From Wikipedia, the free encyclopedia
Imperi roman (latin Imperium Romanum u tenor la denominaziun da dretg public Senatus Populusque Romanus (S.P.Q.R.) [‹Il Senat ed il pievel da Roma›]) è il num per il territori che steva tranter il 8avel tschientaner a.C. ed il 7avel tschientaner s.C. sut il domini dals Romans.
,_Kolosseum_--_2024_--_0610.jpg)
L’istorgia da l’Imperi roman na sa lascha betg cunfinar precisamain envers l’epoca preromana resp. envers l’Imperi bizantin. Il decurs dals bundant milli onns dal domini roman vegn dividì tradiziunalmain en quatter fasas:
En il decurs dal temp è la structura da pussanza sa midada da la monarchia (supponida) a la republica e la finala a l’imperi. Dal temp da sia pli gronda extensiun sut l’imperatur Trajan tanscheva l’Imperi roman sur trais continents enturn l’entira Mar Mediterrana: da la Gallia e grondas parts da la Britannia en il vest fin als territoris enturn la Mar Naira en l’ost. A partir da quel mument ch’ils Romans han cumenzà a conquistar regiuns ordaifer l’Italia, han els dividì il territori en provinzas (l’emprima è stada la Sicilia). Las pitgas principalas da l’administraziun furmavan dentant las citads da l’Imperi. Quellas eran organisadas sco vischnancas burgaisas cun autonomia parziala ed eran surtut responsablas per incassar las taglias. Questa delegaziun d’incumbensas ha lubì als Romans da tegnair fitg pitschna l’administraziun centrala.
Durant il domini roman – en spezial sut ils imperaturs – duevan il commerzi, ils arts e la cultura cuntanscher en parts da l’Imperi ina culminaziun; en l’Europa ed en l’Africa dal Nord hai per part duvrà tschientaners per puspè arrivar a quest standard da viver ed a l’effectiv da la populaziun correspundent.
Il domini roman ha influenzà fermamain las provinzas dominadas ed ils territoris cunfinants ed ha laschà enavos fastizs restants er suenter la fin da l’Imperi. En l’ost è la cultura romana sa maschadada cun elements grecs/hellenistics resp. orientals; il vest percunter è vegnì latinisà.
Il latin è daventà la lingua uffiziala en l’entir Imperi (en l’ost per part cumplettà tras il grec vegl), cumbain ch’er autras linguas han pudì sa mantegnair. Questa ierta da l’Imperium Romanum ha perdurà ordvart ditg: fin en il temp dal baroc è il latin sa mantegnì en l’Europa dal Vest ed en l’Europa Centrala sco lingua dals scolads; la baselgia catolica dovra il latin fin oz sco lingua uffiziala; en bleras scienzas sco la biologia, la medischina u la giurisprudenza vegn duvrada fin oz ina terminologia tecnica latina. E la finala duevan sa sviluppar dal latin las linguas ‹romanas› modernas da l’Europa: il franzos, il talian, il spagnol, il portugais ed il rumen, il catalan, il galician, l’occitan, il retorumantsch, il ladin, il furlan ed il sard. Blers pleds d’emprest latins han er chattà la via en las linguas germanas e slavas.
In ulteriur champ ch’è vegnì influenzà fermamain dal temp dals Romans furma l’urden da dretg e statal da l’Europa. Il dretg modern, surtut il dretg civil, sa basa fermamain sin il dretg roman. Quel cuntegneva prescripziuns da procedura fundamentalas ch’èn vegnidas surprendidas per ina gronda part en las normas da dretg vertentas.
L’Imperi roman cun ses blers pievels, sias numerusas linguas e diversas religiuns era a medem temp in stadi, ina furma da la societad e betg il davos in’idea universala da l’imperium sine fine, da l’Imperi senza fin.[1]
Tenor la tradiziun vegl romana è la citad da Roma vegnida fundada tranter 814 e 728 a.C. La cronologia romana da pli tard che parta da l’onn 753 a.C. sco onn da fundaziun (ab urbe condita) deriva dal scienzià Marcus Terentius Varro (116–27 a.C.). Cumbain ch’ins ha chattà fastizs archeologics che tanschan enavos fin en il 10avel tschientaner a.C. derivan ils emprims stabiliments cun caracter da citad probablamain dal davos terz dal 7avel tschientaner a.C.
