From Wikipedia, the free encyclopedia
La Mar Naira è ina mar interna situada tranter l’Europa dal Sid, l’Europa da l’Ost e l’Asia Anteriura. Sur il Bosporus, la Mar da Marmara e las Dardanellas è ella colliada cun la part orientala da la Mar Mediterrana. La Mar Naira ha ina profunditad maximala da fin a 2212 m e mesira ina surfatscha da radund 436 400 km² (senza la Mar d’Azov). La profunditad da l’aua munta en media a 1253 m; tut en tut cumpiglia la Mar Naira in volumen da 547 000 km³.[1]
I dat duas pussaivladads d’explitgar il num ‹Mar Naira›. L’emprima sa referescha concretamain ad ina coluraziun naira da l’aua, la quala vegn surtut visibla en il sediment. Quella è d’attribuir a bacterias sulfidogenas, vul dir che reduceschan la cumpart da sulfats en l’aua. Tras lur activitad chemica transfurman quellas sulfats en idrogens sulfurics; ensemen cun ions da fier sa sviluppan uschia sulfids da fier. A moda analoga sa lascha il num da la Mar Cotschna eventualmain deducir da las algas cotschnas che cumparan là; quai ha probablamain er furmà l’origin dal num biblic ‹mar da sang›.
Ina segunda interpretaziun maina enavos il num da la Mar Naira sin la disa ch’era derasada en l’antica d’inditgar las direcziuns simbolicamain en furma da colurs. ‹Nair› muntava il nord, ‹cotschen› il sid. Pledaders ch’avessan fatg diever da quest sistem avessan pia stuì abitar en il sid da la Mar Naira ed en il nord da la Mar Cotschna. Quai na constat però betg per ils Scits, als quals l’expressiun vegn savens attribuida. Damai che tant il term *Axšaina (‹nair›) sco er la denominaziun correspundenta da la Mar Cotschna cumparan l’emprima giada dal temp dals Achamenids, èsi plitost inditgà d’attribuir l’origin da quests nums als Persians.[2]
En il grec vegl è l’expressiun persiana *Axšaina apparentamain vegnida midada en Πόντος Ἄξε(ι)νος Póntos Áxe(i)nos, ‹mar inospitaivla›. Pli tard ha gì lieu ina transfurmaziun eufemistica dad ‹inospitaivel› a Πόντος Εὔξεινος Pontos Euxeinos ‹mar ospitaivla›. Il num Πόντος Mέλας Póntos Mélas (‹Mar Naira›) era però medemamain enconuschent als Grecs. Probablamain è il num sa derasà en l’Europa sur la translaziun dal term grec correspundent. Er ils Tircs han surpiglià quest num (kara ‹schwarz›, deniz ‹Meer›). En il temp medieval èn ultra da quai stads derasads ils nums ‹Mar khazarica›, ‹Mar scitica› e ‹Mar russa›.[3]
Da la denominaziun greca deriva er l’adjectiv ‹pontic› che munta ‹appartegnent a la Mar Naira›.
La Mar Naira sa chatta al cunfin intern eurasic tranter l’Asia Minura/il Caucasus e l’Europa dal Sid/Europa da l’Ost. Ils stadis cunfinants èn l’Ucraina, la Russia, la Georgia, la Tirchia, la Bulgaria e la Rumenia.
Sur il Bosporus, la Mar da Marmara e las Dardanellas exista ina colliaziun tranter la Mar Naira e la Mar Mediterrana. E sur la Via da Kertsch è quella colliada cun la Mar d’Azov.
Vias navigablas mainan da la Mar Naira sur il Don ed il chanal Volga-Don fin a la Volga, a la Mar Caspica, a la Mar da l’Ost ed a la Mar Alva sco er sur il Danubi ed il chanal Main-Danubi a la Mar dal Nord.
