From Wikipedia, the free encyclopedia
Pokrštavanje Slovena je bio viševekovni proces prelaska Slovena u hrišćanstvo i napuštanja stare slovenske vere, što je trajalo od velike seobe Slovena do kraja srednjeg veka. Prihvatanje hrišćanstva je u početku uglavnom teklo dobrovoljno[nedostaje referenca] ali je kasnije sprovođeno zakonskom prisilom, pa i nasiljem.[1]
Različiti slovenski narodi primili su hrišćanstvo u različito vreme: Slovenci u VII veku, Česi, Hrvati, Bugari i Srbi u 9. veku, Poljaci i Istočni Sloveni u 10. veku, a Pomorani tek oko 1168. godine.[2] Prihvatanje hrišćanstva među Južnim Slovenima je započelo doseljavanjem na Balkansko poluostrvo, da bi se kasnije nastavilo organizovanom misionarskom delatnošću Vizantije.
Iz Konstantinopolja je, devedesetih godina IX veka, u centralnu Evropu krenula misija predvođena monasima Ćirilom i Metodijem, koji su koristili slovenski jezik. Ova inovacija - do tada je grčki bio jezik pravoslavne crkve - pomogla je Slovenima koji su se nastanili na Balkanu, da prihvate pravoslavlje, a u periodu osamdesetih godina X veka to je omogućilo obraćanje dela ruskog naroda, predvođenog Vladimirom, princom iz Kijeva.[3]
Primanje hrišćanstva imalo je i jednu posebno dalekosežnu posledicu: podelu slovenskog sveta između dva civilizacijska kruga - istočnog i zapadnog, nastalu podelom hrišćanske crkve na dva njena glavna dela - pravoslavni i rimokatolički.[2]
Stara slovenska vera je bila zajednička vera svih Slovena u njihovoj prapostojbini, a poseduje zajedničkih elemenata i sa drugim indoevropskim religijama. Stari Sloveni su poštovali božanstva prirode i svuda oko sebe su videli delovanje bogova i drugih natprirodnih bića. Nakon velike seobe Slovena u 5. i 6. veku, započeo je proces razdvajanja slovenske vere na oblasne ogranke, a paralelno s tim i prihvatanje novih vera u novim sredinama u kojima su se našli. Pošto su uglavnom bili izloženi uticaju Rimskog i Vizantijskog carstva, Sloveni su započeli primati hrišćanstvo u njegovom zapadnom (katoličanstvo) ili istočnom obliku (pravoslavlje).
Već Nestorova hronika, pisana sredinom XI veka, govori o tzv. slovenskom dvojeverju, odnosno ravnopravnom postojanju pagana i hrišćana među Slovenima.[4] Oni Sloveni koji nisu prihvatili pokrštavanje već su ostali privrženi rodnoj veri, kasnije su silom prevođeni u hrišćanstvo. Slovenska svetilišta su razarana, a na mestima nekih od njih podizane su hrišćanske crkve.[5] Kipovi starih bogova su bez izuzetka uništavani kao „demonski“ idoli.[1]
Fotije I je bio prvi carigradski patrijarh koji je među Slovenima pokrenuo misionarski rad širokih razmera. U tom cilju izabrao je Konstantina i Metodija, dva brata iz Soluna, grada u kome "svi govore čisto slovenski".[6] Konstantin je često naziva imenom Kiril (Ćirilo), koje je dobio na monašenju. Poznat kao “Konstantin Filosof”, bio je najsposobniji od Fotijeovih učenika, i poznavao je veliki broj jezika, uključujući slovenski, grčki, hebrejski, arapski, pa čak i samarjanski dijalekat. Ali, posebna prednost njega i njegovog brata bilo je znanje slovenskog, koji im je bio govorni jezik u rodnom gradu, a verovatno i u porodici.
Prvi misija Kirila i Metodija počela je 863. godine kada su otišli u Velikomoravsku (uglavnom današnja Češka i Slovačka). Pozvao ih je knez zemlje, Rastislav, tražeći da se pošalju hrišćanski misionari koji narodu mogu da propovedaju na njihovom sopstvenom jeziku, i da bogosluženje vrše na slovenskom. Slovenska služba iziskivala je prevod Svetog Pisma na slovenski jezik i slovenske bogoslužbene knjige, zašta je bilo potrebno stvoriti pogodnu slovensku azbuku. Braća su u svojim prevodima koristila varijantu slovenskog koja im je bila poznata iz detinjstva, makedonski dijalekat kojim su govorili Sloveni oko Soluna. Tako je dijalekat makedonskih Slovena postao crkvenoslovenski jezik, što je i do danas ostao jezik Ruske i još nekih slovenskih pravoslavnih Crkava.Nije mogućno dovoljno proceniti značaj, za budućnost pravoslavlja, slovenskih prevoda, koje su Kirilo i Metodije poneli sa sobom kada su napustili Vizantiju i otišli na nepoznati Sever.
