Феҳристи кишварҳои арабзабон

Ба забони арабӣ ва ба лаҳҷаҳои мухталифи он тақрибан 422 миллион нафар сухангӯён (забонҳои модарӣ ва ғайримуқаррарӣ) дар ҷаҳони араб ва инчунин дар диаспораҳои араб ҳарф мезананд, ки онро яке аз панҷ забони маъмултарин дар ҷаҳон мекунад. Ҳоло 23 кишвари узви Лигаи Араб мебошанд (инчунин ба 5 кишвар мақоми нозир дода шудааст), ки соли 1945 дар Қоҳира таъсис ёфтааст. Забони арабӣ як кластери забонҳост, ки 30 ё тақрибан навъҳои муосирро дар бар мегирад. ^[1]

Миллатҳое, ки Забони арабӣ дар ин кишварҳо забони расмӣ аст (де-факто ё де-юре). Арабӣ дар кишварҳое, ки беш аз 50% арабзабонон доранд, забони аксарият ҳисобида мешавад, вагарна ин забони ақаллиятҳост.

Забони арабӣ забони мардумест, ки дар кишварҳои ҷаҳони араб, инчунин арабҳое, ки дар диаспора зиндагӣ мекунанд, бахусус дар Амрикои Лотинӣ (хусусан Бразилия, Аргентина, Венесуэла, Чили ва Колумбия ) ё Аврупои Ғарбӣ (ба монанди Фаронса, Испания, Олмон ё Итолиё зиндагӣ мекунанд).

Забони арабии кипрӣ як забони ақаллиятҳои эътирофшуда дар кишварҳои узви Иттиҳодияи Аврупо дар Кипр аст ва дар баробари забони малтизаӣ яке аз ду навъи аврупоии забони арабӣ аст, ҳарчанд он шакли адабии худро дорад ва бо забони арабии расмӣ робитаи диглоссивӣ надорад. ^[2] Забони малтизаӣ яке аз забонҳои расмии Иттиҳоди Аврупо аст.

Кишварҳои соҳибихтиёр, ки дар онҳо, забони арабӣ забони расмист

То соли 2018, 23 кишвари соҳибихтиёр мавҷуд буданд, ки дар онҳо забони арабии муосир забони расмӣ буд. Дар зерфеҳристи давлатҳо ва қаламравҳои соҳибихтиёр оварда шудааст, ки дар онҳо забони арабӣ забони расмӣ мебошад.

