Spelta, krupnik, krupnica ili pir (; )[2] je vrsta pšenice koja se uzgaja od 5000. godine pre nove ere.[3]
| Spelta | |
|---|---|
 | |
Naučna klasifikacija  | |
| Carstvo: | Plantae |
| Kladus: | Tracheophytes |
| Kladus: | Angiospermae |
| Kladus: | Monocotyledones |
| Kladus: | Commelinids |
| Red: | Poales |
| Porodica: | Poaceae |
| Potporodica: | Pooideae |
| Rod: | Triticum |
| Vrsta: | T. spelta |
| Binomno ime | |
| Triticum spelta | |
| Sinonimi[1] | |
|
| |
Od bronzanog doba pa sve do srednjeg veka predstavljala je važnu životnu namirnicu u mnogim delovima Evrope. Danas je to reliktna vrsta koja se uglavnom uzgaja u centralnoj Evropi i severnoj Španiji. Često se smatra podvrstom obične pšenice (Triticum aestivum) s kojom je u bliskom srodstvu, i u tom slučaju njeno botaničko ime bilo bi Triticum aestivum subsp. spelta. Heksaploidna je pšenica, što znači da ima šest setova hromozoma.
Evolucija
Spelta ima složenu istoriju. To je vrsta pšenice poznata na osnovu genetskih dokaza da je nastala kao prirodni hibrid domaće tetraploidne pšenice kao što je pšenica emer i divlja kozja trava . Ova hibridizacija se morala desiti na Bliskom istoku, jer tu raste Aegilops tauschii, i verovatno se desila pre pojave obične ili hlebne pšenice (, heksaploidni, slobodnomlaćeni derivat spelte) u arheološkom zapisu pre oko 8.000 godina.
Genetski dokazi pokazuju da pšenica spelta takođe može nastati kao rezultat hibridizacije hlebne pšenice i emer pšenice, iako samo u nekom trenutku nakon početne hibridizacije - tetraploidne pšenice. Mnogo kasnija pojava spelte u Evropi bi stoga mogla biti rezultat kasnije, druge, hibridizacije između emera i hlebnog žita. Nedavni DNK dokazi podržavaju nezavisno poreklo evropskog spelta kroz ovu hibridizaciju.ation.[4][5] Trenutno nije razjašnjeno da li spelt ima dva odvojena porekla u Aziji i Evropi ili jedno poreklo na Bliskom istoku.[4][6]
Istorija
Istorija spelte je dosta kompleksna. Genetski dokazi ukazuju na to da se radi o hibridu tetraploidnih pšenica. Ova hibridizacija se najverovatnije desila na Bliskom istoku, i to pre pojave obične ili hlebne pšenice (Triticum aestivum).
Prema grčkoj mitologiji, speltu je Grcima poklonila boginja Demetra. Najraniji arheološki nalazi o spelti potiču iz Južnog Kavkaza, severoistočno od Crnog mora (5. milenijum pre nove ere), mada su najbrojniji i najbolje dokumentovani nalazi zabeleženi u Evropi. Ostaci spelte pronađeni su na nekim neolitskim lokalitetima u centralnoj Evropi[7][8] (2500–1700. pre nove ere). Tokom bronzanog doba spelta je bila široko rasprostranjena u centralnoj Evropi. U gvozdenom dobu (750–15. pre nove ere) postaje glavna vrsta pšenice u južnoj Nemačkoj i Švajcarskoj.
U srednjem veku je uzgajana u delovima Švajcarske, Tirola, Nemačke, severne Francuske i južne Holandije[9]. U 9. veku pre n. e. postaje glavni usev u Evropi, verovatno zbog svoje ljuske koja štiti zrno, zbog čega se bolje prilagođava hladnijoj klimi od ostalih žitarica, a samim tim je i pogodnija za skladištenje.
U Srbiji počinje da se uzgaja početkom prošlog veka, prvenstveno u brdsko-planinskim područjima.
Nutritivna vrednost
| Nutritivna vrednost na 100 g (3,5 oz) | |
|---|---|
| Energija | 1.415 kJ (338 kcal) |
70,19 g | |
| Skrob | 53,92 g |
| Prehrambeno vlakno | 10,7 g |
2,43 g | |
| Polinezasićene | 1.258 g |
14,57 g | |
| Vitamini | |
| Tiamin (B1) | (32%) 0,364 mg |
| Riboflavin (B2) | (9%) 0,113 mg |
| Niacin (B3) | (46%) 6,843 mg |
| Vitamin B6 | (18%) 0,23 mg |
| Folat (B9) | (11%) 45 μg |
| Vitamin E | (5%) 0,79 mg |
| Minerali | |
| Kalcijum | (3%) 27 mg |
| Gvožđe | (34%) 4,44 mg |
| Magnezijum | (38%) 136 mg |
| Mangan | (143%) 3 mg |
| Fosfor | (57%) 401 mg |
| Kalijum | (8%) 388 mg |
| Natrijum | (1%) 8 mg |
| Cink | (35%) 3,28 mg |
| Ostali konstituenti | |
| Voda | 11,02 g |
| |
| Procenti su grube procene zasnovane na američkim preporukama za odrasle. | |
Sadrži 338 kalorija na 100 grama. Odličan je izvor proteina, dijetetskih vlakana, B vitamina i brojnih minerala. Jako je bogata manganom (143% DV), fosforom (57% DV) i niacinom (46% DV). Sadržaj ugljenih hidrata je oko 70%, dijetetskih vlakana 11%, dok je procenat masti nizak.
Spelta sadrži gluten te se pogodna za pečenje, ali se ne preporučuje osobama koje su intolerantne na gluten,[10] kao što su celijačna bolest,[11] necelijačna senzitivnost na gluten,[12][13][14][15] i alergija na pšenicu.[10] U poređenju sa tvrdom crvenom ozimom pšenicom, spelta ima rastvorljiviji proteinski matriks koji karakteriše veći odnos glijadin:glutenin.[16][17]
Produkti
U Nemačkoj i Austriji, vekne i rolnice (Dinkelbrot) su široko dostupne u pekarama, kao i brašno od spelte u supermarketima. Nezrela zrna spelte se suše i jedu kao Grinkern („zeleno zrno“). U Poljskoj, hleb od spelte i brašno su obično dostupni kao zdrava hrana i lako se nalaze u pekarama.
Holandski proizvođači dženevera destiliraju speltu.[18] Pivo koje se pravi od spelte ponekad se viđa u Bavarskoj[19] i Belgiji,[20] a spelta se destiluje za pravljenje votke u Poljskoj.[21]
Reference
Литература
Spoljašnje veze
Wikiwand in your browser!
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