Nekoliko događaja imalo je veliku važnost u istoriji crkvenog misionarstva:
U Moravskoj (kao i u Bugarskoj) grčka misija uskoro se ukrstila sa nemačkom, koja je delovala u istoj oblasti. Dve misije ne samo da su zavisile od različitih patrijaršija, nego su sprovodile i različita načela. Kirilo i Metodije su u bogosluženjima koristili slovenski, a Nemci latinski; Kirilo i Metodije izgovarali su Simbol vere u izvornom obliku, Nemci su uneli filioque. Da bi misiju zaštitili od nemačkog uplitanja, Kirilo je odlučio da svoju misiju stavi pod neposrednu zaštitu Pape. Kirilovo traženje pomoći od Rima pokazuje da sukob Fotija i Nikolaja nije shvatio suviše ozbiljno; za njega su Istok i Zapad činili jednu i istu Crkvu, i nije mu bilo najvažnije da li će zavisiti od Carigrada ili od Rima – sve dotle dok sme da koristi slovenski jezik na bogosluženjima. Braća su 868. godine otputovala u Rim i njihova molba je uspešno rešena. Adrijan II, Nikolajev naslednik u Rimu, primio ih je blagonaklono i dao punu podršku grčkoj misiji, potvrđujući upotrebu slovenskog kao liturgijskog jezika Moravske. Odobrio je njihove prevode i stavio je kopije slovenskih bogoslužbenih knjiga na oltare najvažnijih hramova u Rimu.
Kirilo je u Rimu i umro 869. godine, ali se Metodije vratio u Moravsku. Nemci su ignorisali Papinu odluku i nastojali da onemoguće Metodija u vršenju njegove misije, čak ga stavivši u zatvor, gde je proveo više od godinu dana. Kada je 885. godine Metodije umro, Nemci su njegove sledbenike proterali iz zemlje, prodavši nekolicinu kao roblje. Tragovi slovenske misije u Moravskoj istrajavali su još dva stoleća, ali su potom iskorenjeni, a hrišćanstvo u svom zapadnom obliku, sa latinskom kulturom i latinskim jezikom, postalo je obavezno. Pokušaj osnivanja slovenske nacionalne crkve u Moravskoj doživeo je neuspeh. Međutim, ostale zemlje u kojima Ćirilo i Metodije nisu lično propovedali, imale su koristi od njih, a posebno Bugarska, Srbija i Rusija.
Boris I, bugarski kan, se kolebao izvesno vreme između Istoka i Zapada, ali je konačno prihvatio carigradsku jurisdikciju. Međutim, vizantijski misionari, nemajući Kirilovu i Metodijevu viziju, u početku su u Bugarskoj državi koristili u crkvenim bogosluženjima grčki jezik, isto tako nerazumljiv običnim Bugarima kao i latinski. Ali, pošto su izbačeni iz Moravske, Metodijevi učenici su se, prirodno, okrenuli Bugarskoj i ovde uveli načelo primenjivano u misiji u Moravskoj. Grčki jezik je zamenjen slovenskim, a vizantijska hrišćanska kultura predstavljena je Bugarima u slovenskom obliku, koji su oni mogli da usvoje. Bugarska crkva ubrzano je rasla. Oko 926. godine, za vreme vladavine cara Simeona Velikog (vladao 893-927), stvorena je samostalna Bugarska patrijaršija, a Carigradska patrijaršija priznala ju je 927. godine. Borisov san – autokefalna crkva – ostvario se pola veka posle njegove smrti. Bugarska crkva je bila prva samostalna nacionalna crkva u Slovena.