Кишварҳои соҳибихтиёр, ки дар онҳо, забони арабӣ забони расмист

№.	Кишварҳои соҳибихтиёр	Аҳолӣ	Қайдҳо	Давлати узви Лигаи Араб
1.	Алҷазоир	41,701,000	Забони муштараки расмӣ дар баробари забони барбарӣ (Berber)	Оре
2.	Баҳрайн	1,343,000	забони расмӣ	Оре
3.	Чад	10,329,208	Забони муштараки расмӣ дар баробари Забони фаронсавӣ	мақоми нозир
4.	Comoros Иттиҳоди Қамар	798,000	Забони муштараки расмӣ дар баробари Забони фаронсавӣ	Оре
5.	Ҷибути	810,179	Забони муштараки расмӣ дар баробари Забони фаронсавӣ	Оре
6.	Миср	102,442,939	забони расмӣ	Оре
7.	Ироқ	36,004,552	Забони муштараки расмӣ дар баробари Забони курдӣ	Оре
8.	Урдун	6,655,000	забони расмӣ	Оре
9.	Кувайт	2,789,000	забони расмӣ	Оре
10.	Лубнон	4,965,914	забони расмӣ	Оре
11.	Либия	6,244,174	забони расмӣ	Оре a
12.	Мавритания	3,359,185	забони расмӣ	Оре
13.	Марокаш	35,250,000	Забони муштараки расмӣ дар баробари забони барбарӣ (Berber)	Оре
14.	Умон	4,055,418	забони расмӣ	Оре
15.	Фаластинb	4,484,000	Забони расмӣ дар қаламрави Фаластин	Оре
16.	Қатар	2,155,446	забони расмӣ	Оре
17.	Арабистони Саудӣ	30,770,375	забони расмӣ	Оре
18.	Сомали	10,428,043	Забони муштараки расмӣ дар баробари забони сомалӣ	Оре
19.	Судан	40,235,000	Забони муштараки расмӣ дар баробари забони англисӣ	Оре
20.	Сурия d	20,956,000	забони расмӣ	Оре
21.	Тунис	10,982,754	забони расмӣ	Оре
22.	Аморати Муттаҳидаи Араб	9,346,129	забони расмӣ	Оре
23.	Яман	23,833,000	забони расмӣ	Оре
Σ 23	Ҳамагӣ	Σ 395,979,000	Конгресси Шӯрои байналмилалии забони арабӣ	Лигаи Араб
a. Ҷойгоҳи Либияро Палатаи Намояндагон (Либия) ишғол мекунад. b. Аз 193 кишвари узви Созмони Милали Муттаҳид, 136 кишвари узв феълан давлати Фаластинро ба расмият мешиносанд. c. Сарзаминҳои Фаластин (инчунин онро қаламравҳои ишғолкардаи Исроил меноманд) аз ҷониби Исроил ишғол карда шудаанд, аммо тибқи қонуни Додгоҳи олии Исроил ва Додгоҳи байналмилалии адлияи Давлати Исроил ба тааллуқ надоранд.СММ. d. Эътилофи миллии Сурия қисман ҳамчун ҳукумати ягонаи қонунии давлати Сурияи Араб эътироф шудааст. e. Syria's seat currently occupied by the Syrian National Coalition,[3] while Ba'athist Syrian Arab Republic suspended on 16 November 2011.[4][5] f. Ҷойгоҳи Яманро Девони Яман ишғол мекунад (ки онро Кумитаи олии инқилобии Ҳуси иваз мекунад).

Кишварҳои дорои эътирофи маҳдуд ва қаламравҳое, ки дар онҳо, забони арабӣ забони расмӣ аст

Дар зерфеҳристи давлатҳои эътирофан маҳдуд, инчунин қаламравҳое оварда шудааст, ки арабӣ забони расмӣ ё амалан расмист.

Давлатҳо/қаламравҳое, ки онҳо арабӣ забони расмӣ аст

бале.	Давлат/қаламрав	Аҳолӣ	Қайдҳо	Давлати узви Лигаи Араб
1.	Сомалӣ	5.700.000	Забони муштараки расмӣ, дар баробари забони сомалӣ ва забони инглисӣ	Не
2.	Занзибар	1.303.569	Забони муштараки расмӣ, дар баробари забони суахили ва забони инглисӣ	Не
3.	Sahrawi Arab Democratic RepublicҶумҳурии Демократии Сахараи Араб	502,585	Забони муштараки расмӣ, дар баробари забони испониёӣ	Не
а. Вилояти ниммухтори Танзания .

Кишварҳое, ки арабӣ забони миллӣ/корӣ ё забони эътирофшудаи ақаллиятҳост

То соли 2016, 7 кишвари мустақил мавҷуд буданд, ки дар онҳо арабӣ забони миллӣ / корӣ ё забони эътирофшудаи ақаллиятҳо мебошад, аммо забони асосӣ нест. Дар зерферист давлатҳо ва қаламравҳои соҳибихтиёр оварда шудааст, ки дар онҳо забони арабӣ забони миллӣ ё забони ақаллиятҳои эътирофшуда мебошад.

Паҳншавии забони арабии модарӣ ҳамчун аксарият (сабз) ё ақаллият (сабзи пастранг).

