From Wikipedia, the free encyclopedia
Италия (ит. Italia), официаллык Италия Өрөспүүбүлүкэтэ (ит. Repubblica Italiana) диэн Соҕуруу Европаҕа, Италия тумул арыытыгар уонна Сир ортотунааҕы байҕал икки ордук улахан арыыларыгар, Сицилияҕа уонна Сардинияҕа баар дойду. Италия хоту Альпа нөҥүө Франциялыын, Швейцариялыын, Австриялыын уонна Словениялыын кирбиилэhэр. Италия тумул арыытыгар Сан Марино уонна Ватикан диэн тутулуга суох иллэр бааллар.
| Италия Өрөспүүбүлүкэтэ Repubblica Italiana |
||||||
|---|---|---|---|---|---|---|
|
||||||
| Өрөгөй ырыата: Il Canto degli Italiani (атын аата Inno di Mameli) |
||||||
 Location of Италия (dark green) – in Эуропа (light green & dark grey) |
||||||
| Киин куората (уонна саамай улахан куорат) | Рим | |||||
| Ил тыла | Италия1 | |||||
| Олохтоохтор ааттара | Италиялар | |||||
| Дьаhалтата | Өрөспүүбүлүкэ | |||||
| - | Бэрэсидьиэн | Сердьо Маттарелла | ||||
| - | Премьер-министр | Дьузеппе Конте | ||||
| Историята | ||||||
| - | Холбоhуу | 17 кулун тутар 1861 | ||||
| - | Өрөспүүбүлүкэ | 2 бэс ыйа 1946 | ||||
| ЭУ кыттыыта | 25 кулун тутар 1957 (тэрийээччи кыттааччы) | |||||
| Иэнэ | ||||||
| - | Бүтүн | 301,338 km² (71с) 116,346,5 sq mi |
||||
| - | Уу (%) | 2.4 | ||||
| Олохтоохторо | ||||||
| - | 1 кулун тутар 2008 estimate | 59,715,627 (23с) | ||||
| - | Алтынньы 2001 census | 57,110,144 | ||||
| - | Олохтоох чиҥэ | 197.6/km² (54th) 511,7/sq mi |
||||
| БИО (АКП) | 2007 estimate | |||||
| - | Total | $1,787 trillion (10с) | ||||
| - | Per capita | $30,365 (IMF) (25с) | ||||
| БИО (номинал) | 2007 estimate | |||||
| - | Total | $2,104 миллиард (7с) | ||||
| - | Per capita | $35,745 (IMF) (20с) | ||||
| Дьини (2000) | 36 (medium) | |||||
| КСИ (2005) | ▲ 0.941 (high) (20с) | |||||
| Валюта | Эуро (€)2 (EUR) |
|||||
| Кэм зоната | CET (UTC+1) | |||||
| - | Сайыҥҥы кэм | CEST (UTC+2) | ||||
| Ил домен | .it3 | |||||
| Телефон кода | +39 | |||||
Италияҕа Европа култууралара үөскээбиттэрэ, холобур, этрускалар уонна римнэр, кэлин университеттар уонна Ренессанс хамсааhына. Италия киин куората Рим үйэлэр тухары Арҕаа цивилизация киинэ этэ.
Бүгүн, Италия демократтыы өрөспүүбүлүкэ уонна сайдыылаах дойду. Европа Униятын уонна NATO тэрийбит кыттааччыта. G8, OECD, Аан Дойду Атыы Тэрилтэтин, Европа Сүбэтин, Арҕаа Европа Униятын, Орто Европа Инициативатын уонна Шенген кыттыылааҕа.
Italia диэн тыл хантан төррүттээҕэ чопчу биллибэт. Ордук тарҕаммыт көрүүгэ олоҕурбут тиэрмин Греция иһиттэн кэлбит уонна “торбостор дойдулара” диэн өйдөбүллээх. Атыыр оҕус Италия соҕуруу өттүгэр олорор норуоттар символлара этэ. Бастаан Italia аата соҕурууҥҥу Италияҕа туттуллар эрэ этэ (билиҥҥи Калабрия провинциа).