Doseljavanjem Slovena na Balkansko poluostrvo, od 5. veka je započeo je proces prelaska u hrišćanstvo među Južnim Slovenima. Po dolasku na Balkansko poluostrvo Južni Sloveni su zatekli razvijene crkvene organizacije.[7]
U početku je prihvatanje hrišćanstva teklo spontano, i Sloveni prihvataju hrišćanstvo na mestima starih crkvenih zajednica u Makedoniji, Dalmaciji i Bosni.[8] Tokom nekoliko vekova, hrišćanstvo se među Slovenima razvija u poseban oblik hrišćanstva, koje karakteriše protivljenje vizantijskoj prevlasti, odbacivanje ikonopoklonstva, kao i upotreba slovenskog jezika u bogosluženju i slovenskih naziva za sveštenička zvanja. Ovaj oblik hrišćanstva, posebno raširen među Milingima, Dragovićima i drugim slovenskim plemenima na Balkanu, je dolaskom u dodir sa verovanjima pavlićana, evoluirao u ono što se danas naziva bogumilstvom.[9] Veoma je moguće da su slovenski seljaci prvo dolazili u dodir sa bogomilskim verovanjima nego sa pravoverjem, rimske i romejske crkve, koje su prvo prihvatali viši slojevi.[10]
Rim je redovno slao misionare na prostore Balkanskog poluostrva. Prema kazivanju cara Konstantina Porfirogenita prvo masovno krštavanje Srba bilo je u vreme vizantijskog cara Iraklija (610-641).[7] Srbi su jednim delom prihvatili latinsko hrišćanstvo u 8. veku.[11] Srpska crkva je bila pod kontrolom latinskog nadbiskupa Splita, i kasnije barska nadbiskupija, sve do prelaska pod kontrolu grčke crkve.[11]
Vlastimir (oko 805-851) je bio plemenski knez Srba u oblastima oko Tare, Pive, Lima i Drine, u vreme kada je još uvek bila živa stara slovenska vera. On je iskoristio ratovanje Vizantije sa Bugarima i Saracenima, okupio narod, digao ustanak (oko 840) i proterao Vizantijce i propovednike hrišćanstva iz tih oblasti. Neretvljanska kneževina Paganija se takođe žestoko opirala hrišćanstvu, videći ga kao sredstvo pritiska.
Sredinom 9. veka je usledio period snažne misionarske delatnosti Carigrada. Vizantijska crkva, oslobođena duge borbe protiv ikonoboraca, usmerila je svoje snage krštavanju Slovena. Za vreme kneza Mutimira (851-891), razvijena je živa misionarska delatnost, i u Srbiji se pominju prve eparhije.[7] Vizantijski car Vasilije I Makedonac (867-886) uspeo je da osvoji Neretvljanske oblasti, a svoj pohod je koristi da bi pokrstio tamošnje Slovene pagane. Tom prilikom su uništeni mnogobožačka svetilišta i kumiri, osim najvećeg svetilišta posvećenog Svetovidu. Taj hram je „pročišćen“ odnosno na njegovom mestu je podignuta crkva posvećena svetom Vidu. Najznačajniji faktori u helenizaciji Slovena bili su crkva (čije starešine su uglavnom bili Grci) sa grčkim bogoslužbenim jezikom, odsustvo jačih slovenskih saveza i udaljenost od drugih Slovena u Evropi.[2] Potpuno učvršćenje hrišćanstva kod južnih Slovena dešava se tek na osnovu slovenske propovedi i bogosluženja, koji su doprili najpre iz Panonije, a zatim iz slovenskih crkvenih centara u Makedoniji i Primorju.[7]
Mnogi srednjevekovni srpski vladari su bili u vazalskom odnosu prema Vizantiji, što je podrazumevalo i prihvatanje istočnog hrišćanstva kao službene vere. Krajem 12. veka, pod Stefanom Nemanjom, dolazi do progona staroveraca, bogumila i svih drugih oblika hrišćanstva osim službenog vizantijskog, koje je jedino proglašeno za pravoslavlje. Progone bogumila u Raškoj nastavio je i Nemanjin naslednik Rastko Nemanjić, od srpske crkve slavljen kao Sveti Sava. Srpska crkva dobila je samostalnost pod Svetim Savom (1176-1235), koji je 1219. godine u Nikeji posvećen za arhiepiskopa Srbije. Godine 1346. proglašena je Srpska patrijaršija koju je Carigradska crkva priznala 1375. godine.