Камарбанди арабҳои Бағгара

Кишварҳое, ки арабӣ забони миллӣ/корист
ё забони эътирофшудаи ақаллиятҳо аст

№.	кишвар	Аҳолӣ	Забони миллӣ/корӣ ё забони ақаллиятҳо	Қитъа
1.	Кипр	875,900	Забони ақаллиятҳо	Осиё, Авропо
2.	Эритрея	6.380.803	Забони корӣ	Африқо
3.	Эрон	83,145,546	Забони ақаллиятҳо	Осиё
4.	Мали	19.973.000	Забони миллӣ	Африқо
5.	Нигер	22.314.743	Забони миллӣ	Африқо
6.	Сенегал	16,209,125	Забони миллӣ	Африқо
7.	Туркия	82.003.882	Забони ақаллиятҳо	Осиё, Аврупо
Σ 7	Ҳамагӣ	Σ 230,027,000

1. Кипр
3. Эритрея
5. Эрон
7. Мали
9. Нигер
11. Сенегал
13. Туркия

Кишварҳое, ки забони арабӣ тибқи конститутсия мақоми махсус дорад

То соли 2018, 5 кишвари мустақил мавҷуд буданд, ки забони арабӣ тибқи конститутсия мақоми махсус дорҳт. Дар зерфеҳрист давлатҳо ва қаламравҳои соҳибихтиёр оварда шудааст, ки дар онҳо забони арабӣ тибқи конститутсия мақоми махсус дорад.

Кишварҳое, ки арабӣ тибқи конститутсия мақоми махсус дорад

Не.	кишвар	Аҳолӣ	Забон(ҳо)и расмӣ	Дигар эътироф забон(ҳо)	Қитъа
1.	Эрон	83,145,546	форсӣ	арабӣ	Осиё
2.	Исроил	9,149,960	ибрӣ	арабӣ	Осиё
3.	Покистон	218.396.000	урду, инглисӣ	арабӣ	Осиё
4.	Филиппин	100,981,437	забони филиппинӣ, инглисӣ	арабӣ	Осиё
5.	Ҷумҳурии Африқои Ҷанубӣ	60,142,978	инглисӣ, забонҳои Африкаанс, Сепеди, Сетсвана, Сесото, Ксисонга, Сисвати (Свазӣ), Тшивенда ва диг.	арабӣ	Африқо
Σ 5	Ҳамагӣ	Σ 471,815,921
а.^ Қонуни асосии Ҷумҳурии Исломии Эрон забони арабиро ба унвони забони ислом эътироф карда, ба он мақоми расмӣ ба унвони забони дин додааст ва густариши онро дар чаҳорчӯби барномаи таълимии миллии Эрон танзим кардааст. Конститутсия дар боби дуюм эълон мекунад: (Забони расмӣ, хат, тақвим ва парчами кишвар) дар моддаи 16 "Азбаски забони Қуръон ва матну таълимоти исломӣ арабӣ аст, ... бояд таълим дода шавад. Баъд аз синфҳои ибтидоӣ, дар ҳамаи синфҳои мактаби миёна ва дар ҳамаи соҳаҳои таҳсил». [6] б. Аз 193 кишвари узви Созмони Милали Муттаҳид 162 кишвари узв феълан давлати Исроилро ба расмият шинохт. c.^ Конститутсия: Исроил ҳамчун давлати миллии мардуми яҳудӣ (Конститутсияи Исроил, ки табиати давлати Исроилро ҳамчун давлати миллии халқияҳудиён муайян мекунад) дар № 4 (B) мегӯяд, ки "Забони арабӣ дар давлат мақоми махсус дорад; Танзими истифодаи забони арабиро дар муассисаҳои давлатӣ ё аз ҷониби онҳо қонун муайян мекунад». Қонун дар № 4 (С) эълон мекунад: «Ин банд ба мақоми ба забони арабӣ додашуда, ки пеш аз эътибор пайдо кардани ин қонун дода шудааст, зарар намерасонад». Қонун 19 июли соли 2018 аз ҷониби Кнессет 62 нафар ба ҷонибдорӣ, 55 нафар муқобил ва ду нафар бетараф пазируфта шуд [7] d.^ ^ Қонуни асосии Ҷумҳурии Исломии Покистон дар моддаи 31 рақами 2 омадааст, ки “Давлат дар робита ба мусулмонони Покистон саъй мекунад, ки таълими Қуръони карим ва исломро воҷиб гардонад ва ба омӯзиши илмҳои исломӣ мусоидат кунад. Забони арабӣ..." [8] e.^ ^ Қонуни асосии Филиппин дар соли 1987 "Забонҳои испанӣ ва арабӣ бояд дар асоси ихтиёрӣ пешбарӣ карда шаванд." [9] f.^ ^ Конститутсияи Ҷумҳурии Африқои Ҷанубӣ дар боби 1 (Муқаррароти таъсисӣ) Фасли 6, забонҳоро қайд мекунад, ки "Шӯрои забонҳои Африқои Ҷанубӣ, ки аз ҷониби қонунгузории миллӣ таъсис дода шудааст, бояд (б) эҳтиром ва эҳтироми - ҳамаи забонҳоеро, ки маъмулан аз ҷониби онҳо истифода мешаванд ҷамоатҳо дар Африқои Ҷанубӣ, аз ҷумла ...; ва арабӣ, ... бо мақсадҳои динӣ дар Африқои Ҷанубӣ риоя карда шавад." [10]

