Vojvoda (vojni čin)

Vojvoda (etimološki: Bojni Vojvoda)^{[n 1]} bio je najviši vojni čin u vojskama Kraljevine Srbije i Kraljevine Jugoslavije, koji je odgovarao činovima maršala i feldmaršala u većini monarhija do završetka Drugog svetkog rata. Uveden je Zakonom o ustrojstvu vojske Kraljevine Srbije od 1901. godine na predlog tadašnjeg ministra vojnog potpukovnika (potonjeg divizijskog generala) Miloša Vasića koji je bio njegov idejni tvorac.^[4] U ovaj čin unapređeni su generali tokom balkanskih i Prvog svetskog rata. Vojska Kraljevine Srbije i Kraljevine Jugoslavije imala je četiri vojvode: Radomira Putnika, Stepu Stepanovića, Živojina Mišića i Petra Bojovića. U Kraljevini Srbiji titula počasnog vojvode je dodeljena crnogorskom serdaru i divizijaru Janku Vukotiću za njegove zasluge u bici na Mojkovicu. Druga počasna titula dodeljena je francuskom maršalu Franše d'Epereu za njegove zasluge prema Srbiji tokom Prvog svetskog rata. Austrougarski feldmaršal Svetozar Borojević je nakon Prvog svetskog rata, podneo zahtev da bude preveden u vojsku Kraljevine SHS/Jugoslavije ali je ovaj zahtev je odbijen. Pre uvođenja ovog čina, najviši čin u vojsci Kraljevine Srbije od 1900. do 1901. bio je armijski general.^[5] Posle 1945. godine novoformirana Jugoslovenska armija nije nastavila sistem vojnog rangiranja Kraljevine Jugoslavije pa je ovaj čin prestao da postoji.^[6]

Ukoliko ste tražili plemićku i vladarsku titlu, vidite članak Vojvoda.

Razlog za uvođenje čina

Krajem 1897. i početkom 1898. godine su se desile prelomne faze u razvoju vojske. Povratkom kralja Milana u Srbiju, započet je proces korenite vojne reforme. Najznačajniji datum u istoriji vojske Kraljevine Srbije bio je 25. decembar 1897. godine. Toga dana kralj Aleksandar je potpisao dva ukaza. Prvim je ponovo uspostavljena Komanda aktivne vojske, koja je trebalo da započne sa radom na Svetog Savu naredne godine dok je drugim ukazom kralj Milan postavljen za njenog komandanta. Istog dana Komanda aktivne vojske je vojnom uredbom bila podređena Ministarstvu vojnom. U praksi to nije bilo tako, jer praktično komandant aktivne vojske je komandovao svim komandama, jedinicama i vojnim ustanovama, a ministar vojni je samo upravljao čime mu je oduzeto pravo upotrebe vojne sile i on pretvoren u vojnog administrativca. U to vreme prvi ministar vojni je bio Dragomir Vučković koji je imao čin pukovnika. Njemu zvanično podređeni komandant aktivne vojske imao je čin generala. Kada je na mesto ministra vojnog postavljen Jovan Atanacković koji je imao čin generala, javila se potreba za uvođenjem novog vojnog čina za komandata aktivne vojske.^[7][8]

Počasni čin

Promena u strukturi vojske od 1897. do 1900. godine bila je i pojava novih činova. Tadašnji važeći Zakon o ustrojstvu vojske iz 1886. obuhvatao je osam činova. Potporučnik, poručnik, kapetan II klase, kapetan I klase bili su niži oficirski činovi dok su major, potpukovnik, pukovnik i general bili viši oficirski činovi. Njima su u ovom periodu pridodati jedan niži oficirski, zastavnik i jedan viši oficirski i počasni čin, armijski general. U decembru 1898. kralj Aleksandar je potpisao ukaz i ovlastio tadašnjeg ministra vojnog da ga podnese na usvajanje Skupštini. Novi ukaz se odnosio na povećanje plata nižim oficirima i stepenovanje generalskog čina u rangu: brigadni, korpusni i divizijski. Ovaj ukaz sa izmenama nije prošao skuštinsku proceduru, pa se za nešto više od godinu dana u izmenjenom obliku, ovaj projekat konačno i realizovao.^[7][8]

