Tovariševo (mađ. Bácstóváros, nem. Tovarisch) je selo u Vojvodini, odnosno Bačkoj koje administrativno pripada opštini Bačka Palanka u Južnobačkom okrugu. Prema popisu iz 2002. bilo je 3.102 stanovnika (prema popisu iz 1991. bilo je 3.043 stanovnika).
| Tovariševo | |
|---|---|
| Osnovni podaci | |
| Država |  Srbija |
| Pokrajina | Vojvodina |
| Upravni okrug | Južnobački |
| Opština | Bačka Palanka |
| Stanovništvo | |
| Stanovništvo (2022) | 3102 |
| Gustina stanovništva | 55 st./km² |
| Geografija | |
| Koordinate | |
| Nadmorska visina | 89 m |
| Površina | 56,4 km² |
  Tovariševo Tovariševo (Srbije) | |
| Ostali podaci | |
| Poštanski kod | 21424 |
| Pozivni broj | 021 |
| Registarska oznaka | BP |
O imenu
Tovariševo se kao naseljeno mesto po prvi put spominje 1650. godine,[1] pod imenom Stovarili[2], iz kojeg će nekoliko decenije kasnije nastati današnji naziv sela.
Postoji nekoliko verzija: lat. Tovarisova, Tovarissova ili Tovarisseva, nem. i mađ. Tovarischevo i Tovariszova.
Pojedini istoričari kao osnovu za nastanak imena sela uzimaju slovensku reč tovar (blago ili imetak), ali po pričama starosedeoca i činjenici da se selo pominje pre Velike seobe Srba (1690.), naselje najverovatnije dobija ime od reči "Stovarište", a po narodnom "Tovarište", po mestu gde je istovarano drvo prilikom krčenja okolnih šuma. Od 1894. godine pa do 1894. godine, kao i za vreme Drugog svetskog rata selo nosi službeni naziv Bačtovaroš (Bácstóváros).
Međutim, znatno ranije, još od 13. veka u okolini današnjeg Tovariševa postojala su naseljena mesta. Najstarija mesta za koja se zna bila su: Banča ili Nađbanča, Dobra, Mindsent, Kapolč, Mačal ili Mašal, Seplak ili Siplak, Šapin – Šapinac i Suljkovača – Suljkovac, Bariš-Bareš.[3] [4]
Period u Hazburškoj monarhiji
Prvi pisani podaci o selu (1715.) pokazuju da je naselje imalo organizovanu mesnu vlast, a prvi sudac-knez opštinske vlasti u Tovariševu bio je Mirčeta Korpolar (Kaplar)[5].
Već od 1753. godine datiraju pisani podaci da u selu postoji srpska škola, a 1788. godine i školska zgrada. U dokumentima je ostalo zabeleženo da od 1792. godine u selu postojala protivpožarna oprema. Rimokatolička škola sagrađena je 1853. godine.
Sa rastom broja nemačkog življa, koji u razmaku od 70 godina postepeno dolazi u selo, prekoputa pravoslavne crkve Svetog Grigorija Bogoslova, 1882. godine završena je izgradnja rimokatoličke crkve Svetog Karla Bormijskog.