1. Эрон
3. Исроил
5. Покистон
7. Филиппин
9. Африқои Ҷанубӣ

Субъектҳо ва қаламравҳои ғайридавлатӣ, ки дар онҳо забони арабӣ забони расмӣ ё амалан расмӣ мебошад

Дар зерфеҳрист субъектҳои ғайридавлатӣ ва вилоятҳои худмухтор, инчунин қаламравҳое оварда шудааст, ки арабӣ забони расмӣ ё амалан расмӣ мебошад.

Субъектҳо ва қаламравҳои ғайридавлатӣ, ки дар онҳо забони арабӣ забони расмӣ ё амалан расмӣ мебошад

№.	Субъекти ғайридавлатӣ/қаламрав	Аҳолӣ	Қайдҳо	Қитъа
1.	[11] Ҳаракати арабии Азавад	1.300.000	Забони муштараки расмӣ, дар баробари туарег	Африқо
2.	Галмудуг (дар Сомали) (Galmudug)	1.230.000	Забони муштараки расмӣ, дар баробари забони сомалӣ	Африқо
3.	Хиршабел (дар Сомали)	1.800.000	Забони муштараки расмӣ, дар баробари Сомалӣ	Африқо
4.	Курдистони Ироқ (Iraqi Kurdistan)[12]	5.300.000	Забони муштараки расмӣ дар баробари курдӣ	Осиё
5.	ДОИШ	4.800.000	Забони расмӣ	Осиё
6.	Ҷубаланд (дар Сомали) (Jubaland)	1,000,000	Забони муштараки расмӣ, дар баробари Сомалӣ	Африқо
7.	Хатумо (дар Сомали) (Khatumo)	2.000.000	Забони муштараки расмӣ, дар баробари Сомалӣ	Африқо
8.	Пунтланд (дар Сомали)(Puntland)	1.285.000	Забони муштараки расмӣ, дар баробари Сомалӣ	Африқо
9.	Федератсияи демократии Сурияи Шимолӣ	4.600.000	Забони муштараки расмӣ дар баробари курдӣ ва сурёнӣ	Осиё
10.	Давлати Ҷанубу Ғарбии Сомали	2.000.000	Забони муштараки расмӣ, дар баробари Сомалӣ	Африқо
11.	Сурияи мухолифин[13]	3.500.000	Забони расмӣ	Осиё
Σ 11	Ҳамагӣ	Σ 28,835,000
а. Эътилофи миллии Сурия қисман ҳукумати ягонаи қонунии давлати Сурияи Араб эътироф шудааст.