Na XXVI redovnoj sednici Narodne skupštine, posle izveštaja Vojnog odbora, usvojene su nove izmene i dopune Zakona o ustrojstvu vojske. Poslanik Ilija Stojanović je tokom skupštinske rasprave, pre usvajanja zakona naglašavao potrebu za uvođenjem novog višeg čina od sadašnjeg generalskog, čina armijskog generala. Po njegovim rečima, žrtva ne bi bila velika jer bi srpska vojska imala jednog, a kasnije dva do tri. Bilo je jasno da je novi čin namenjen komandantu aktivne vojske kralju Milanu. Suprotnog mišljenja bio je Živan Živanović, koji je naglasio da dodeljivanje ovog čina u ovom slučaju imalo više politički a manje vojnički značaj. Tome u prilog ide i već pomenuta činjenica da kralj Milan, pre povratka, nije nameravao da svoj vojnički rang, uzdigne ovim, već po svojoj želji drugim vojnim činom, a to je bila titula vrhovni vožd. Zbog toga se još u leto 1897. obratio Stojanu Novakoviću za mišljenje, da li je iko osim Karađorđa, bio njen nosilac. Kako Novaković tada nije znao, da je i rodonačelnik kuće Obrenović, knez Miloš bio u Drugom srpskom ustanku, takođe nosilac titule vrhovni vožd, kralju Milanu znajući tada samo da je rodonačelnik druge dinastije nosilac ove titule, odbio je predlog da prihvati ovo zvanje.^[7]

I bez ove titule, bivši kralj je postao nosilac najvišeg vojnog ranga u državi, i to ne samo u odnosu na sve ostale generale već i u odnosu na svog sina tadašnjeg vrhovnog komandanta kralja Aleksandra. Odluku skupštine, odnosno usvojeni predlog Zakona o izmenama i dopunama Zakona o ustrojstvu vojske, potvrdio je kralj Aleksandar 12. januara 1900. godine. Dva dana kasnije, (14. januara 1900), novi čin je zbog zasluga u dvogodišnjem radu na reformisanju vojske dodeljen kraljevom ocu. Čin je uveden zbog uzdizanja vojnog ranga kralja Milana. Prema tadašnjem zakonu o Ustrojstvu vojske (član 27), čin armijskog generala je dodeljivan isključivo od strane monarha bilo kom generalu bez obzira na vreme provedeno u generalskom činu.^[9] Epolete armijskog generala sastojale su se od: generalske pletenice a u sredini je dodat dvoglavi beli orao, državni grb Kraljevine Srbije.^[10] Odlaskom Kralja Milana iz Kraljevine Srbije, nestao je i glavni razlog za postojanje ovog čina. General Mihailo Srećković, naslednik na mestu komandanta aktivne vojske, nije unapređen u ovaj čin. Novi zakon o ustrojstvu vojske iz 1901 (član 7), suprotno ranijim, nije predvideo da ministar vojni komanduje već samo vrši poslove predviđene zakonima i administruje vojskom.^[7][5]

Ratni čin

Zakon o ustrojstvu vojske od 27. januara 1901. godine, čiji je idejni tvorac tadašnji ministar vojni potpukovnik (potonji divizijski general) Miloš Vasić, uveo je novi najviši vojni čin u srpskoj vojsci.^[8] Vojvodski čin doneo je opšte izmene u oficirskom rangu. Umesto ranije podele na viši i niži kor, uvedena je nova kategorija – generalitet, sačinjena od dva najviša čina – general i vojvoda. Uvođenjem ovog čina ukinut je čin armijskog generala a oznake na epoletama koje su do tada pripadale prethodnom činu, preuzete su kao oznake za čin vojvode. Po tadašnjem zakonu (član 17), čin vojvode se mogao dobiti samo za vreme rata i njega je dodeljivao monarh po svom nahođenju.^[11] Novim izmenama i dopuna Zakona o ustrojstvu vojske od 31. marta 1904. godine, čin vojvode se mogao dobiti samo u ratu i u njega unaprediti samo onaj general koji je odlikovan naročitim uspešnim radom.^[12] Na prvo unapređenje u ovaj čin, srpska vojska je čekala punih jedanaest godina.^[5]

