rajon në Evropën Juglindore From Wikipedia, the free encyclopedia
Ballkani, i njohur edhe si Gadishulli i Ballkanit ose Gadishulli Ballkanik, është një rajon gjeopolitik dhe kulturor i Evropës juglindore. Rajoni merr emrin nga malet e Ballkanit, që shtrihen përmes qendrës së Bullgarisë në Serbinë lindore. Rajoni ka një zonë të përbashkët prej 550,000 km² dhe një popullsi prej rreth 55 milion banorësh. Shtrihet në Evropën Jugore dhe ka formën e një trekëndëshi, që futet thellë në Detin Mesdhe, midis Detit Adriatik, Detit Jon në perëndim, dhe Detit Marmara e Detit Egje në lindje. Konsiderohet se kufiri verior shkon deri në Triestë, Lubjanë, rrjedha e lumenjve Sava dhe Danub në gjatësi 1.200 km. Kufiri verior më tepër është kufi konvencional se natyrorë. Kushtet natyrore të gadishullit Ballkanik ofrojnë lidhje të mirë me Evropën e Mesme, dy gadishuj tjerë të Evropës Jugore, orientim kryesor kanë shtetet mesdhetare.
Emri "Ballkan" vjen nga fjala turke qe do të thotë "një zinxhir e maleve pyllëzuar". Emri i lashtë greke për Gadishullin Ballkanik ishte "gadishulli i Haemus (Χερσόνησος τοῦ Αἵμου, Chersónēsos tou Haímou)". Ballkanit i janë referuar edhe si Evropa Juglindore.
Ballkani shërben urë lidhëse në mes të Evropës dhe Azisë. Nëpër të kalojnë rrugë të rëndësishme tokësore nëpër luginat e lumejve Moravë, Vardar, Nishavë, Maricë, Shkumbin etj.
Relievi i gadishullit është mjaft karakteristik ku dominon relievi malor ndaj atij fushor. Dallojmë dy sisteme malore Malet Rodope bëjnë pjesë në malet e vjetra dhe shtrihen në mes të Dinarideve, Alpeve Shqiptare, Sharrit dhe Pindeve, në perëndim dhe maleve Karpato-Ballkanike, në lindje. Me lëvizje të reja tektonike malet Rodope janë coptuar dhe janë krijuar shumë fushëgropa tektonike dhe ultësira.
Malet e reja Dinaridet, Alpet Shqiptare, Malet e Sharrit dhe Pindet shtrihen në perëndim, ndërsa malet Karpate, malet Ballkan në lindje. Malet Dinaride shtrihen prej vijës Lubjanë - Goricë në veriperëndim deri te liqeni i Shkodrës dhe Rrafshi i Dukagjinit në juglindje. Malet Dinaride kan shtrirje të vargmalave, të larta, të pjerrëta, të rrëpinjta, të cilat ulen shkallë-shkallë në drejtim të ultësirës së Panonisë. Në jug të Malit të Sharrit, shtrihen malet Pinde. Në lindje të maleve Rodope e deri në Detin e Zi shtrihen malet Karpato-Ballkanike, të cilat në jug kufizohen me luginën e Nishavës dhe të Maricës dhe në veri me pllajen nëndanubjane.
Prej fushave më të mëdha dallohen ato që shtrihen në mes të malit Ballkan dhe Danubit në Bullgari, ultësira Perëndimore e Shqipërisë fusha e Selanikut, e Thrakisë, Dobruxhës, ndërsa fusha ndërmalore ka më shumë si: fusha e Dukagjinit fusha e Kosovës, e Shkupit, e Pollogut, Pellaginisë, e Korçes, Thesalisë, Maricës etj.
Vija bregdetare është e gjatë, e përthyer me shumë ishuj, gadishuj, gjire etj.
Ndër faktorët më të rëndësishëm që ndikojnë në formimin e klimë së Gadishullit Ballkanik janë gjerësia gjeografike dhe afërsia (largësia) e masave ujore (deteve). Masat ajrore nga Mesdheu vështirë depërtojnë në brendësi të gadishullit për shkak se është i rrethuar me vargmale të larta. Gjithashtu edhe këto male pengojnë edhe depërtimin e masave të ftohta nga veriu dhe verilindja në bregdet. Temperature mesatare e janarit në gadishullin e Istrisë është 4-5 °C, në Peloponez 11 °C. Temperatura mesatare e korrikut në Pulë është 23,2 °C, në Vlorë 24,7 °C dhe mbi 25 °C në disa qytete bregdetare të Greqisë.