Таърих

Васеъшавии Хилофатҳои аввал:

  Тавсеа дар назди паёмбари ислом Муҳаммад , 622–632 милодӣ / 1-11 ҳиҷрӣ

Тавсеаи хилофати Аббосиён, 750-1258 милодӣ / 132-923 ҳиҷрӣ

Тавсеаи Имперотурии Уммон 1696-1856 милодӣ

1. Хилофати Умавиён
3. Хилофати Аббосиён
5. Хилофати Фотимиён
7. Андалус
9. Италия ва Малта
11. Юнон
13. Имперотурии Уммон
15. Судони Ҷанубӣ
17. Гамбия
19. Исроил

Қаламравҳое, ки арабӣ забони расмӣ ё амалан расмӣ буд ва баъдтар иваз ё бекор карда шуд

Якчанд қаламравҳо (ки баъдан ба давлатҳои мустақил табдил ёфтанд) буданд, ки дар онҳо забони арабӣ забони расмӣ ё амалан расмӣ буд ва забони арабӣ бо забонҳои дигар иваз карда ё бекор карда шуд. Феҳристи қаламравҳоро (ки баъдан ба давлатҳои мустақил табдил ёфт) муайян мекунад, ки забони арабӣ забони расмӣ буд, вақте ки ин қаламравҳо тобеи Хилофати Умавиён буданд. Дар замони ҳукмронии халифаи панҷуми Умавиён Абдулмалик ибни Марвон забони арабӣ забони расмии Хилофати Умавиён гардид. ^{[14] [15] [16] [17]} Забонҳои расмии қаблии маҳаллӣ дар қаламравҳои гуногун бо забони арабӣ иваз карда шуданд. ^[18]

Territories where Arabic was an official or de facto official language and later replaced or repealed