Prvi unapređeni general bio je Radomir Putnik tek 1912. godine, i on je ovaj čin jedini nosio pune dve godine.^[13] On je ovaj ratni čin dobio kako je tad rečeno od strane Vrhovnog komandanta kralja Petra I: u znak priznanja i zahvalnosti Otadžbine, Đeneral Putnik je nagrađen ukazom od 20. oktobra 1912. godine proizvodstvom u čin prvog srpskog Bojnog Vojvode.^[14] Stepa Stepanović (drugi) i Živojin Mišić (treći nosilac) su ovaj čin stekli u razmaku od pet meseci tokom 1914. godine.^[15][16] Stepa je ratni čin zaslužio: zbog uspešno vođenih u završenih bitaka, proterivanjem Austrijanaca iz Mačve i Šapca čime je unapređen 20. avgusta 1914. godine, proizvodstvom u čin drugog srpskog Bojnog Vojvode.^[17] Mišić je svoj ratni čin kako je tada rečeno: najviše zaslužio i otadžbinu zadužio jer je uspeo da za dvanaest dana istera Austrougare iz Srbije, pa je unapređen ukazom od 4. decembra 1914. godine i proizvodstvom u čin trećeg Bojnog Vojvode, čime nije proslavio samo sebe, već ceo Srpski rod i ušao u legendu.^[18] Prvi počasni vojvoda u vojsci Kraljevine Srbije bio je serdar i divizijar Janko Vukotić, koji je počasno imenovan 1915. godine. Ovo priznanje je zaslužio, kako je tada rečeno od strane vrhovnog komandanta prestolonaslednika (potonjeg kralja) Aleksandra Karađorđevića: za odužen dug Srpstvu u bici kod Mojkovca.^[19] Četvrtog vojvodu Petra Bojovića, Kraljevina Srbija je dobila 1918. godine i on je bio poslednji srpski general unapređen u ovaj čin.^[20] Bojović je svoj ratni čin zaslužio: kao nagradu za prolom Solunskog neprijateljskog fronta za vreme dugotrajnog krvavog a po našu Otadžbinu srećnog rata te je unapređen ukazom od 13. septembra 1918. godine i proizvodstvom u čin četvrtog Bojnog Vojvode.^[21]

Novoformirana vojska Kraljevine SHS/Jugoslavije nastavila je sistem vojnih činova vojske Kraljevine Srbije, sa malim izmenama. Leta 1919. godine, feldmaršal Svetozar fon Borojević uputio je molbu preko komande u Celovcu, da bude primljen u novu vojsku Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca i preveden u čin vojvode. Ova molba je bila odbijena kako je vojvoda Mišić saopštio zbog protivljenja jednog ministra iz Hrvatske.^[22] Drugi i poslednji počasni vojvoda bio je francuski general Luj Franše d'Epere koji je od strane kralja Aleksandra I, bio počasno imenovan 1921. godine. D' Epere je počasni imenovanje zaslužio: za hrabro držanje u evropskom ratu 1914–1918. Nedugo zatim unapređen je u čin Maršala Francuske u februaru iste godine.^[23]

Dana 19. jula 1923. novim zakonom o Ustrojstvu vojske i mornarice uvedena je gradacija generalskog čina po uzoru na francuski sistem stepenovanja: brigadni general, divizijski general i armijski general. Po tadašnjem zakonu iz strukture redovnih generalštabnih unapređena izdvojen je vojvoda kao poseban čin koji se mogao dobiti samo u ratu za izuzetne zasluge.^[24] Dizajn epolete je ostao isti sa jednom izmenom, državni grb Kraljevine Srbije zamenjen je zamenjen državnim grbom Kraljevine SHS/Jugoslavije.^[25]

Najduže je ovaj čin nosio od svih unapređenih generala, Petar Bojović punih dvadesetsedam godina (unapređen u 60. godini), zatim Stepa Stepanović petnaest godina (unapređen u 58. godini), Živojin Mišić sedam godina i Radomir Putnik najkraće samo pet godina (unapređeni u 59, odnosno 65. godini života).^[26]