Igl existan fitg paucas funtaunas che dattan scleriment davart ils emprims tschientaners da l’istorgia romana. La tradiziun scritta ha numnadamain cumenzà pir pli tard. Per tscherts scienziads n’èsi gnanc segirà scientificamain che la citad da Roma era propi suttamessa a l’entschatta a retgs. Tenor ils istoriografs romans classics era la nova citad-stadi en mintga cas vegnida regnada da reges ed era alura crudada sut domini etrusc; questa fasa dal svilup da Roma vegn numnada Reginavel roman.
Il territori da Roma consistiva da terren pauc fritgaivel e per part palidus e sablunus. In’agricultura profitaivla era uschia quasi exclusa. Tuttina ha Roma cuntanschì sut ils Etruscs ina muntada economica considerabla. Quai è d’attribuir a sia posiziun da clav a la cruschada da las duas vias da commerzi Via Latina e Via Salaria; plinavant ha er l’introducziun da la duana al port da Roma promovì l’avanzament economic da la citad.
Igl existan numerusas legendas ch’emprovan da colliar il Reginavel roman cun l’istorgia da Troja. Tenor quellas duain ils Trojans survivents esser vegnids manads dad Aeneas, in figl dad Anchises e da la dieua Venus, sin in viadi aventurus (cumparegliabel a l’‹Odissea›) enfin a Latium. La pli veglia furma da quest mitus ch’è enconuschenta deriva da Timaios da Tauromenion (ca. 345–250 a.C.). Dal temp dad Augustus ha il poet roman Vergil alura scrit l’epos naziunal dals Romans, l’‹Aeneis›.
Culturalmain èn ils Romans vegnids influenzads fermamain dals Etruscs; en pli han elements grecs chattà la via en la citad. Exempels èn las cifras etruscas e la scrittira grecoetrusca, da la quala sa dueva sviluppar l’alfabet latin. Plinavant la religiun etrusca cun profezias a basa dal sgol dals utschels e dal gnirom d’animals d’unfrenda; ed il ritual funeral etrusc d’unfrir a valurus guerriers ch’eran crudads praschuniers ha chattà en ils cumbats dals gladiaturs ina fluriziun tardiva e defurmada.
L’onn 510/09 a.C. duai il pievel roman sut Lucius Iunius Brutus avair stgatschà il losch retg roman resp. etrusc Tarquinius Superbus or da la citad, apparentamain per quai ch’el aveva dischonurà ina Romana cun num Lucretia. L’onn 509 para en mintga cas d’esser inventà (evtl. sa fundond sin la cupitga dals Peisistratides ad Athen enturn l’onn 510 a.C.). Probablamain è la monarchia supponida pir sa midada enturn l’onn 450 a.C. en la Republica romana (da res publica: la ‹chaussa publica›).
En il decurs dals onns è il stadi roman creschì e sa transfurmà cuntinuadamain. Il scienzià grec Polybios al ha caracterisà pli tard sco maschaida d’elements monarchics (uffizis da magistrat sco il Consul), aristocrazia (Senat) e democrazia (Comitia). L’uffizi suprem era oriundamain probabel en ils mauns d’in praetor (prae-ire – quel che va ordavant a l’armada); dapi il temp ch’è cumprovà istoricamain stevan mintg’onn dus consuls a la testa dal stadi. Il Senat, la radunanza dals aristocrats romans, giugava ina rolla centrala ed è sa sviluppada baud al center da la pussanza per propi. Dasperas devi diversas radunanzas dal pievel, las Comitia, ch’eran de iure medemamain impurtantas, en spezial en dumondas da guerra e pasch sco er en la giurisdicziun. Sco in dals emprims puncts fixs entaifer l’istorgia romana vala la Lescha da las dudesch tavlas ch’è entrada en vigur enturn l’onn 450 a.C. Questa legislaziun è vegnida fatga palais sin il Forum romanum en furma da tavlas da bronz. Il Forum romanum era il lieu da scuntrada politic, religius e social e valeva sco center da la Republica romana.
Da quel temp è er sa furmà l’urden social roman, il qual è be sa midà plaunsieu en il decurs dals tschientaners vegnints. A la testa stevan las veglias famiglias da Roma – vul dir ils patrizians cun possess da funs – ch’eran politicamain fitg pussantas. La gronda part da la populaziun furmava ils plebeians ch’eran be en possess da dretgs politics parzials. La relaziun tranter patrizians e plebeians vegniva reglada tras il sistem da clientella. Ils sclavs na vegnivan betg resguardads sco umans cun in agir autonom, mabain sco ‹utensils ch’èn abels da discurrer›; els n’avevan pia nagins dretgs, ma pudevan tut tenor cuntanscher la libertad.