Në malet Dinarike reshjet arrijnë mbi 3000mm në vit. Në Cërkvicë - Boka e Kotorit, bien 5317mm reshje në vit, më së shumti në kontinentin e Evropës. Sasia e reshjeve zvogëlohet duke shkuar kah lindja dhe jugu. Në viset jugore të Greqisë ato zvogëlohen nën 500mm. Ndërsa, prej ultësirës Ruse dhe Siberisë fryjnë erëra të ftohta. Në këto hapësira deri në 800 m të lartësisë mbidetare mbizotëron klima e mesme kontinentale, me temperature të janarit –2 °C, të korrikut rreth 23 °C. Në viset mbi 800m lartësi mbidetare mbizotëron klima malore dhe ne ultesire nendanubiane ne Bullgari klima eshte kontinentale.
Gadishulli Ballkanik bënë pjesë në viset me pasuri të mëdha ujore. Lumejt e Gadishullit Ballkanik u takojnë pellgjeve të deteve përreth. Pellgu më i madh është ai i Detit të Zi, në të cilin derdhet lumi Danub me degët e tij që për nga prurja prej 60000m³/s është i dyti në Evropë pas lumit Vollga.
Në Detin Adriatik derdhen lumenjtë e Shqipërisë siç janë Drini, Buna, Vjosa, Shkumbini, Semani, etj, të Bosnjës dhe Hercegovinës – Neretva, të Kroacisë: Cetina, Kërka, Zërmanja, Rasha, në detin Egje: Vardari, Marica, Struma kurse në Detin Jon derdhen disa lumenjtë vegjël siç janë: Araktas, Kallomos, Bistrica Aspropotomos etj.
Gadishulli ka disa liqene, me prejardhje tektonike i Liqeni i Ohrit, Liqeni i Prespës, i Janinës, i Kosturit, tektonik dhe karstik i Shkodrës, akullnajor i Liqeni i Plavës dhe shum liqene të vogla në malet e larta, liqene lumore e artificiale.
Bota bimore e Gadishullit Ballkanik është e llojllojshme. Në Gadishullin Ballkanik gjendet afër 70% e të gjitha llojeve të bimësisë së kontinentit që numron përafërsisht 7.000 lloje. Flora dhe fauna e Ballkanit paraqet një përzierje në mes të asaj evropiane dhe aziatike. Bimësia dhe fauna e Gadishullit Ballkanik ndahet në dy formacione: mesdhetare dhe Evropës Qendrore.Relievi i ndryshëm ka ndikuar në zhvillimin e kateve bimore: kati i shkurreve mesdhetare, i dushkut, i ahut, i halorëve dhe i kullotave malore. Në bimësinë mesdhetare bëjnë pjes që shkurret me gjelbërim të përhershëm-makijet me këto lloje bimësh: mareja, shqopa, xina, mërsina, gjineshtra etj., pastaj disa drunj të lartë si selvia, valanidhi, pisha e butë dhe pisha e egër etj. Në brendi të gadishullit ndryshon klima e me këtë edhe bota bimore. Bimësia e e brendësisë së Ballkanit karakterizohet me pyje gjetherënëse siç janë: bungu, qarri, shparthi, panja, mëlleza, frashëri i bardhë, ahu, shkoza etj., dhe mbi to pyjet gjethembajtës - halorët si: pisha e zezë, bredhi, rrobulli etj. Mbi këto pyje shtrihen kullotat alpine.
Rajonin e Ballkanit ishte zona e parë e Evropës për të përvojës ardhjen e kulturave bujqësore në epokën neolitike. Praktikat e rritjes së grurit dhe rritjen e bagëtisë ardhur në Ballkan nga Gjysmëhëna pjellore nga mënyra e Anadollit, dhe në perëndim dhe në veri përhapur në Pannonia dhe Evropën Qendrore.