№.	Кишвар	Забони ҷорӣ забони расмӣ(s)	Забони ҷорӣ забони гуфтугӯ(s)	Таърих мутаалиқ ба	Таърих забони расмӣ(s)	Таърих забони гуфтугӯ(s)	солҳои давраи	Қитъа
1	Афғонистон	Пашту, дарӣ	Пашту, дарӣ, ва диг.	Хилофати Умавиён	арабӣ	Пашту, дарӣ,, ӯзбекӣ, туркманӣ, Лаҳҷаҳои осиёимиёнагии забони арабӣ	661-750	Осиё
2	Арманистон	арманӣ	арманӣ ва забонҳои диг.	Хилофати Умавиён	арабӣ	арабӣ, арманӣ	661-750	Осиё
3	Озарбойҷон	озарбойҷонӣ	озарбойҷонӣ ва забонҳои диг.	Хилофати Умавиён	арабӣ	арабӣ, озарбойҷонӣ	661-750	Осиё
4	Кипр	юнонӣ, Co-official language, along with туркӣ	юнонӣ, туркӣ ва забонҳои диг.	Хилофати Умавиён	арабӣ	Siculo-Arabic	661-750	Осиё
5	Фаронса[19]	фаронсавӣ	фаронсавӣ ва забонҳои диг.	Narbonne and a part of Septimania belonged to the Umayyad Caliphate	Arabic in the part of France which belonged to the Umayyad Caliphate	Frankish, лотинӣ, Vulgar Latin (Gallo-Roman), Gaulish, арабӣ	719-759	Аврупо
6	Гурҷистон	гурҷӣ	Georgian	Хилофати Умавиён	арабӣ	арабӣ, гурҷӣ	661-750	Осиё
7	Юнон	Greek	Greek, various others	Emirate of Crete	арабӣ	арабӣ, Greek, various others	824-961	Аврупо
8	Эрон	форсӣ	Persian, various others	Хилофати Умавиён, Хилофати Аббосиён, Buyid dynasty	арабӣ	арабӣ, форсӣ	661-1062	Осиё
9	Исроил	Hebrew	Hebrew, Arabic, English, Russian, various others	Rashidun Caliphate, several other Muslim dynasties	арабӣ	арабӣ, Hebrew	636-2018	Осиё
10	Итолиё	Italian	Italian, various others	Emirate of Sicily	арабӣ	Siculo-Arabic, Byzantine Greek, Vulgar Latin	831-1091	Аврупо
11	Кения	Swahili, Co-official language, along with English	Swahili, various others	Omani Empire	арабӣ	Omani Arabic, Yemeni Arabic, Swahili	1696-1856	Африқо
12	Қирғизистон	қирғизӣ	қирғизӣ, Uzbek	Хилофати Умавиён	арабӣ	Лаҳҷаҳои осиёимиёнагии забони арабӣ, қирғизӣ	651-750	Осиё
13	Малта	Maltese, Co-official language, along with English	Maltese, English, various others	Emirate of Sicily	арабӣ	Siculo-Arabic, Byzantine Greek, Vulgar Latin	831-1091	Аврупо
14	Нигер	French	арабӣ, Hausa, Zarma, various others	Sokoto Caliphate	арабӣ	Classical Arabic, хауса, Zarma	1804-1908	Африқо
15	Нигерия	инглисӣ	English, various others	Sokoto Caliphate	арабӣ	Classical Arabic, хауса, Fula	1804-1908	Африқо
16	Покистон	урду, Co-official language, along with English	Urdu, various others	Хилофати Умавиён	арабӣ	урду, Central Asian Arabic	661-750	Осиё
17	Португалия	Portuguese	Portuguese, various others	Хилофати Умавиён, Иморати Қуртуба, Caliphate of Córdoba, Taifa of Badajoz, Almoravid dynasty, Almohad Caliphate	арабӣ	Andalusian Arabic, Mozarabic, Medieval Hebrew	711-1139	Аврупо
18	Испания[20]	испониёӣ	Spanish, various others	Хилофати Умавиён, Иморати Қуртуба, Caliphate of Córdoba, Taifa of Zaragoza, Taifa Kingdom of Seville, Taifa of Córdoba, Almoravid dynasty, Almohad Caliphate, Emirate of Granada	арабӣ	Andalusian Arabic, Mozarabic, Medieval Hebrew	711-1492	Аврупо
19	Судани Ҷанубӣ	English	Juba Arabic, various others	Иёлати Миср, Судон	арабӣ	Juba Arabic	1863-2011	Африқо
20	Тоҷикистон	тоҷикӣ	тоҷикӣ	Хилофати Умавиён	арабӣ	Лаҳҷаҳои осиёимиёнагии забони арабӣ, тоҷикӣ	661-750	Осиё
21	Танзания	Swahili, Co-official language, along with English, Arabic in Zanzibar	Swahili, various others; Omani Arabic in Zanzibar	Omani Empire	арабӣ	Swahili, Omani Arabic, Yemeni Arabic	1696-1856	Африқо
22	Туркия	Turkish	Turkish, various others	Хилофати Умавиён, Хилофати Аббосиён	арабӣ	North Mesopotamian Arabic	661-1517	Осиё
23	Туркманистон	туркманӣ	туркманӣ	Хилофати Умавиён	арабӣ	Лаҳҷаҳои осиёимиёнагии забони арабӣ, туркманӣ	661-750	Осиё
24	Ӯзбекистон	ӯзбекӣ, Забонҳои Ӯзбекистон	ӯзбекӣ	Хилофати Умавиён	арабӣ	Лаҳҷаҳои осиёимиёнагии забони арабӣ, ӯзбекӣ	661-750	Осиё

Ҳамчунин нигаред

• забони арабӣ

Ин ҷоро ҳам бингаред

Wikipedia

Феҳристи кишварҳои арабзабон edition of Википедия

• Ҷаҳони араб
• Феҳристи кишварҳои арабзабон
• Забони арабии Осиёи Марказӣ
• Баҳори араб
• Феҳристи сарзаминҳое, ки форсӣ як забони расмӣ дар онҷо аст