Prema Ustavima Kraljevine Srbije i Kraljevine Jugoslavije, vrhovni komandanti su nosili uniforme sa vojvodskim oznakama. Među njima su: Kralj Milan Obrenović,^{[n 2]} kralj Aleksandar Obrenović, kralj Petar I Karađorđević, kralj Aleksandar I Karađorđević i kralj Petar II Karađorđević.^{[n 3]} Tim ustavima je regulisano da u slučaju rata zbog maloletnosti kralja, za zastupnika vrhovnog komandanta bude određen vojvoda a u slučaju nepostojanja ni jednog oficira sa ovim činom da se dužnost poveri nekom od armijskih generala.^[28][29]

Nakon završetka Drugog svetskog rata, proglašenjem Federativne Narodne Republike Jugoslavije 29. novembra 1945. godine i uspostavljanjem Jugoslovenske armije (kasnije JNA) 24. aprila 1946. godine, usvojena je vojna hijerarhija po ugledu na Sovjetski savez sa Maršalom kao najvišim činom.^[30] Ovom uredbom ukinuti su svi činovi koji su do tada važili pa je čin Vojvode koji je postojao punih četrdesetčetiri godine ^{[n 4]} prestao da postoji.^[5]

Spisak imenovanih

Vladari

      Vladari nosioci čina

Ime i prezime	Portret	Datum rođenja	Datum smrti	Datum preuzimanja zvanja	Napomena
Kralj Milan Obrenović		1854	1901	14. januar 1900.	Komandant Aktivne vojske, Knez i Kralj Srbije (1868—1889), tada se čin zvao armijski general ali je oznake imao kao čin vojvode.
Kralj Aleksandar Obrenović		1876	1903	27. januar 1901.	Kralj Srbije (1889—1903).
Kralj Petar I Karađorđević		1844	1921	15. jun 1903.	Kralj Srbije i Kralj Srba, Hrvata i Slovenaca (1903—1921).
Kralj Aleksandar I Karađorđević		1888	1934	16. avgust 1921.	Kralj Srba, Hrvata i Slovenaca i Kralj Jugoslavije (1921—1934)
Kralj Petar II Karađorđević		1923	1970	9. oktobar 1934.	Kralj Jugoslavije (1934—1945).

Unapređeni generali

      Generali unapređeni u čin vojvode

Ime i prezime	Portret	Datum rođenja	Datum smrti	Datum unapređenja	Napomena
Radomir Putnik		1847	1917	20. oktobar 1912.	Prvi unapređeni general Kraljevine Srbije.
Stepa Stepanović		1856	1929	20. avgust 1914.	Drugi unapređeni general Kraljevine Srbije i Prvi vojvoda Kraljevine SHS/Jugoslavije.
Živojin Mišić		1855	1921	4. decembar 1914.	Treći unapređeni general Kraljevine Srbije i Drugi vojvoda Kraljevine SHS.
Petar Bojović		1858	1945	13. septembar 1918.	Četvrti unapređeni general Kraljevine Srbije i Treći vojvoda Kraljevine SHS/Jugoslavije.

Počasni

      Počasne vojvode nosioci zvanja, ne i vojnog čina

Ime i prezime	Portret	Datum rođenja	Datum smrti	Datum imenovanja	Napomena
Luj Franše d' Epere		1856	1942	29. januar 1921.	Maršal Francuske, Drugi počasni vojvoda Kraljevine Srbije i Kraljevine SHS/Jugoslavije

Odbijen predlog

      Odbijen predlog za primanje u vojsku Kraljevine SHS/Jugoslavije u činu vojvode

Ime i prezime	Portret	Datum rođenja	Datum smrti	Napomena
Svetozar Borojević		1856	1920	Austrougarski feldmaršal. Podneo zahtev da bude primljen u vojsku Kraljevine SHS sa činom vojvode 1919. Ovaj predlog je odbijen. Da je bio primljen u vojsku Kraljevine SHS/Jugoslavije bio bi četvrti vojvoda. Peti od uvođenja čina.