Als uffizis ils pli auts en il stadi – ch’eran colliads cun prestige e renum – eran l’emprim admess be patrizians, entant che tut ils burgais libers avevan da prestar servetsch militar. Alura èn suandads ils cumbats dals stans ch’han cuzzà bunamain 150 onns. Durant quels duain ils plebeians er avair fatg diever da l’instrument da la secessio plebis, cumparegliabel cun ina chauma odierna. Il resultat da quests cumbats è stà ch’ils plebeians han quasi cuntanschì l’onn 367 a.C. l’egualitad dals dretgs politics. Malgrà quai èsi reussì be a paucas famiglias plebeianas da s’avanzar fin en la classa dirigenta. Quella vegniva uss furmada da las famiglias, da las qualas umens en uffizis publics eran sa fatgs meritaivels (ins discurra perquai er da ‹meritocratia›). Quests nobiles (‹umens enconuschents›) han furmà ina nova aristocrazia che vegn numnada nobilitas (‹noblezza›).
A partir dal 5avel tschientaner a.C. ha Roma lantschà in’expansiun rasanta en l’Italia Centrala (conquista da Veji l’onn 396 a.C.), ha dentant er stuì parair attatgas d’ordaifer. L’‹assagl dals Gals› sut Brennus ha laschà enavos fastizs profunds; la Battaglia a l’Allia (probablamain ils 18 da fanadur 387 a.C.) è entrada en l’istorgia da Roma sco dies ater (‹di nair›). Alura èn suandadas las Guerras dals Samnits (343–341 a.C.; 326–304 a.C.; 298–290 a.C.) e la Guerra dals Latins (ca. 340–338 a.C.). La finala ha Roma stgaffì ina vasta rait d’allianzas; tranter auter èn vegnidas erigidas colonias en lieus d’impurtanza strategica u stipulads contracts cun plirs pievels italics, ils quals n’han dentant betg obtegnì il dretg da burgais roman.
Da quest’epoca da si’istorgia è Roma resortì sco stadi bain organisà, equipà cun in’armada efficazia e segnà d’in ferm regl d’expansiun. Sin quest fundament ha gì lieu l’ulteriur avanzament dal stadi roman.
Sin la Peninsla italica devi da quel temp trais pussanzas rivalisantas: las citads-stadi dals Etruscs al nord da Roma, ils Celts en la Planira dal Po e las colonias grecas en l’Italia dal Sid.
En il decurs dal terz tschientaner a.C. è Roma sa fatg valair envers ils Samnits ed auters pievels italics. Pass per pass è quasi l’entira Peninsla crudada en ils mauns dals Romans (cun excepziun da l’Italia dal Nord ch’è vegnida annectada pir pli tard). En il sid ha la Republica battì l’egemon hellenistic Pyrrhos I dad Epiros ed incorporà l’onn 275 a.C. las citads-stadi grecas restantas. Tras quest’expansiun è Roma però vegnì en conflict cun la republica da commerzi Cartago (en la Tunesia odierna). Fin lura aveva quella tgirà contacts amicabels cun Roma; ma uss è prorut in conflict che dueva ir a finir en las Guerras punicas.
En il decurs da l’Emprima Guerra punica (264–241 a.C.) ha Roma rut la cunvegna cun Cartago areguard las zonas d’interess vicendaivlas sin l’insla Sicilia. Successivamain ha la Republica extendì sia sfera d’influenza fin al cunfin da la pussanza territoriala da Cartago. Provocà tras quest proceder ha Cartago attatgà e battì ils Romans sin la mar. Quai ha gì per consequenza che Roma ha da sia vart engrondì la flotta. Suenter pliras sconfittas èsi la finala reussì als Romans da fitgar pe a Sicilia e da batter pliras giadas la flotta da Cartago. En rom da las contractivas da pasch ha Cartago pers tut ses possess a Sicilia (pli tard er las inslas Sardegna e Corsica). Sinaquai ha Cartago tschertgà pussaivladads per egualisar questa terrada. In’impurtanta pitga per acquistar novas resursas che pudevan vegnir duvradas en il cumbat cunter Roma ha furmà l’imperi colonial che la famiglia da Cartago pussanta dals Barcids aveva installà en la Spagna odierna.
Durant la Segunda Guerra punica (218–201 a.C.) èsi bunamain reussì al strateg da Cartago Hannibal da surventscher ils Romans. Punct da partenza ha furmà l’assedi da l’anteriura colonia greca da Sagunt en Spagna tras Hannibal. Parts dals Celtoiberics sustegnevan Hannibal, entant che pievels iberics vulevan sa liberar da Cartago ed eran perquai s’alliads cun ils Romans. La finala èsi reussì a Hannibal da conquistar la citad. Damai che la regenza en l’Africa dal Nord ha refusà da surdar Hannibal als Romans, han quels declerà la guerra a Cartago.