Još od 1810. godine radi Vatrogasno društvo, a prvi stalni lekar nalazi se u selu od 1910. godine. Prva srpska zemljoradnička zadruga za međusobno pomaganje i štednju osnovana je 12. marta 1905. godine, a imala je i sopstvenu biblioteku sa više od 2.000 knjiga. Iste godine kroz Tovariševo je urađena i makadamska kalrdma Bačka Palanka-Odžaci, a tri godine kasnije kroz selo je prošao prvi voz na relaciji Nova Palanka–Karavukovo. Te godine sagrađen je i prvi tvdi put do železničke stanice. Oko 1911. godine Marina Bugarski je iskopala prvi arteški bunar i prodavala vodu.[6]
Period u jugoslovenskoj državi
Tokom Prvog svetskog rata mobilisani su skoro svi odrasli mušarci. Oko 250 njih je učestvuje u bitkama na raznim frontovima, a poginulo ih je ili umro oko 20. Veliki broj mobilisanih Tovarišana (oko 50) dezertirao je iz Austrougarske vojske, prebegao u rusko zarobljeništvo i prijavio se u dobrovoljce. Desetak meštana Tovariševa učestvovalo je u Oktobarskoj revoluciji. Tokom rata u selu je prihvaćeno 161 dete iz Bosne, Hercegovine i Dalmacije. Pored ratnih nedaća i Tovariševo je zahvatila španska groznica, od koje je umrlo više od 100 stanovnika.[6]
Jedna četa na čelu sa poručniko Jevremom Mladenovićem ulazi u Tovariševo 11. novembra 1918. godine, a ubrzo prestaje i Austrougarske politička vlast. Posle Prvog svetskog rata Tovariševo pripada Bačkoj oblasti, a od 1929. Dunavskoj banovini i Bačkopalanačkom srezu.
Posle rata, 1924. godine počinje elektrifikacija naselja. Četiri godina kasnije uvedena je i ulična rasveta. Aktivno radi Dobrovoljno vatrogasno društvo, a u to vreme u sele postoji Crveni krst, koji broji preko 110 članova.[6]
Odmah posle rata u selu su po prvi put odigrane pozorišne prestave, prikazane prve filmske projekcije, aktivno je radio hor i tamburaški orkestar, formiran fudbalski klub. Posle 1930. godine u selu rade tri fabrike kudelje.
Posle Aprilskog rata 1941. godine, u koje su poginula trojica Tovarišana, 13. aprila u selo ulazi mađarska vojska. Ubrzo su iz sela proterano oko 50 porodica dobrovoljaca iz Prvog svetskog rata. U krvavoj raciji u Južnoj Bačkoj početkom 1942. godine stradala su i trojica Tovarišana. Pojedini radno sposobni muškarci (u pojedinim periodima taj broj je dostizao i 200) su slati na prinudni rad.
U Tovariševu je sve vreme rata bilo nekoliko partizanskih baza (baza "Višnja" na Radonićevom salašu, baza kod Krivokućinih-"baza broj dva"), gde su se krili partizani i ilegalci i odakle su se smišljale akcije.[7]
Kako se bližio kraj rata u noći između 11. i 13. oktobra 1944. godine Tovariški Nemaci su u zaprežnim kolima zauvek napustili selo.
16. oktobra 1944. godine oko 16 sati u selo iz pravca Paraga ulazi jedan vod Bačkopalanačkog partizanskog odreda i oslobađa ga. Posle oduševljenja meštana i velikog slavlja u centru, već sutra dan u selo iz pravca Obrovca upada velika grupa fašista. Partizani su se bez otpora povukli, a fašisti su počeli da ubijaju i pale selo. Meštani masovno beže u atar i na salaše. Tada je ubijen 21 Tovarišan i zapaljeno je 48 kuća. Izgorela je i seoska škola, deo opštinske zgrade i stan pravoslavnog sveštenika. Tovariševo je ponovo oslobođeno 21. oktobra i tada je formiran Mesni narodnooslobodilački odbor.[8]
Posle odlaska i proterivanja Nemaca, u selo se doseljavaju kolonisti iz Bosne, te se znatno se menja struktura stanovništa. 1955. godine urađena je potpuna elektrifikacija i rekonstrukcija cele električne mreže i sagrađen je Dom kulture. Vodovod je građen u etapama, od 1965. do 1971. godine. Ambulanta, kao deo Doma zdravlja u Bačkoj Palanci završena je 1964. godine. Sportska hala sagrađena je 1996. godine, kanalizaciona mreža 2008. godine, a u toku su radovi na kapeli na seoskom groblju.