Pokrštavanje Rusa počelo je za vreme vladavine knezova Askolda i Dira (866. godine), kada im vaseljenski patrijarh, Fotije, šalje episkopa. Knezove su na Kijevskom prestolu nasledili Oleg (882-912) i Igor Rjurikovič (912-945) koji su bili pagani, ali za njihove vlade hrišćanstvo nije iskorenjeno, ponajviše zahvaljujući trgovačkim, pomorskim i drugim vezama sa Grčkom. Velika knjeginja Olga (945-955) prima krštenje u Konstantinopolju 957. godine, da bi po povratku u domovinu, proživevši još oko 12 godina, misionarila, uklanjala paganske kumire, postavljala krstove i gradila crkve (drveni hram Sv. Sofije u Kijevu, hram Sv. Živonačalne Trojice u zavičajnom Pskovu). Olga ipak ne uspeva da obrati sina jedinca Svjatoslava (955-972); naprotiv, posle poraza u sukobu sa Bugarima i Grcima on preduzima progon hrišćana i rušenje hramova. U Jaropolkovo doba (972-980) položaj hrišćana se poboljšava. Knez Vladimir (980-1015) na početku vladavine obnavlja i podiže nove idole i prisiljava hrišćane da im se klanjaju; prekretnica nastupa od 968., kada mu dolaze propovednici islama, judaizma, zapadnog (Nemci) i istočnog hrišćanstva (Grci), što podstiče slanje ruskih izaslanika u njihove zemlje, koji Vladimira izveštavaju da su najveličanstvenije bogosluženje doživeli u Konstantinopolju. Vladimir 988. godine, posle uspešnog pohoda na Herson, prima krštenje, odvodi sa sobom misionare koji će prosvećivati njegove podanike i odnosi mnoštvo ikona i bogoslužbenih sasuda. Hrišćanstvo postaje državna religija; masovna krštenja obavljaju se u Kijevu, Novgorodu, Rostovu, Suzdalju, Polocku, Turovu, Smoljensku, Pskovu i drugde.
Letopisi navode da je Vladimir izdao naredbu da se krštenju privode ljudi po svim gradovima i selima, te da je mitropolit Mihailo (988-992) obišao svu zemlju rusku propovedajući hrišćanstvo.Vladimirovom sinu i nasledniku, Jaroslavu (1019-1054), palo je u deo samo da učvrsti već nakalemljenu veru i dovrši očevo delo. Hrišćanstvo je najbolje prihvaćeno na jugu (veze sa Grčkom, sa hrišćanskim naseobinama na Crnom moru, tradicija iz vremena Askolda i Dira), a manje na severoistoku. Posle Mihailove smrti na arhijerejsku katedru postavljen je Leontije (992-1008), slede Jovan I (1008-1035) i Teopemt (1035-1049). Ruska crkva obuhvata u to doba najmanje 6 mitropolija (Novgorodska, Černjigovska, Rostovska, Vladimiro-Volinska, Belgorodska i Kijevska), nalazeći se pod jurisdikcijom Konstantinopoljske patrijaršije; episkopi i najveći deo sveštenstva prvobitno su bili Grci i Bugari, a prvi ruski jereji spominju se u doba kneza Jaroslava.
Ruski vladaoci su bili ktitori većeg broja hramova (Vladimir - crkava Sv. Vasilija i Presvete Bogorodice u Kijevu, Preobraženja Gospodnjeg u Vasiljevu, Sv. Vasilija u Višgorodu i dr., Jaroslav - kijevskih hramova Sv. Sofije Premudrosti Božije, Blagoveštenja, Sv. Georgija i Sv. Irene, Sofijskog sabora u Novgorodu i dr.), zidanih u vizantijskom stilu, sa oltarskim zidovima u mozaiku, a ostalim u freskopisu, sa 13 ili 5 kupola. Ovo je i doba prvih kanonizacija na ruskom tlu (Sv. "strastoterpci" Boris i Gleb, kanonizovani od mitropolita Jovana, koji im sastavlja službu 1020. i 1039.). Otpočinje razvoj prosvete (još knez Vladimir nastojao je da u svakoj parohiji pri crkvi deluje i škola) i pismenosti, osobito zaslugom kneza Jaroslava, koji preduzima prevođenje i prepisivanje knjiga, kao i osnivanje knjižnica. Osnivaju se prvi manastiri: u Kijevu - manastir Sv. arhistratiga Mihaila, zaslugom mitropolita Mihaila, kao i manastir Presvete Bogorodice, zaslugom kneza Vladimira; u Višgorodu - manastir Sv. Spasa, i dr. Postavljaju se temelji razvoju crkvenog prava: iako je u Rusiji prihvaćen Sholastikov i Fotijev Nomokanon, knez Vladimir na njegovom osnovu donosi posebno zakonopravilo, koje je do nas došlo u prepisima iz 13. i 18. veka, a njime se propisuju kneževske imovinske obaveze prema sabornoj crkvi, delokrug crkvenog suda i pobrajaju lica duhovnog staleža i ona koja se izdržavaju od Crkve; reč je o prvoj modifikaciji vizantijskog zakonodavstva saobrazno ruskim uslovima i dokumentu koji nudi neka originalna rešenja (sveštenstvo i duhovni stalež u celini dobijaju veća prava nego što je to slučaj u Vizantiji). Najintenzivnije veze u ovom periodu neguju se sa Carigradskom patrijaršijom, koja postavlja ruske mitropolite, kao i sa Bugarskom crkvom, čija je misija u Rusiji kulturno-prosvetiteljskog karaktera (pomoć u bogoslužbenim knjigama, pastirima, učiteljima pismenosti, prepisivačima).