Ils suandants flums sbuccan en la Mar Naira (en successiun alfabetica): Bug dal Sid, Çoruh, Danubi, Dnepr, Dnister, Don (Mar d’Azov), Enguri, Kamtschija, Kızılırmak, Rioni, Ropotamo, Sakarya e Yeşilırmak.
La costa da la Mar Naira è, surtut en la part orientala e meridiunala, structurada be pauc. Tipic per il nordvest è la furmaziun da lagunas specificas (limans) en la regiun da la sbuccada da Dnepr, Bug, Dnister e d’intgins flums pli pitschens.
Sin la Mar Naira sa chattan be paucas inslas e gruppas d’inslas. Intginas inslas pli pitschnas èn tranter auter situadas davant la costa da la Tirchia e da la Bulgaria, autras sa chattan en la regiun da sbuccada dals affluents pli gronds (Danubi, Dnjepr). La pli gronda gruppa d’inslas sa chatta en il Golf da Burgas.
La Peninsla Crim e la Peninsla Taman situada visavi spartan la Mar Naira da la Mar d’Azov.
En la Mar Naira sa chattan tranter auter las suandantas inslas:
La Mar d’Azov furma ina mar laterala da la Mar Naira. Il passadi a la mar laterala sa numna Via da Kertsch.
Il pli grond golf da la Mar Naira è il Golf da Burgas (Bulgaria). Quel s’extenda a la costa dal vest dal cap Emine en il nord fin al cap Maslen Nos en il sid. Il punct da la Mar Naira situà il pli en il vest sa chatta medemamain en quest golf, numnadamain directamain sper la citad Burgas.
Impurtantas citads e lieus da cura situads a la costa da la Mar Naira èn: Burgas, Warna, Constanța, Odessa, Sewastopol, Jalta, Feodossia, Noworossijsk, Sotschi, Suchumi, Batumi, Trabzon, Samsun, Zonguldak, Sinop, Altınordu ed Inebolu.
La Mar Naira è sa furmada avant radund 35 milliuns onns sco relict da la mar periferica Paratethys; da quella èn er resortids la Mar Caspica ed il Lai d’Aral. In temp da grondas midadas è suandà avant ca. 11,5 milliuns onns, cur ch’è sa sviluppà en il territori da la Mar Naira il Lai Pannonic levamain ensalà ed avant 7 milliuns onns il Lai Pontic ch’era segnà d’aua prest dultscha.
Fin il segund maximum da fradaglia durant l’ultim temp da glatsch (en l’Europa Centrala: temp da glatsch da la Weichsel) avant ca. 20 000 onns è il clima stà fraid e sitg e grondas massas d’aua dultscha eran liadas en ils glatschers che cuvrivan l’Europa dal Nord. Il livel da la Mar Naira giascheva da quel temp bundant pli a bass; per part era l’entir batschigl sitg ora.
Avant ca. 17 000 onns èn las temperaturas creschidas. Il glatsch luant ha dà liber grondas quantitads d’aua dultscha; sur ils sistems da flums gia existents Danubi, Dnepr e Don è quest’aua arrivada en il batschigl da la mar interna. A l’entschatta da l’olocen giascheva il livel da la mar anc cleramain sut quel da la Mar Mediterrana. En consequenza da la transgressiun permanenta da las mars mundialas en il decurs da l’olocen è il livel da la Mar Mediterrana creschì fin a quel punct ch’igl ha dà – tenor las teorias da fin qua – in’erupziun violenta tras il Bosporus en la Mar Naira.