U selu je sredinom sedamdesetih podignut spomenik i postavljen avion u znak sećanja na Tovarišana Miletu Protića, pilota i sve nastaradale u Drugom svetskom rata. Spomenik nastradalim u periodu od 1912-1920. godine, postavljen je u centru sela 2002. godine.
Tokom ratova na prostoru bivše Jugoslavije u selo se doseljava nekoliko desetina porodica iz Bosne i Hrvatske.
Najveći broj prvih stanovnika Tovariševa, Srba, doselilo se u ove krajeve u vreme Velike seobe pod patrijarhom Arsenijem Čarnojevićem 1690. godine. Iako se Tovariševo 1698. godine spominje među zapustelim selima, prvi popis stanovništva dotira iz 1715. godine sa 18 srpskih domova.
Jedna od mogućih varijanti o poreklu stanovnika, jeste da su se za vreme seobe pod Čarnojevićem, mnoge porodice iselile iz Moravičkog kraja, pri čemu je migracija bila naročito usmerene prema Bačkoj. Tako se pouzdano zna da su stanovnici ovih krajeva osnovali sledeća naselja: Srpsku Moravicu (verovatno Staru Moravicu), Kovilj i Tovariševo.[9]
Od naseljavanja Tovariševa pa sve do kraja XVIII veka stanovnici sela su bili Srbi. Kasnije selo naseljavaju Nemci, koji su dolazili iz susednih sela naseljenih nemačkim življem, najviše iz Bačke Palanke i Gajdobre. Kasnije nakon njihove emigracije (pre Drugog svetskog rata živelo ih je oko 880), većinsko stanovništvo ostaju (i danas)si Srbi. Po odlasku Nemaca u selo se organizovano doseljava stanovništvo iz Bosne. Tovariševo je do 1945. godine naselilo 116 porodica uglavnom iz okoline Livna
U Tovariševu danas živi 3102 stanovnika (Popis iz 2002. godine). Prosečna starost stanovništva iznosi 40,6 godina (39,2 kod muškaraca i 41,9 kod žena). U naselju ima 1039 domaćinstava, a prosečan broj članova po domaćinstvu je 2,99. Punoletan je 2456 stanovnika. Žene čine 51 %, a muškarci 49% stanovništva. U selu živi 23% stanovništva mlađih od 19 godina. Udeo zrelog stanovništva (od 20 do 59 godina) je 52%. U starom stanovništvu većinu čine žene, što je posledica njihovog dužeg življenja. U selu ima 1.039 domaćinstava i 929 porodica, a prosečan broj članova je 2,99.[10]
| Etnički sastav prema popisu iz 2002. | ||||
|---|---|---|---|---|
| Srbi | 2583 | 83.26% | ||
| Romi | 278 | 8.96% | ||
| Jugosloveni | 51 | 1.64% | ||
| Mađari | 40 | 1.28% | ||
| Slovaci | 37 | 1.19% | ||
| Hrvati | 31 | 0.99% | ||
| Makedonci | 5 | 0.16% | ||
| Crnogorci | 4 | 0.12% | ||
| Muslimani | 4 | 0.12% | ||
| Slovenci | 3 | 0.09% | ||
| Nemci | 3 | 0.09% | ||
| Rusini | 2 | 0.06% | ||
| Ukrajinci | 1 | 0.03% | ||
| Bošnjaci | 1 | 0.03% | ||
| Albanci | 1 | 0.03% | ||
| nepoznato | 29 | 0.93% | ||
| Demografija |
|---|
Od 1931. godine beleži se opadanja broja žitelja (Od popisa 1953. do popisa 1991. godine beleži se pad za 712 stanovnika). Imigracijama u druge sredine, pre svega gradsku, i snižavanja prirodnog priraštaja. To se naročito odnosi na 1993. godinu kada je prirodni priraštaj iznosio -7,2‰ (zbog rata na prostoru bivše SFRJ), kao i 1999. godine kada je iznosio -5,83‰ (Bombardovanje SRJ).