Италия Сэбилэниилээх күүстэригэр: армия, флот, халлаан күүстэрэ, карабинердара киирэллэр.
2005с. Тохсунньу 1 күнүттэн байыаннай истипиэндьийэ көтүллүбүтэ. Ити иннинэ Италияҕа ыҥырыллар саас 18 саастан саҕаланар, сулууспа болдьоҕо 10 ый этэ.
Италияҕа байыаннай истипиэндьийэни уонна профессиональнай армияны тэрийэр туһунан сокуон ылылыммыта. Ахсынньы 31 күнүгэр 1985с. төрөөбүт эдэр дьон армияҕа ыҥырыллыбаттар.
Италия — унитарнай судаарыстыба. Судаарыстыба киин куората - Рим. Дойду 20 уобаласка түҥэтиллибит - Валле-д’Аоста, Ломбардия, Трентино-Альто-Адидже, Фриули-Венеция Джулия, Пьемонт, Лигурия, Венеция, Тоскана, Умбрия, Эмилия-Романья, Марке, Абруццо, Лацио, Молизе, Базиликата, Кампания, Калабрия, Апулья, Сардиния уонна Сицилия (кинилэртэн 5 - Сицилия, Сардиния, Трентино-Альто-Адидже, Валле-д’Аоста и Фриули-Венеция-Джулия — ураты статустаахтар), административнай- территориальнай бас билии быһыытынан 110 провинция баар. Бэйэбит уочараппытыгар коммунальнай хаһаайыстыбаларга, уопсайа 8101 коммунальнай көрүҥҥэ арахсабыт. Автономнай уобаластарга бэйэлэрин бэрэстэбиитэллээх органнара - уобаластааҕы сэбиэттэр уонна толоруулаах органнар-джунттар, уобаластар уонна автономнай провинциялар Конституцияҕа суруллубут боппуруостарга уобаластааҕы уонна провинция сокуоннарын ылыныахтарын сөп.
| Уобулас | Киин куората | Болуоссата (км’2) | Нэһилиэнэтэ |
|---|---|---|---|
| Тоскана | Флоренция | 22 997 | 3 677 000 |
| Пьемонт | Турин | 25 399 | 4 401 000 |
| Фриули-Венеция-Джулия | Триест | 7855 | 1 222 000 |
| Трентино-Альто-Адидже | Тренто | 13 607 | 1 007 000 |
| Лацио | Рим | 17 207 | 5 561 000 |
| Базиликата | Потенца | 9992 | 591 000 |
| Умбрия | Перуджа | 8456 | 884 000 |
| Сицилия | Палермо | 25 708 | 5 030 000 |
| Кампания | Неаполь | 13 595 | 5 811 000 |
| Ломбардия | Милан | 23 861 | 9 642 000 |
| Абруццо | Л’Акуила | 10 794 | 1 324 000 |
| Калабрия | Катандзаро | 15 080 | 2 007 000 |
| Молизе | Кампобассо | 4438 | 320 000 |
| Сардиния | Кальяри | 24 090 | 1 666 000 |
| Лигурия | Генуя | 5421 | 1 610 000 |
| Венеция | Венеция | 18 391 | 4 832 000 |
| Эмилия-Романья | Болонья | 22 124 | 4 276 000 |
| Апулия | Бари | 19 362 | 4 076 000 |
| Валле-Д’Аоста | Аоста | 3263 | 126 000 |
| Марке | Анкона | 9694 | 1 553 000 |
Харчы кээмэйэ — евро. 2018 сыллааҕы туругунан Италияҕа үлэ төлөбүрүн орто кээмэйэ 2595 евро (брутто) уонна 1878 евро социальнай уонна чааһынай чэпчэтиилэри учуоттаабакка (нетто) ыйга. 2019 сылга Евросойуус ВВП Италияҕа кылаата 11,3% тэҥнэһэр.