Napomene

1. Pojam bojni je skovao 1923. godine, ratni saborac srpskih vojvoda Rajko St. Mićić i on je značajan po tome što se čin vojvode, odnosno bojnog vojvode mogao steći samo u bojevima, dakle u ratovima. U tom smislu treba razlikovati ostala zvanja koje su imale starešine koje su organizovale i vodile četničke jedinice od vojnog čina koji dodeljivan u ratu.^[1][2][3]
2. Tada se čin nazivao armijski general ali je imao oznake koje je kasnije preuzeo čin vojvode.^[7]
3. Ova uniforma se malo se razlikovala od prethodnih uniformi. Vojvodski amblem je dodat na rukavu i ramenskoj epoleti dok su pletenice izostavljene.^[27]
4. Četrdesetosam od uvođenja počasnog čina armijskog generala koji je bio preteča čina Bojnog Vojvode.^[7]

Reference

1. Mićić 1923: str. 19
2. Opačić 2008: str. 21
3. Rajić 2001: str. 174
4. Bjelajac 2004: str. 298
5. Milićević & Popović 2003: str. 7-19
6. Bjelajac 2004: str. 15
7. Milićević 2002: str. 41-59
8. Popović & Milićević 1998: str. 24-26
9. Zakon o izmenama i dopunama zakona o ustrojstvu vojske, Službeni Vojni list, Broj 2, 1900.
10. Rajić 2001: str. 157
11. Zakon o ustrojstvu vojske, Srpske novine, Broj 25, 1901.
12. Zakon o izmenama i dopunama zakona o ustrojstvu vojske, Službeni Vojni list, Broj 12, 1904.
13. Milićević & Popović 2003: str. 198
14. Mićić 1923: str. 22
15. Milićević & Popović 2003: str. 222
16. Milićević & Popović 2003: str. 155
17. Mićić 1923: str. 34
18. Mićić 1923: str. 44
19. Rajić 2001: str. 264
20. Milićević & Popović 2003: str. 57
21. Mićić 1923: str. 57
22. Bjelajac 2004: str. 13
23. Mićić 1923: str. 64
24. Tomanović 2009: str. 25
25. Babac 2013: str. 135
26. Tomanović 2009: str. 23
27. Zakon o izmenama i dopunama zakona o ustrojstvu vojske, mornarice i vazduhoplovstva, Službene novine (ratno izdanje), Broj 8, 1942.
28. Babac 2013: str. 48
29. Rajić 2001: str. 181
30. Babac 2013: str. 268-269

Literatura

• Mićić, Rajko St. (1923). Četiri Bojne Vojvode. Beograd: „Štamparija Davidović“. (COBISS)
• Vojni leksikon. Beograd: „Vojnoizdavački zavod“. 1981. str. 1118. (COBISS)
• Opačić, Petar (2008). Vojvoda Živojin Mišić. Beograd: BeoSing. ISBN 978-86-87187-00-9.
• Milićević, Milić (2002). Reforma vojske Srbije: 1897—1900. Beograd: Vojnoizdavački zavod. ISBN 86-335-0112-0.
• Bjelajac, Mile (2004). Generali i admirali Kraljevine Jugoslavije 1918—1941. Beograd: Institut za noviju istoriju Srbije. ISBN 86-7005-039-0.
• Milićević, Milić; Popović, Ljubodrag (2003). Generali Vojske Kneževnine i Kraljevine Srbije. Beograd: Vojnoizdavački zavod. ISBN 86-335-0142-2.
• Popović, Ljubodrag; Milićević, Milić (1998). Ministri vojni Kneževine i Kraljevine Srbije: 1862—1918. Beograd: Vojnoizdavački zavod. ISBN 86-335-0035-3.
• Tomanović, Radovan D. (2009). Profesionalne vrednosti generala i admirala. Beograd: Klub generala i admirala vojske Srbije, (Beoknjiga). ISBN 978-86-84073-28-2.
• Babac, Dušan (2013). Vojne Oznake u Srbiji 1845–1945. Beograd: Službeni glasnik. ISBN 978-86-519-1809-7. (COBISS)
• Rajić, Rade (2001). U ime vojničke časti. Beograd: „Vojnoizdavački zavod“. ISBN 978-86-335-0088-6. (COBISS)