Identiteti i Ballkanit është e dominuar nga pozicionin e saj gjeografik, historikisht zona ishte i njohur si një udhëkryq i kulturave të ndryshme. Kjo ka qenë një nyje midis organeve latine dhe grek e Perandorisë Romake, destinacionin e një fluksi masiv të sllavëve paganë, një zonë ku ortodokse dhe katolike Krishterimi u takua, si edhe si pika e takimit mes Islamit dhe Krishterimit.
Në para-klasike dhe antikitetit klasik, ky rajon ishte në shtëpi për të grekëve, ilirëve, Paeonians, Thracians, Dakët dhe grupe të tjera të lashta. Më vonë Perandoria romake pushtuan shumicën e rajonit dhe përhapjen e kulturës romake dhe gjuha latine, por ende mbetet pjesë e rëndësishme nën ndikimin klasike greke. Gjatë Mesjetës, Ballkan u bë terrenin për një seri luftrash midis perandorive bizantine, bullgare dhe serbe.
Ndoshta ngjarje historike që la shenjë më të madh në kujtimet kolektive të popujve të Ballkanit ishte zgjerimi dhe më pas rënia e Perandorisë Otomane. Nga fundi i shekullit 16, ai ishte bërë forcë kontrolluese në rajon, edhe pse ajo ishte përqendruara rreth Anadoll. Shumë njerëz në Ballkan dhe Karpatet vendin e heronjve më të madhe të tyre popullore në epokën e as sulm ose tërheqje të Perandorisë Osmane. Si shembuj, për kroatët, Nikola Shibiq Zrinski dhe Petar Kruzhiq, për serbët, Millosh Kopiliqi dhe car Llazarit, sepse shqiptarëve, Gjergj Kastrioti Skënderbeu, sepse maqedonasit etnik, Nikolla Karev, për boshnjakët, Husein Gradashçeviq dhe për bullgarët, Vasil Levski, Georgi Sava Rakovski dhe Hristo Botev. Në shekujt e kaluar disa, për shkak të luftrave të shpeshta osman në Evropë dhe rreth luftuan në Ballkan, dhe krahasuese izolimin Osmane nga përgjithshme e parë ekonomike (duke reflektuar zhvendosje të qendrës tregtare dhe politike të Evropës e gravitetit ndaj Atlantik), Ballkani ka qenë më pak të zhvilluara pjesë e Evropës.
Vendet e Ballkanit filluan të rifituar pavarësinë e tyre në shekullin e 19 (Greqia, Serbia, Bullgaria, Mali i Zi), dhe në një Ballkan-League 1912-1913 reduktuar e Turqisë në territorin e vet i pranishëm në masë të Luftës së Parë ballkanike. Lufta e Parë Botërore u nxit në vitin 1914 me vrasjen në Sarajevë (kryeqyteti i Bosnje dhe Hercegovinë) e Franc Ferdinandit Arçduke të Austrisë. Perandoria Osmane ishte një nga tri partitë më të rëndësishme të pushtetit qendror. Një kontribut të rëndësishëm drejt fitores mirëkuptim u zhvillua në rajon, pasi Greqia u bashkua luftës në vitin 1917, me kapitullimin e Bullgarisë dhe perandorinë osmane, gjë që çoi në kapitullimin e shpejtë të Austro-Hungarisë.
Suksesi greke kundër forcave të Boshtit gjatë Luftës së Dytë Botërore, dhe shqiptarë të mëvonshëm, greke dhe serbe të rezistencës, e ndryshuan kursin e luftës dhe iu dha aleatëve një hap vendimtar drejt fitores. Pas Luftës së Dytë Botërore, Bashkimi Sovjetik dhe komunizmi ka luajtur një rol shumë të rëndësishëm në Ballkan. Gjatë Luftës së Ftohtë, shumica e vendeve në Ballkan ishin të sunduara nga sovjetiket i mbështetur nga qeveritë komuniste. Greqia mbeti jo vetëm vend Sovjetik, por ishte edhe i vetmi vend në Evropë në të cilën luftë e ftohtë u "nxehta" për shkak të luftës civile greke.