Kada je sveti Bernar krenuo u misiju pokrštavanja baltičkih Slovena, došao je u grad Julin bosonog, u bednom odelu. Kada ga stanovnici upitaše šta hoće, on reče da je od Boga poslat da ih spase idolopokloničkih grehova. Sloveni mu na to odgovoriše:
Šta, zar mi možemo verovati da si ti vesnik pravoga, vrhovnoga Boga, koji je tako slavan i pun svakojakih bogatstava, kad si ti tako jadan i žalostan, da ni obuće na nogama nemaš? ... Ti vređaš pravog Boga![12]
Jedno od poslednjih velikih slovenskih paganskih svetilišta, posvećeno bogu Svetovidu na ostrvu Rujan (Rigen), su uništili i opljačkali Danci 1168. godine, pošto su zauzeli i zapalili grad Arkonu u kojoj se svetilište nalazilo. Arkona je bila verski i politički centar slovenske kneževine na Rigenu, u ranom srednjem veku. Ostrvo je tada bilo poznato kao ostrvo Rujan, po slovenskom plemenu Rujani. Hram je bio posvećen bogu Svetovidu, koji je predstavljan sa četiri glave. Tu se nalazilo važno proročište u kome se odlučivalo o miru i ratu. Arkonu je uništila danska vojska (kralj Valdemar I i biskup Absalon od Roskildea). Posle toga, stanovništvu je nametnuto hrišćanstvo. Time je proces pokrštavanja Zapadnih Slovena, i Slovena uopšte, uglavnom bio završen.
Pokrštavanjem Slovena su slovenska božanstva morala nestati, ali su njihovi tragovi sačuvani u narodnim verovanjima, tako što su pojedinim hrišćanskim svetiteljima u narodu dati atributi koji su pripadali slovenskim božanstvima. Npr. verovanje da je sveti Ilija "gromovnik" - nekada Perunov atribut, da je sveti Vlah (Vlasa, Vlasije) zaštitnik stočara - nekada Velesova funkcija, daje sveta Paraskeva (Petka) zaštitnica tkalja - nekada funkcija boginje Mokoš itd.). Često su praznici u crkvenom kalendaru vezani za pojedine svetitelje i njihove zaštitničke osobine podudaraju sa danima u kojima su se među Slovenima obavljali ritualni obredi sa funkcijama sličnim onima koje se sada vezuju za hrišćanske praznike ili običaje (npr. zadušnice, poklade, petrovski venčići, badnjak, daća itd.).[2]
Za razliku od slovenskim božanstava koja su primanjem hrišćanstva nestala iz duhovne kulture Slovena, mitološka bića su se delom održala do novijih vremena. Kod svih slovenskih naroda su postojala još dugo posle slovenskih seoba iz prapostojbine verovanja o duhovima prirode - pre svega šumskim i vodenim, na primer u ruskom , u poljskom u češkom , u srpskom vodenjak, vila, u bugarskom samovila, samodiva itd.[2]
Pošto su Sloveni dugo živeli u rodovskom društvenom uređenju, razumljivo je što se kod njih dugo očuvao kult predaka. Tako, na primer, običaj slave najverovatnije predstavlja zamenu porodičnog, odnosno rodovskog paganskog zaštitnika hrišćanskim svetiteljem zaštitnikom.[2]
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
