Ас

Ас диэн киhиэхэ уонна да атын хамсыыр харамайдарга аһылык буолар туох эмэ. Ол аата баһыйар аҥаардара карбогидраттартан, сыалартан, ууттан уонна протеиннартан турар бородуукталар, эттиктэр. Үөскүүр айылҕаларынан ас буолуохтарын сөп үүнээйилэр, хамсыыр харамайдар, тэллэйдэр уонна кинилэр оҥорон таһаарбыт оҥоhуулара (холобур, үүт), өссө туһунан араарыахха сөп ферменнаммыт, ол аата микробтар уларыппыт бородуукталарын (холобур, арыгы). Былыр дьон бултаан уонна сир астаан ас булаллара. Билигин аан дойдуга ас улахан өттүн анаан үүннэрэн, иитэн уонна балыктаан ылаллар.

Үүнээйи аhа

Аһы-үөлү, эбэтэр бэйэтэ чэпчэки аһы аһыыр аһылык. Ону тэҥэ сууламмыт эбэтэр түһэрбит диэн ааттыыллар^[1].

Хас биирдии омук бэйэтэ туспа ас астыыр үгэстэрдээх. Араас култуураларга аhы араастаан астыыллар уонна бэлэмнииллэр.

Ас сыаната

Аһылык сыаннаһа — киһи этин- сиинин, энергиятын сүрүн аһылыктарыгар киһи этин- сиинин хааччыйыы степенин киллэрэн туран, ис кыаҕын толору көрдөрөр өйдөбүл. Ас- үөл бородууктата химическэй састаабынан уратылаах. Ас- үөл сыаната, бастатан туран энергетика уонна биологическай сыанаҕа кини компоненын, ону тэҥэ биирдиилээн компоненнар уопсай ахсааннарыгар киирэллэр. Аһы- үөлү батарыы сыаннастара маннык көрдөрүүлэри киллэрэллэр:

• Энергетическэй сыаннас (калорийность).
• Үрүҥ, сыа, углеводтар ахсааннара.
• Витаминнар уонна минеральнай веществолар ахсааннара.

Үксүгэр ас араас компоненнаах, ол эрээри ас көрүҥэ биир эрэ компонент эбэтэр кини көстүүтүттэн турар, холобур, углеводочнай аһылык.

Энергетическэй аһылык (калорийность) - тепловой энергия (калорийдарга эбэтэр дьоулаахха мээрэйдэммит), киһи этигэр- сиинигэр (катаболизмҥа) өлөрүллүбүт бородуукта ахсаанын ааҕыы. Ас химическэй састаабыттан (белоктар, эмис, углеводтар уонна да атын веществолар ахсааннара) тутулуктаах. Энергетическэй сыана, быраабыла курдук, ханнык баҕарар бородууксуйаны суулааһыҥҥа, оҥорон таһаарыыга ыйыллар.^[2]

Ас диэн тыл атын суолталара

1. Туохтуур курдук туттуллар: Тугу эмэ аһыллар-сабыллар сабыытын, хаппаҕын арый; туох эмэм ыпсыһы, кэлимся сылдьарын араар; Туох эрэ бүөтүн арый; хатааһыннааҕы арый; туох эрэ бүөлэнэн-хаайтаран турарын төлө ыыт; ханнык эрэ кистэлэҥи кэпсээн биэр; ханнык эрэ үлэни саҕалаа; урут биллибэти дьон билиитигэр-көрүүтугэр таһаар
2. Өссө биир туохтуур курдук туттуллар суолтата: Түргэн биир хамсаныыннан бэйэҕиттэн тэйитэ сыҕарыт, үтүрүй; туох эрэ уһуктааҕынан батары оҕус; сорох сыһыаттары кытта холбоһон "туох эрэ бүтүнү алдьат, буортулаа" диэн суолталанар (тосту ас); үрдүк сиргэ ыйаа, туруор; туох эрэ уопсай састаабыгар киллэр; Дьөлүтэ кэйэн ыарый; Тугу эмэни тик (Этэрбэс тумсун ас)
3. Киһи баттаҕа.
4. Сорох үүнээйилэр киһи эбэтэр атын харамай сиир гына сиппит-хоппут үөскэхтэрэ, туораахтара; кутургуйа, искэн ириҥэрбитэ эбэтэр быстах сөтөл сымныыр кэмигэр киһи күөмэйиттэн арахсан кэлэр хойуу сил, ириҥэ; кыылга уурар дьааттаах мэҥиэ.

Ас диэн тылы туттар сомоҕо домохтор

Манна бу ыстатыйаҕа кэпсэнэр аһылык диэн биир эрэ суолтатыгар олоҕурбут сомоҕо домохтор бэрилиннилэр.

• Айаҕар ас да киирбэт
• Алдьархайтан ас таһаарар
• Ас барбат буолбут
• Ас гыммат
• Ас гыныа дуо
• Ас тардар
• Ас таһаар
• Ас тахсыа суоҕа
• Ас үрдүн аһаа
• Аһыыр аһа ас буолбат
• Уокка аста биэр

Быһаарыылар

1. Нуучча кулинарията: аһыы историята
2. Калорий сууккатааҕы нуорматын ааҕыы