Megjithatë, pavarësisht se nën qeveritë komuniste, Jugosllavisë (1948) dhe Shqipëri (1961) ra me Bashkimin Sovjetik. Jugosllavia, të udhëhequr nga Marshalli Josip Broz Tito (1892-1980), propped parë deri atëherë hodhi poshtë idenë e bashkimin me Bullgarinë, dhe në vend kërkuar marrëdhënie më të ngushta me Perëndimin, më vonë edhe bashkimin me shumë vende të treta në botë jo-Inkuadruarve. Shqipërinë në anën tjetër gravitated drejt Kinës komuniste, pas miratimit të një pozitë të izoluar.
Jo vetëm vendet komuniste ishin Greqia dhe Turqia, të cilat ishin (dhe akoma janë) pjesë e NATO-s.
Në vitet 1990, rajon ishte tejet i prekur nga konflikti i armatosur në ish-republikat jugosllave, duke rezultuar në ndërhyrje nga forcat e NATO-s në Bosnje dhe Hercegovinë, Serbi dhe Maqedoni. Statusi i Kosovës dhe shqiptarëve etnikë në përgjithësi është ende kryesisht të pazgjidhura.
Vendet e Ballkanit kontroll rrugët e drejtpërdrejtë tokës midis Evropës Perëndimore dhe South West Asia (Azi e Vogël dhe Lindja e Mesme). Që nga viti 2000, të gjitha vendet e Ballkanit janë miqësore ndaj BE-së dhe SHBA.
Greqia ka qenë një anëtar i Bashkimit Evropian që nga viti 1981, Sllovenia dhe Qiproja që nga viti 2004. Bullgaria dhe Rumania u bashkua në vitin 2007. Në vitin 2005, Bashkimi Europian vendosi të fillojë negociatat e pranimit me vendet kandidate, Kroacia, Turqia dhe Maqedonia ishin pranuar si kandidate për anëtarësim në Bashkimin Evropian. Që nga prilli 2009, Shqipëria, Bullgaria, Kroacia, Rumania dhe Sllovenia janë edhe anëtarë të NATO-s. Bosnje dhe Hercegovinë dhe se si ishte atëherë Serbia dhe Mali i Zi filloi negociatat me BE për Stabilizim dhe marrëveshjet e pranimit, edhe pse pak pas ata filluan, bisedimet me Serbinë dhe Malin e Zi ishin pezulluar për shkak të mungesës së bashkëpunimit me Gjykatën Penale Ndërkombëtare për ish-Jugosllavinë.
Të gjitha vendet e tjera kanë shprehur dëshirën për t'u bashkuar me BE, por në një datë në të ardhmen.
Ballkani sot është një shumë të ndryshme etno-gjuhësore rajon, duke qenë në shtëpi të sllav të shumta, Romance, dhe në gjuhën turke, si edhe grek, shqiptar dhe të tjerët. Përmes historisë së saj shumë grupe të tjera etnike me gjuhën e tyre jetonin në zonë, në mesin e tyre Trakët, ilirët, romakët, Peçenegët, Kumanët, Avarët, Celts dhe fiseve të ndryshme gjermanike-popull.
Në Gadishullin Ballkanik jetojnë rreth 55 milion banorë, me dendësi mesatare 100b/km katrorë. Në vendet veriore dhe lindore të Ballkanit dhe në Greqi shtimi natyrorë është i ulët (0,2-1,2 promila) në vendet e tjera është mes 5 dhe 8 promila, kurse në Kosovë dhe Shqipëri mes 12 dhe 15 promila.
Përbërja kombëtare e popullsisë në shumicën e vendeve ballkanike është heterogjene. Ballkani ishte tërheqës për banim e pushtime që nga antika e mesjeta. Popujt më të mëdhenj në numër janë: grekët - rreth 10 milion, bullgarët - 6.7 milion, serbët – 9 milion dhe shqiptarët rreth 7 milion. Pastaj radhiten turqit, kroatët, boshnjakët, maqedonasit, romunët dhe malazezët. Sa i përket strukturës fetare në Gadishullin Ballkanik më shumë ka ortodoks 55% dhe mysliman 35%, më pak katolik rreth 8% e të tjerë 2%.