Cura e cun tge intensitad che quai è succedì vegn discutà dapi ils onns 1990 a moda cuntraversa. Il 1997 è vegnida publitgada ina retschertga tenor la quala l’erupziun avess gì lieu 5500 a.C. a moda andetga, quai ch’avess fatg crescher la mar entaifer curt temp per plirs tschient meters. Chats archeologics ch’èn vegnids a la glisch al fund da la Mar Naira duevan cumprovar che la costa ch’era avant occupada a moda fitg spessa saja vegnida bandunada andetgamain. Questas infurmaziuns sco er ina simulaziun al computer a basa da datas scientificas ha la pressa interpretà sco diluvi preistoric.[4]
En il fratemp han ins publitgà ulteriuras retschertgas che vegnan a resultats divergents.[5] Ils deposits da glitta en il delta dal Danubi laschan supponer che l’aua nà da la Mar Mediterrana saja gia penetrada ca. 7500 a.C. en la Mar Naira. L’avanzament da quest’aua sa lascha cumprovar tras l’intercalaziun andetga da molluscs che vivan en l’aua da sal. Tras quest fluss d’aua è il livel da la mar creschì localmain entaifer intgins decennis per tschintg meters, pia a moda bundant main dramatica che supponì pli baud.
Il Bosporus furma dapi lura la colliaziun a la Mar da Marmara. Quel ha ina ladezza da 760 fin 3600 meters; en tscherts lieus munta sia profunditad a be 32 fin 35 meters.
En las stresas superiuras ha l’aua in cuntegn da sal relativamain bass da radund 17 promil. En stresas pli bassas, ca. a partir d’ina profunditad da 150 meters, è la cumpart da sal bundant pli auta. Nà da la Mar Mediterrana, cun ses cuntegn da sal da 38–39 promil, munta l’afflussiun salinara radund 300 km³ ad onn, entant che la deflussiun d’aua main salinara a la surfatscha da la Mar Naira munta a ca. 600 km³ ad onn.[6]
L’aua da la Mar Naira cun ina bassa cumpart da sal giascha sco in viertgel sin l’aua pli spessa e cun ina pli auta cumpart da sal che sa chatta en la profunditad da la mar. Da quai resultan stresas d’aua relativamain stabilas, las qualas èn segnadas d’in stgomi vertical minimal. Damai ch’arrivan be pitschnas quantitads d’oxigen en la profunditad, èn vastas parts da l’aua profunda da la Mar Naira anoxicas, vul dir libras d’oxigen betg lià. La Mar Naira furma schizunt il pli grond batschigl da la mar anoxic en tut il mund. Perquai na pon exister en stresas da la mar pli profundas nagins organissems cun ina funcziun dal metabolissem che sa basa sin absorpziun d’oxigen. Enstagl vegnan duvradas autras substanzas sco med d’oxidaziun final (p.ex. sulfat). Uschia sa furma idrogen sulfuric ed ensemen cun ions da fier ils sulfids da fier menziunads survart. La consequenza da la mancanza d’oxigen è che restanzas organicas (plantas mortas, animals etc.) na vegnan betg – sco che quai è uschiglio il cas en l’aria u en l’aua ritga dad oxigen – oxidadas dal tuttafatg a dioxid carbonic ed aua. Enstagl sa rimnan las restanzas da la decumposiziun incumpletta sin il fund da la mar. Intgins geologs e chemichers da la mar èn da l’avis ch’ils process ch’han lieu en la Mar Naira correspundian pli u main a quels ch’han manà en èras geologicas pli veglias a la furmaziun da petroli resp. da plattamorta dad ieli. Cun auters pleds: or da las restanzas da la marschira sin il fund da la Mar Naira pudess sa furmar en l’avegnir ieli.
En la part anoxica da la Mar Naira sa furman ultra da quai grondas quantitads da metan (tras la decumposiziun anerobica dal material organic). En pli emettan er vulcans da glitta sutmarins metan. La Mar Naira furma perquai a medem temp l’aua cun la pli auta concentraziun d’idrats da metan. En tschertas parts da la costa a l’ost da la Mar Naira arrivan quantitads da metan talmain grondas al liber che quel cumenza magari a brischar en l’aria.[7]
La gronda part da las substanzas che mainan a polluziun da l’ambient arrivan sur il Danubi en la Mar Naira. Tranter auter cuntanschan mintga di radund 4,2 tonnas rument da plastic la Mar Naira.