Италия-үрдүк сайдыылаах индустриальнай- аграрнай дойду. Ордук индустриальнай уонна үрдүк сайдыылаах хотугу уонна мөлтөх сайдыылаах, аграрнай соҕуруу.
Тыа хаһаайыстыбатыгар таба иитиитэ баһыйар. Сүрүн култууралара-сэлиэһинэй, кукуруза, рис (Европаҕа хомуйар 1- кы миэстэ; сылга 1 мөл. т тахса), Саахардаах сүбүөкүлэ. Италия-Европаҕа аан дойдуга биир бөдөҥ уонна тутаах цитрусовай (сылга 3,3 мөл. т тахса), томат (сылга 5,5 мөл. т тахса), виноград (сылга 10 мөл. т кэриҥэ; 90- тан тахса %- на арыгыга кубулуйар), оливка переработкалыыр. Сибэкки уонна көтөр иитиитэ сайдаллар.
Италия-аан дойдутааҕы туризм саамай улахан оройуона (сылга 50 мөл. тахса киһи). Дойдуга ЮНЕСКО аан дойду атын дойдуларыттан 155 пааматынньык баар. Италияҕа Туризм экэниэмикэ биир сүрүн секторынан буолар уонна ВВП 12 %- нын ылар. Италия ирээтигэр аан дойду туристическай рыногыттан 5,6 %- на тиийиэхтээх. Дойду бу көрдөрүүтүнэн Франция уонна Испания кэнниттэн Дьобуруопа 3- с миэстэҕэ сылдьар[1].
2015 с.Италия 40 мөл. омук туристарын көрбүтэ, бу көрдөрүүтүнэн дойду 4- с миэстэҕэ тиксибитэ. Ордук турист Италияҕа кэлэр — сылга 3 мөл. кэриҥэ. Үөһэ көтөҕүллүүттэн, ону тэҥэ Италияҕа куруук олорор Кытай общинатын ахсаанынан сибээстээн, 2016 сыл сааһыгар Италия былаастара ахсаабат хардыыга барбыттара: Пекиҥҥэ Италия экспертэрин салалтатынан итальянскай экспертэр салалталарынан, Римҥэ уонна Милан уулуссаларын патруллааһыҥҥа итальянскай экспертэр салалталарынан үөрэнэн ааспыт Кытай полицияларын чугаһаппыттара. Патруллар биир дойдулаахтарыттан турар Кытай форматыгар Италияҕа кытайдарга куттал суох буолуутун биллэрэргэ, оттон Италия быраабын араҥаччылыыр органнара эбии оперативнай информацияны ылар ордук хоторго көмөлөһөллөр.
ХНТ аан дойдутааҕы туристическай тэрилтэтин статистикатынан (UNWOTO) аан дойдутааҕы турпотоканан 2017 сылга, Италия 58,3 мөл. кыттааччылаах бэһис миэстэ Кытай, АХШ, Испания уонна Франция кэнниттэн бэһис миэстэ буолбута.
Италия территорията 301 340 км2 (аан дойду үрдүнэн 72-с миэстэ)
Италия Францияны, Швейцарияны, Австрияны уонна Словенияны кытта кураанах кыраныыссалардаах.
Италия литосфернай плиталар уобаластарыгар баар, онон сир хамсааһына үксээн кэлэр. ХХ уонна ХХІ үйэлэргэ регистрацияламмыт сир хамсааһына саамай үрдүк.
Италияҕа үлэлиир, уонна да умуллубут вулканнар бааллар.
Италия - ордук хайалаах дойду.
Улахан күөлэ - Гарда (370 км’2) Италия саамай уһун өрүһэ По уһуна - 682 км.
Италия субтропическай средиземноморскай климат зонатыгар баар, ону ааһан муора сабыдыала Альпаннан күүһүр, хоту уонна арҕааҥы тыалларга мэһэйдэр буолаллар.