Najveći procenat Tovarišana se bave poljoprivredom (42%), zatim slede oni zaposlena u prerađivačkoj industriji, trgovini, opravci motornih vozila i predmeta za ličnu upotrebu. Prema poslednjem popisu najveći broj ima završenu srednju školu (42,1%), visoko i više obrazovanje ima 9% Tovarišana, a 3% je nepismeno.
Stanovništvo prema polu i starosti [12]
| m | ž | |||
| ? | 2 | 3 | ||
| 80+ | 21 | 50 | ||
| 75-79 | 37 | 81 | ||
| 70-74 | 79 | 100 | ||
| 65-69 | 94 | 117 | ||
| 60-64 | 89 | 102 | ||
| 55-59 | 74 | 62 | ||
| 50-54 | 121 | 112 | ||
| 45-49 | 112 | 123 | ||
| 40-44 | 112 | 106 | ||
| 35-39 | 101 | 96 | ||
| 30-34 | 89 | 86 | ||
| 25-29 | 105 | 92 | ||
| 20-24 | 120 | 97 | ||
| 15-19 | 101 | 95 | ||
| 10-14 | 114 | 93 | ||
| 5-9 | 63 | 87 | ||
| 0-4 | 77 | 89 | ||
| prosek | 39.2 | 41.9 | ||
Domaćinstva
|
|
Domaćinstva
|
|
| Pol | Ukupno | Poljoprivreda, lov i šumarstvo | Ribarstvo | Vađenje rude i kamena | Prerađivačka industrija | Proizvodnja i snabdevanje... | Građevinarstvo | Trgovina | Hoteli i restorani | Saobraćaj, skladištenje i veze |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Muški | 695 | 316 | - | - | 159 | 4 | 42 | 46 | 13 | 15 |
| Ženski | 382 | 138 | - | - | 96 | 1 | 2 | 39 | 16 | 4 |
| Oba | 1077 | 454 | - | - | 255 | 5 | 44 | 85 | 29 | 19 |
| Pol | Finansijsko posredovanje | Nekretnine | Državna uprava i odbrana | Obrazovanje | Zdravstveni i socijalni rad | Ostale uslužne aktivnosti | Privatna domaćinstva | Eksteritorijalne organizacije i tela | Nepoznato | |
| Muški | 4 | 12 | 30 | 15 | 3 | 23 | - | - | 13 | |
| Ženski | 8 | 4 | 11 | 33 | 18 | 7 | 2 | - | 3 | |
| Oba | 12 | 16 | 41 | 48 | 21 | 30 | 2 | - | 16 |
Stanovništvo prema delatnosti koju obavlja
Prema pisanim podacima školstvo u Tovariševu datira od 1753. godine, a prvi učitelj se zvao Petar. Istoričari srpskog školstava u Vojvodini zabeležili su da se tovariška osnovna škola ubraja u najstarije škole u ovom kraju.[13]
Prema arhivskim podacima 1766. godine selu je čak 10 sveštenika poreklom i seoskih porodica, a kako je selo brojalo svega 326 stanovnika može se zaključiti da je tadašnja škola odlično radila. Pismenih Tovarišana bilo je znatno pre, pa je tako sačuvan popis stanovnika iz 1728. godine pisan ručno starom ćirilicom.
Zanimljivo je da je 1779. godine, samo godinu dana po otvaranju "Norme" u Somboru (preteče današnje Pedagoške akademije), učitelj iz Tovariševa dva meseca boravio na stručnom usavršavanju i verovatno je bio jedan od prvih učenika "Norme". Iz popisa 1788. godine (pisan ručno latinicom) može se videti da u selu postoji i "domus Scholaris"-školska zgrada, čiji je kućni broj 125.