Il 1992 han ins deliberà a Bucarest ina cunvegna davart la protecziun da la Mar Naira cunter la polluziun da l’ambient.
Per la protecziun da la mar e la controlla da l’explotaziun da peschs è vegnì segnà il 1996 l’ACCOBAMS (Agreement on the Conservation of Cetaceans of the Black Sea, Mediterranean Sea and Contiguous Atlantic Area). Quel reglamentescha la protecziun dals delfins e da las balenas (Cetacea). Periclitads èn surtut ils delfins gronds.
Il clima per lung las costas da la Mar Naira sa divida en duas parts: La costa da la Rumenia en il nordvest, la costa da l’Ucraina en il nord sco er la costa da la Russia en il nordost da la mar han in clima continental cun chaudas stads e frestgs fin fraids envierns. La quantitad da precipitaziuns è qua relativamain bassa, ma repartida a moda vaira guliva sur l’entir onn, cun ina tendenza da precipitaziuns in pau pli auta durant ils mais da stad.
Las costas da la Georgia, Tirchia e Bulgaria situadas en la part meridiunala da la Mar Naira èn segnadas d’in clima temprà cun clers segns da transiziun vers la zona subtropica. Tuttina vegn per ordinari survalitada l’influenza subtropica da la zona mediterrana ch’è plitost pitschna. Las precipitaziuns èn qua bler pli autas e repartidas guliv sur l’entir onn. Las stads sa preschentan pli u main tuttina sco en il nord (betg exnum a moda pli chauda), ils envierns frestgs, per part fraids, èn segnads da temperaturas pli autas. Tranter il november ed il mars poi però vegnir marcantamain pli fraid pervi d’aria ch’arriva nà dal Balcan Central u nà dal nordost (Russia); en consequenza da quai poi dar naiv e las temperaturas pon crudar fin cleramain sut nulla.
La cultivaziun da plantas mediterranas, sco che quai è savens il cas en regiuns turisticas en Bulgaria, en la Georgia ed en la part meridiunala da la Crim, sa lascha perquai be realisar en lieus adattads e cun agid da protecziuns cunter l’enviern. Nagina part da la costa da la Mar Naira tanghescha l’uschenumnà cunfin da las plantas d’ieli ed er betg il cunfin da las palmas che vala per ordinari sco indicatur per il cunfin tranter il clima temprà ed il clima subtropic-mediterran.
En il decurs da la colonisaziun greca èn sa sviluppadas per lung da la costa da la Mar Naira pliras colonias, uschenumnadas poleis. Quellas faschevan commerzi tranter ellas, cun ils auters pievels che vivevan en vischinanza da la costa sco er cun l’ulteriur mund antic en la regiun da la Mar Mediterrana. Per las relaziuns tranter ils Grecs ed ils Tracs indigens, ma eventualmain er entaifer la polis sezza, han servì a partir da la fin dal 6avel tschientaner a.C. pizs da frizzas da bronz sco equivalent da commerzi.