Италияҕа туһалаах баай арааһа элбэх. Ол гынан баран, үгүстэрэ саппаастара кыра, дойду территориятынан тарҕаммыттар, үгүстүк удуобнайа суох сирдэргэ.
Италияҕа үөрэхтээһин алта сааһыттан уон алта сааһыгар диэри босхо уонна булгуччулаах.
Саамай биллэр итальянскай суруйааччы Данте Алигьери, Таҥара Комедиятын айааччыта. Алта итальянскай суруйааччылар Нобелевскай премия лауреаттара буолбуттара: Джозуэ Кардуччи (1906), Грация Деледда (1926), Луиджи Пиранделло (1934), Сальваторе Квазимодо (1959), Эудженио Монтале (1975), Дарио Фо (1997). Өссө аан дойду үрдүнэн биллэр Умберто Эко.
Итальянскай искуустуба историята арҕаа цивилизация искууствотын историятын элбэҕи ыйбыт. Этрусскай уонна Былыргы-Римскай үгүс үйэлэр тухары Апенниналарга доминацияламмыт, Италия Эуропа искууствотыгар Силигилээһин эпохатыгар киин миэстэни ылар. Италия XVI уонна XVII үйэлэргэ эуропа доминациялаабыта уус-уран олоххо, Барокко истиилитэригэр биһик буолбута. Италияҕа XVIII үйэҕэ култуурунай түһүү буолбута, кини Эуропа духуобунай олоҕор локомотив оруолун сүтэрэн барбыта, Францияҕа оруолун биэрбитэ. Ол да буоллар, XIX үйэ ортотугар аан дойду аренатыгар төннүбүтэ маккьяйоли, футуризм, метафизическая живопись, новеченто, арте повера, трансавангард курдук уус-уран сүүрүктэрдээх. Италия искусствота история устуоруйатын тухары хас да сүрүн культурнай хамсаныылары уонна улуу худуоһунньуктар, архитектордар уонна скульптордар кэккэлэригэр киллэрбитэ.
Билигин Италия аан дойдутааҕы артыыс-сценаҕа, хас да улахан художественнай галереяҕа, музейдарга уонна быыстапкаларга дьоһун миэстэни ылар.
Италия үгэс буолбут куукуната аан дойдуга киэҥник тарҕанан, пицца уонна паста курдук тарҕаммыта
Италияҕа ырыаһыттартан өр кэмҥэ популярнай деликатест этэ эрээри, билигин дойдуга дьиикэй, кынаттаах көтөрдөр айылҕа быраабын көмүскэһээчилэринэн судаарыстыба сокуонунан дьиикэй, кынаттаах көтөрдөрү сиир сатаммат.
Италияҕа европейскай архитектура биир бастыҥ айымньылара Коллизия, Пизанскай башня, собуор Санта-Мария-дель-Фьоре, Миланскай собуор, Собуор Святого Марка, Дыбарыас дожей, Моле-Антонеллиана, Вилла д’Эсте etc. Италия бары хайысхатыгар архитектура пааматынньыктарыгар баар. Ол музейдар, дыбарыастар, статуялар, таҥара дьиэлэрэ, уус-уран галереялар, вилларар, фонтаннар, историческай тутуулар уонна археологическай пааматынньыктар.
Италияҕа саамай киэҥник биллэр оспуорт көрүҥэ - футбол (атах онньуута)
Италияҕа Наука уһун историялаах, үгэстэрдээх, былыргы эрабыт саҕаттан салҕанан барар. Италияҕа чөлүгэр түһэрии кэмигэр научнай "көмүс үйэтэ" миэстэлээх этэ. "Аныгы наука аҕатын" саҥа өйдөбүлүнэн Леонардо Да Винчи буолар, ону научнай эксперименнэрин суотугар бочуоттаах аатын ылбыт киһи.
Эстироид (нуч. Астероид) (477) 1901 сыллаахха Италия чиэһигэр ааттаммыта.
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