Od 19. veka, pa na dalje o radu škole u Tovariševo postoje brojni sačuvani dokumenti. Nastariji sačuvani udžbenik iz koga su učili tovariški đaci je "Vtora jezikoslovka" ili potpunije "Druga knjiga o jezikosloviju i čitanju za srbska narodna učilišta u Austrijskom carstvu", koju je napisao Platon Atanacković, potonji novosadski vladika. Prvo izdanje štampano je 1858, a drugo 1863. godine.
Osnovna škola za srpske devojke osnovana je 1856. godine i nastava se za dečake i dojčice održavala u dve odvojene zgrade. Od 1901. godine kreće se u pripreme za izgradnju nove školske zgrade, a reč je o zdanju koje i danas postoji i nalazi se prekoputa rimokatoličke crkve. Od 1911. godine u pravoslavnoj veroispovednoj školi počinje zajednička nastave i za dečake i devojčice u mešovitoj školi. Rimokatolička škola sagrađena je 1853. godine.
Tokom Prvog svetskog rata u školi je postojalo šest razreda i 302 đaka. Škola je sve vreme postojanja bile usko vezane za crkvu, da bi posle Prvog svetskog rata, postala državna narodna osnovna škola. Tada dolazi i do spajanja pravoslavne i katoličke škole. Iz dokumenta iz 1919. godine se vidi da u Tovariševu postoji srpsko-nemačko-mađarsko zabavište, ali i pre toga postoje pisani tragovi te se tako navodi da Mileva Kupusarević seoska zabavilja od 1904. do 1920. godine.
Od 1921. godine nekoliko godina u Tovariševu postoji i srednja Poljoprivredna škola. Ova škola je radila svega nekoliko godina.
Između dva svetska rata je podignuta nova savremena školska zgrada, koja se nalazila na mestu sadašnje škole a koju su fašisti zapalili 1944. godine. Pred sam početak Drugog svetskog rata školu je pohađalo 510 učenika, a posle 1945. oko 700 učenika.
Današnja školska zgrada sagrađena je 1946. godine, a sprat je dograđen 1957. godine. Posle rata škola je dobila ime po komandatu prve eskadrile NOVJ, pilotu-majoru Mileti Protiću, rođenom u Tovariševu. 1991. godine sagrađena je novi deo škole i biblioteke, a sportske hale 1996. godine. U poslednje dve godine uređeni su novi sportski tereni i školsko dvorište.
Školske 2006/07. po prvi put u bližoj istoriji škole upisano je samo jedno odeljenje prvog razreda. Pored nastave na srpkom jeziku, danas se u školi izučava i romski jezik (oko 25 odsto dece je romske nacionalnosti) sa elementima nacionalne kulture.[14]
FK Vojvodina
Prvu "pravu" kožnu loptu u selo su 1911. godine doneli Panta Neofitović, Toša Milić, Stanko Popov-Čika, advokat Mile Milovanov, Nega Milovanov, Uroš Radojčin, Stevan Kokanov, Milan Milić, Obrad Radojčin i drugi. Prvo "pikanje" lopte odigravalo se u jami kod Železničke stanice, u porti i na Bubalicama.[15]
Posle Prvog svetskog rata u selu u selu se formira Sokolsko društvo, patriotsko društvo koje se bavilo fizičkim, ali i kulturnim aktivnostima. Posle formiranja horske i gimnastičke sekcije (1920. godine), na predlog Slavuja Milovanovog-Age, 1924. godine u okviru Sokolskog društva formira se fudbalska sekcija. Tačan datum nastanka sekcije nije poznat. Prostorije kluba su se nalazile u tadašnjoj kafani u zgradi na uglu današnjih ulica JNA i Svetozara Markovića. Igralište se u početku nalazilo na Begliku, a od 1933. godine na Vašarištu.