Vers la fin dal 13avel tschientaner hai dà en la regiun da la Mar Naira colonias che vegnivan per gronda part dominadas da Vaniescha. In dals motivs centrals per expander en quest territori ha furmà il graun, surtut il furment, cun il qual Vaniescha e Genua han per part provedì l’entira Italia Superiura. Suenter che l’Imperi bizantin è vegnì dividì en rom da la Quarta Cruschada (1204) eran impurtantas citads da port l’emprim crudadas al rival Vaniescha; grazia ad ina lia cun l’Imperi da Nikaia che sa stentava da puspè vegnir a la pussanza èsi però puspè reussì a Genua da sa far valair. Suenter la Cunvegna da Nymphaion il 1261 è Genua surtut sa domicilià sin la Peninsla Crim ed a la Mar d’Azov. A basa dal contract èn els però sa stabilids enturn l’entira Mar Naira, uschia per exempel a Trapezunt, Amastri, Simisso, Vicina en il delta dal Danubi, Kilia, Caffa, Cetatea Albă e Tana a la sbuccada dal Danubi.[8]
L’emprima e pli impurtanta colonia da Genua en la regiun da la Mar Naira, Pera sper Constantinopel, ha gì ina posiziun speziala ed è restà fin la crudada da Constantinopel l’onn 1453 in’impurtanta e constanta basa dal commerzi da Genua. Per l’ulteriur territori da la Mar Naira è Caffa sin la Crim daventà la colonia principala. En rom dals cumbats cun ils mongols da la Horda dad aur è probablamain er arrivada il 1348 la mort naira, la pestilenza, nà da la Crim en l’Europa.
Ils sis stadis cunfinants da la Mar Naira (Tirchia, Bulgaria, Rumenia, Ucraina, Russia e Georgia) èn s’unids il 1992 ensemen cun l’Albania, l’Armenia, l’Aserbaidschan, la Grezia, la Serbia e la Moldavia ad ina cooperaziun economica da la Mar Naira. Quella serva a promover il svilup economic da la regiun. Uschia duai in nov rintg d’autostradas ed in’associaziun d’electricitad colliar tut ils stadis cunfinants. Quest project dal tschientaner è vegnì deliberà il 2007 a chaschun da la conferenza da giubileum da la cooperaziun da la Mar Naira. La Russia ha segnà il 2010 la decleraziun d’intenziun per la construcziun dal tschancun da l’autostrada correspundent.
A l’entschatta dals onns 1840 han la Societad da navigaziun a vapur dal Danubi ed il Lloyd austriac mess ad ir ina colliaziun emnila tranter ils ports dal Danubi e la Mar Naira. Da là davent han navs da lingia dal Lloyd manà en la Mar Mediterrana e suenter l’avertura dal Chanal da Suez er en il Proxim Orient ed en l’Asia. I vegnivan purschidas colliaziuns emnilas dad Istanbul a Brăila, Odessa, Mykolajiw e Batumi. Avant l’Emprima Guerra mundiala ha er la Societad da navigaziun a vapur russa purschì servetschs emnils sin las rutas maritimas Constantinopel-Smyrna-Pireus-Alexandria, Constantinopel-Odessa e Constantinopel-Sewastopol; en pli existivan diversas lingias che colliavan ils divers ports situads a la Mar Naira sezza.
Entant che bastiments da commerzi pon passar libramain nà da la Mar Mediterrana, èn l’access da bastiments da guerra sco er la preschientscha da bastiments che na tutgan betg tar stadis cunfinants da la Mar Naira reglamentads tras il Contract da Montreux.
En la part orientala da la Mar Naira maina in conduct d’ieli da la costa russa sur il fund da la mar fin a la costa tirca. Plans per in’ulteriura pipeline che dueva colliar la Russia cun la Bulgaria sur il fund da la mar èn vegnids sistids il 2014.
La regiun da la Mar Naira – situada tranter pussanzas grondas e da grond interess economic e strategic – è stada involvida repetidamain en conflicts politics e guerras. Enconuschenta è surtut daventada la Guerra da Crimea (Crimea = num istoric rumantsch per Crim) dal 1853–1856. Quella era prorutta tranter la Russia e la Tirchia e vala sco emprima guerra ‹moderna› ed ‹industriala›. Cun lur intervenziun han la Gronda Britannia e la Frantscha impedì che la Russia extendia ses territori a disfavur da l’Imperi osmanic ch’era londervi d’ir en ruina.
Il mars 2014 ha la Crisa da la Crim manà a l’annexiun da la Peninsla Crim tras la Russia. Nà dal dretg internaziunal resta quest proceder contestà fin oz.
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