Pjesa dërmuese e popullsisë së Gadushullit Ballkanik jeton në qytet. Më parë pjesa më e madhe e popullsisë jetonte në fshatra. Rreht 58% e popullsisë jeton në qytete. Në Bullgari dhe Greqi rreth 68% e popullsisë jeton në qytete. Ndërsa në Kosovë e Shqipëri rreth 40% e popullsisë jeton në qytete.
Gadishullin Ballkanik e përbëjnë Greqia, Bullgaria, Maqedonia e Veriut, Shqipëria, Kosova, Serbia, Mali i Zi, Bosnja dhe Hercegovina dhe Kroacia, pjesa evropiane e Turqisë dhe Dobruxha e Rumanisë, por jo si shtet në tërësi. Sllovenia dhe Hungaria ndonjëherë përfshihen në përkufizimin politik.
Marrë në tërësi edhe pse Ballkani është i pasur me minerale dhe të mira të tjera, mbetet regjioni më pak i zhvilluar në kontinentin e Evropës. Shkaqet e një gecjej të tillë kanë ndikuar konfliktet dhe luftërat e brendshme dhe të jashtme, në mardhënjet feudale e socialiste. Kjo gjendje ndikoi të rriten dallimet në shkallën e zhvillimit ekonomik në mes të vendeve të Ballkanit Perëndimor e Bullgarisë, në njërën anë, dhe Greqisë e vendeve të BE-së, në anën tjetër.
Duke iu faleminderuar kushteve klimatike dhe pedologjike mundësitë për zhvillimin e bujqësisë janë shumë të volitshme. Pjesëmarrja e tokës së punueshme është 34 %, e livadheve dhe kullotave rreth 27%. Prej kulturave mesdhetare rriten ulliri, agrumet, rrushi, fiku, pambuku, orizi, duhani etj. Përhapje mjaft të madhe kanë drithërat si gruri, pastaj misri, pangjarsheqeri, luledielli, pemët. Ballkani ka qenë i njohur edhe për nga blegtoria, mbajtja e deeve, gjedheve dhe kafshëve tjera. Pyjet në ballkan zënë 29% të sipërfaqeve bujqësore dhe kanë rëndësi ekonomike.
Deri kah fillimi i viteve të 90-ta Ballkani kishte trend të zhvillimit pozitiv, por pas krizave politike dhe ekonomike, shum degë ekonomike dhe indusria pësuan rënje. Viteve të fundit në disa vende të gadishullit ekonomia ka filluar të rimëkëmbet.
Vendet e Ballkanit kan mungesa të thëngjill guritdhe naftë, mirëpo në anën tjetër, disa prej tyre kanë linjit dhe hidroenergji. Shumca e vendeve janë të pasura me boksit, plumb, zing, bakër, pak hekur, pastaj jometale si magnezite, kaolin, azbest, mermer etj.
Prej degëve të industrisë dallohen degët e industrisë së lehtë, më pak të rëndë dhe përpunuese. Turizmi në vendet e gadishullit Ballkanik po përjeton një zhvillim të hovshëm, sidos turizmi detar. Prej shteteve që dallohen me turizëm janë Greqia, Kroacia pjesërisht Bullgaria e Mali i Zi, ndrsa kohëve të fundit filloi shum shpejt të zhvillohet edhe në Shqipëri.
Bregdeti Adriatik i Kroacisë me 700 ishuj tërhëqës, pastaj arkipelagu i Egjjeut e Jonian me afër 500 ishujsh së bashku me klimën e ngrohtë mesdhetare dhe kulturën e vjetër antike ndikuan në zhvillimin e turizmit. Niveli i rrjetit rrugor dhe hekurudhor në Ballkan nuk është në nivel të duhur. Vendet e Ballkanit të cilat kan dalje në dete kan zhvilluar transportin detar. Në këtë aspect dallohet Greqia. E cila me 26 milion BRT, zënë vendin e pestë në botë. Portet më të mëdha detare të vendeve Ballkanike janë: Athinë, Selaniku, Rijeka, Tivari, Durrësi, Varna, Burgasi, Konstanca, Stambolli.
.svg){kind=small} |
Ky artikull me tematikë në lidhje me gjeografinë e Evropës është një faqe cung. Ju mund të ndihmoni Wikipedia-n duke e përmirësuar atë. |
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