Kada je klubu trebalo dati ime u opticaju su bili "Vojvodina" ili "Hajduk". Preovladalo je ovo prvo, a prva utakmica pod imenom "Vojvodina" odigrana je 1928. godine protiv ekipe iz Mladenova. 1938. godine novosadska "Vojvodina" prvi put gostuje u selu, a advokat Kosta Hadži, jedan od osnivača i trenera "velike Vojvodine" domaćem klubu poklanja opremu. Igrači i uprava kluba mahom su bili Srbi, dok su seoski Nemci igrali hazenu (preteču današnjeg rukometa).
Tokom okupacije, kada je pod pritiskom promenjen naziv sela i klub dobija novo ime BSK (Bačtovaroški sportski klub).
Posle Drugog svetskog rata stadion se seli nedaleko odatle na mesto gde se i sada nalazi. Prva utakmica odigrana je protiv ekipe iz Ratkova. Šezdesetih godinu klubu je počela da radi pionirska škola. Na stadionu je 1986. godine izgrađena je nova svlačionica, igrači redovno odlaze na pripreme (i u inostranstvo), a za potrebe kluba je kupljen autobus.[16] Najveći uspeh postignut je 2000. godine gada je osvojeno prvo mesto Vojvođanske lige grupa zapad i plasman u Srpsku ligu grupa Vojvodina(3 stepen takmičenja).
Od 1996. stadion nosi ime po Tovarišanu Miladinu Miletu Vujinu dugogodišnjem igraču, treneru i sekretaru.
Srpka pravoslavna crkva
Iako se pretpostavlja da je u selu postoja crkva i pre Velike seobe (1961.) prvi pisani tragovi upućuju na 1715. godinu kada je zabeleženo da u selu živi crkvenjak (Aedutuus), Ilija Sremac. Prvi pisani podaci o sveštenicima u selu dotiraju iz 1745. godine. Pouzdano se zna da u selu sredinom XVIII veka postoji veliki crkveni hram. Po predanju starih Tovarišana nalazio se prekoputa današnje crkve, a kada je srušen na mestu oltara je sagrađen krst (taj krst se nalazi ispred ulazu u današnju crkvu.) Iz stare crkve sačuvan je i ikonostas, koji je najverovatnije rađen pre 1770. godine. Ikonostas stare tovariške crkve danas se nalazi u sremsko selu Molovinu i ima veliku istirijsku i umetničku vrednost.[6]
Gradnja sadašnjeg hrama, koji je posvećen Svetom Grigoriju Bogoslovu (čiji se dan obeležava 7. februara) počela je 1783. a završena je 1785. godine. Autori ikonostasa i freski nisu poznati. Sačuvane su matične knjige rodjenih i venčanih od 1744. do 1773. godine, a od 1788. godine pa do danas čuvaju se matične knjige rođenih, venčanih i umrlih.
Pored današnjeg hrama na putu prema Mladenovu postojala je i mala kapela (na Vodici) posvećena Svetom Jovanu. Kapela je porušena za vreme Drugog svetskog rata. Poslednja temeljna rekonstrukcija urađena je 1996. godine. Crkva u Tovariševu je u evidenciji kulturnih dobara Republike Srbije. Nije kategorisana kao dobro od većeg značaja.[17]
Rimokatolička crkva
Rimokatolička crkva u selu sagrađena je 1882. godine i posvećena Svetom Karlu Bormejskom. Rimokatolička župa u selu osnovana je nekoliko godina ranije, 1868. godine.[18] Crkva je dimenzija 23x11 metara, a zvonik je visok 37 metara. Nalazi se prekoputa Srpske pravoslavne crkve. Sve do odlaska i proterivanja crkva je bila centar domaćih Švaba. Posle Drugog svetskog rata brigu o crkvi preuzimaju domaći Mađari i Hrvati. Crkva je decenijama u veoma lošem stanju. Fasada se obrušavai na crkvi nema zvona. Rimokatolički sveštenik ne boravi u selu. Od pre dve godine povodom župnik iz Bača je povodom većih praznika ponovo počeo da služi mise u ovoj crkvi.
Wikiwand in your browser!
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