Хониши минбаъда

• Муҳоҷирони араб дар сиёсати Амрикои Лотинӣ
• Насли арабхое, ки дар Америкаи С
• "Решаҳои арабӣ дар деги бои обшавии Бразилия чуқур мерӯянд", The Washington Times

Пайвандҳо

• Рӯйхати кишварҳое, ки арабӣ забони расмӣ аст, бо расмҳо ва парчамҳо

Эзоҳ

1. Documentation for ISO 639 identifier: ara.
2. Robert D Hoberman (2007). Morphologies of Asia and Africa, Alan S. Kaye (Ed.), Chapter 13: Maltese Morphology. Eisenbrown. ISBN 9781575061092. Maltese is the chief exception: Classical or Standard Arabic is irrelevant in the Maltese linguistic community and there is no diglossia.
3. Syrian president slams Arab League for granting seat to opposition. Xinhua News Agency (6 апрели 2013). 6 июни 2017 санҷида шуд.
4. Regime backers express anger at other nations after Arab League suspends Syria. cnn.com. CNN (13 ноябри 2011). 6 июни 2017 санҷида шуд.
5. Presentation of the Arab League. Arableagueonline.org (13 сентябри 2012). 6 июни 2017 санҷида шуд.
6. Constitution of the Islamic Republic of Iran: Iran (Islamic Republic of)`s Constitution of 1979. - Article: 16 Official or national languages, 1979, retrieved 25 July 2018
7. Full text of Basic Law: Israel as the Nation State of the Jewish People. The Knesset: Press Releases. State of Israel. 20 июли 2018 санҷида шуд.
8. Constitution of Pakistan: Constitution of Pakistan, 1973 - Article: 31 Islamic way of life, 1973, retrieved 13 June 2018
9. Joselito Guianan Chan. 1987 Constitution of the Republic of the Philippines, Article XIV, Section 7.. Chan Robles & Associates Law Firm. 13 июни 2018 санҷида шуд.
10. Constitution of South Africa: South African Government Information: Constitution Constitution of South Africa, 1996 - Chapter 1, Section 6, Languages, 1996, retrieved 19 September 2021
11. Languages of Mali. Ethnologue.com. 6 апрели 2012 санҷида шуд. Баргирифта аз сарчашмаи аввал 29 апрели 2012.
12. Kurdistan: Constitution of the Iraqi Kurdistan Region. Retrieved 29 May 2021
13. National Coalition for Syrian Revolutionary and Opposition Forces. Retrieved 29 May 2021
14. Blankinship, Khalid Yahya (1994). The End of the Jihâd State: The Reign of Hishām ibn ʻAbd al-Malik and the Collapse of the Umayyads. Albany, New York: State University of New York Press. p. 94. ISBN 0-7914-1827-8.
15. Kazhdan, Alexander P.; Talbot, Alice-Mary; et al. (1991). The Oxford Dictionary of Byzantium. New York, Oxford: State Oxford University Press. p. 3. ISBN 9780195046526.
16. Watkins, John; Reyerson, Kathryn L. (2016). Mediterranean Identities in the Premodern Era, Entrepots, Islands, Empires. New York Routledge: Routledge. p. 143. ISBN 9781409455998.
17. Esposito, John L. (2003). The Oxford Dictionary of Islam. Oxford, New York: Oxford University Press. p. 1. ISBN 0-19-512558-4.
18. Bowen, Wayne H. (2008). The history of Saudi Arabia. Westport, Connecticut: Greenwood Press. p. 47. ISBN 978-0-313-34012-3.
19. Blankinship, Khalid Yahya (1994). The End of the Jihâd State: The Reign of Hishām ibn ʻAbd al-Malik and the Collapse of the Umayyads. Albany, New York: State University of New York Press. pp. 112–113. ISBN 0-7914-1827-8.
20. Blankinship, Khalid Yahya (1994). The End of the Jihâd State: The Reign of Hishām ibn ʻAbd al-Malik and the Collapse of the Umayyads. Albany, New York: State University of New York Press. pp. 29–30. ISBN 0-7914-1827-8.