอร์ , เลมอนภูเขา - Citrus × meyeri (C. × limon × C. × paradisi หรือ C. × sinensis )
ส้มแมนดารินไมเคิล
มิคาน , ซาสึมา - Citrus × unshiu
มินเนโอลา แทงเจโล (C. reticulata × C. × paradisi)
ส้มแมนดารินโนวา
โอเรนเจโล , ชิรอนจา (C. × paradisi × C. × sinensis )
โอโรบลังโก้ , สวีทตี้ (C. maxima × C. × paradisi )
พงคาน
รังเพอร์ , เลมานเดอริน, มะนาวแมนดาริน - Citrus × limonia (C. reticulata × C. × limon)
ส้มหวาน - Citrus × sinensis (อาจจะ C. maxima × C. × reticulata )
แทงเจโล - Citrus × tangelo (C. reticulata × C. maxima หรือ C. × paradisi)
ส้มเขียวหวาน
แทงกอร์ - Citrus × nobilis (C. reticulata × C. × sinensis )
อุกลิ (C. reticulata × C. maxima หรือ C. × paradisi)
วิลกิ่ง (C. × nobilis × C. × deliciosa )
วิลโลลีฟ - Citrus × deliciosa
ส้มยูสุ - Citrus × junos (C. reticulata × C. × ichangensis )
ที่มาไม่แน่นอน
อลีโมว์ , โคโล - Citrus × macrophylla
ดเจอร์รุค ลิมัวร์ - Citrus × amblycarpa
กาจานิมมา , มะนาวควาย - Citrus × pennivesiculata
เลมอนอิฉาง , อิฉางพาเพดา - Citrus × ichangensis
เลมอนจักรพรรดิ (C. × limon × C. × paradisi )
อิโยคาน , อนาโดมิคาน
คาโบสุ - Citrus × sphaerocarpa
มะกรูด , - Citrus × hystrix
ขลาสี พาเพดา - Citrus × latipes
เลมอน - Citrus × limon
ลิเมตตา , เลมอนหวาน, มะนาวหวาน, โมซามบิ - Citrus × limetta
มะนาวโอมานิ
มะนาวหวานปาเลสไตน์ - Citrus × limettioides
มะนาวเปอร์เซีย , มะนาวตาฮิติ - Citrus × latifolia
มะนาวขรุขระ - Citrus × jambhiri
เชกวาชา , มะนาวฮิรามิ, ส้มเขียวหวานไต้หวัน - Citrus × depressa
สุดาชิ - Citrus × sudachi
ซันไค , ซึนคาท - Citrus × sunki
ส้มทาจิบานะ
เลมอนวอลคาเมียร์ - Citrus × volkameriana
สำหรับพันธุ์ลูกผสมด้วย ส้มจี๊ด (ส้มกิมจ๊อ) , ดูที่ × Citrofortunella . สำหรับพันธุ์ลูกผสมด้วย ส้มสามใบ , ดูที่ citrange .
Andrews, A.C. (1961) : Acclimatization of citrus fruits in the Mediterranean region. Agricultural History 35 (1) : 35-46.
Calabrese, Francesco (2002) : Origin and history. In: Dugo, Giovanni & Di Giacomo, Angelo (eds.) (2002) : Citrus. Taylor & Francis. ISBN 0-415-28491-0
de Araújo, E. Freitas; de Queiroz, L. Paganucci & Machado, M.A. (2003) : What is Citrus ? Taxonomic implications from a study of cp-DNA evolution in the tribe Citreae (Rutaceae subfamily Aurantioideae). Organisms Diversity & Evolution 3 (1) : 55-62. doi : 10.1078/1439-6092-00058 (HTML abstract)
Ellis, R.H.; Hong, T.D. & Roberts, E.H. (1985) : Chapter 64. Rutaceae. In: Handbook of Seed Technology for Genebanks (Volume II: Compendium of Specific Germination Information and Test Recommendations). International Board for Plant Genetic Resources, Rome, Italy. HTML fulltext เก็บถาวร 2007-12-12 ที่ เวย์แบ็กแมชชีน
Frison, E.A. & Taher, M.M. (eds.) (1991) : FAO/IBPGR Technical Guidelines for the Safe Movement of Citrus Germplasm . FAO, IOCV, IPGRI. PDF fulltext
International Plant Genetic Resources Institute (IPGRI) (1999) : Descriptors for Citrus (Citrus spp. ). PDF fulltext
Janick, Jules (2005) : Purdue University Tropical Horticulture Lecture 32: Citrus เก็บถาวร 2005-06-24 ที่ เวย์แบ็กแมชชีน
Luro, F.; Laigret, F.; Bové, J.M. & Ollitrault, P. (1995) : RFLP analysis of cytoplasmic and nuclear genomes used for citrus taxonomy. In: Mandarines - développements scientifiques récents, résumés oraux et posters : 12-13. CIRAD-FLHOR, San Nicolao, France. HTML abstract เก็บถาวร 2008-05-11 ที่ เวย์แบ็กแมชชีน
Molina, A.B.; Roa, V.N.; Bay-Petersen, J.; Carpio, A.T. & Joven, J.E.A. (eds.) (2000) : Citrus, Proceedings of a regional workshop on disease management of banana and citrus through the use of disease-free planting materials held in Davao City, Philippines, 14-16 October 1998 . INIBAP. PDF fulltext เก็บถาวร 2008-02-16 ที่ เวย์แบ็กแมชชีน
Nicolosi, E.; Deng, Z.N.; Gentile, A.; La Malfa, S.; Continella, G. & Tribulato, E. (2000) : Citrus phylogeny and genetic origin of important species as investigated by molecular markers. Theoretical and Applied Genetics 100 (8) : 1155-1166. doi : 10.1007/s001220051419 (HTML abstract)
Sackman. Douglas Cazaux (2005) : Orange Empire: California and the Fruits of Eden .
University of California Division of Agricultural Sciences (UC-DAS) (1967-1989) : The Citrus Industry . HTML fulltext of Vol. 1, 2, & Vol. 5, Chapter 5 เก็บถาวร 2004-06-04 ที่ เวย์แบ็กแมชชีน