Sinaquai è Hannibal avanzà tras la Gallia dal sid ed ha traversà las Alps cun radund 50 000 schuldads, 9000 chavaliers e 37 elefants da guerra. En l’Italia dal Nord è l’armada plinavant vegnida sustegnida da pievels celtics. Roma ha sinaquai subì ina sconfitta suenter l’autra; spezialmain dolurusa è stada la terrada sper Cannae (216 a.C.) ch’ha furmà la pli gronda disfatga en l’istorgia romana. Tuttina n’èsi betg reussì a Hannibal da rumper la rait d’allianzas dals Romans en l’Italia, uschia che l’armada da Cartago è restada isolada, malgrà sias victorias. L’onn 204 a.C. è il chau d’armada roman Scipio la finala sa confruntà cun Hannibal en l’Africa dal Nord ed al ha surventschì sper Zama (202 a.C.). Sinaquai ha Cartago pers tut ses possess ordaifer l’Africa e sia flotta. Sco factur da pussanza n’era Cartago betg pli d’impurtanza a partir da quel mument; Roma percunter ha profità fermamain da la nova provinza Hispania.
Las victorias en las duas Guerras punicas han segirà a Roma l’egemonia en la part occidentala da la Mar Mediterrana. Sper sia nova rolla sco pussanza maritima han er las minas d’argient en Spagna ed ils immens custs da reparaziun da vart da Cartago contribuì ad augmentar la posiziun economica da la Republica. A partir da 200 a.C. ha Roma cumenzà a prender influenza en il cumbat da pussanza tranter ils reginavels hellenistics. En il conflict cun ils Antigonids ha Roma intervegnì ils onns 200 fin 197 a.C. cunter Philippos V, cun la finamira da chatschar enavos l’influenza macedona en Grezia.
Sin dumonda d’agid da stadis en l’Asia Minura è prorutta la Guerra roman-siriana ch’ha durà dal 192 al 188 a.C. Suenter sia sconfitta cunter ils Romans ha l’imperi hellenistic dals Seleucids sut Antiochos III stuì desister d’ina gronda part da ses possess en l’Asia Minura. Tras quai è Roma facticamain daventà la pussanza dominanta en la part orientala da la Mar Mediterrana. Suenter emprovas da vart dals Macedons da far reviver la veglia egemonia ha Roma destruì definitivamain lur reginavel che steva sut il retg Perseus; l’onn 148 a.C. è quel vegnì transfurmà en ina provinza romana. Il medem è succedì cun la Grezia ch’ha appartegnì a partir dal 146 a.C. a la provinza Macedonia (e ch’ha furmà a partir da l’onn 27 a.C. la provinza Achaea). Quasi a medem temp ha gì lieu la Terza Guerra punica (149–146 a.C.). Entaifer l’Africa dal Nord aveva il vegl adversari da Roma puspè cuntanschì ina posiziun predominanta. Provocads tras attatgas cunter pievels vischins han ils Romans destruì Cartago dal tuttafatg ed integrà la regiun sco provinza Africa en la Republica romana.
Pergamon è daventà il 133 a.C. ina provinza romana (tras contract d’ierta). Il medem è succedì ils onns 64/63 a.C. cun las restanzas dal reginavel dals Seleucids. En rom d’ina restructuraziun da l’ost las ha Pompeius transfurmà en la provinza Siria. Be l’Egipta sut la dinastia ptolemaica (flaivlentada) ha anc pudì mantegnair si’independenza sco protectorat roman, avant che vegnir transfurmada l’onn 30 a.C. en ina provinza romana. Pir als cunfins da la Partia (che cumpigliava l’Iran odiern e grondas parts da la Mesopotamia) ha l’expansiun romana chattà ina fin. Qua eran ils Romans fruntads sin in adversari adual ch’als dueva tegnair a mastrin en il decurs dals proxims tschientaners.
En las novas provinzas, ed en spezial en las regiuns da costa hellenisticas ordvart bainstantas, vegnivan las taglias incassadas da quel temp da societads privatas che sa cumponivan da chavaliers romans e da patrizians. Suenter avair consegnà al stadi ina contribuziun fixa pudevan els tegnair per sai eventualas entradas supplementaras. Quai ha savens provocà taglias exageradas, las qualas han flaivlentà las regiuns economicamain e manà a sullevaziuns. Davart la reputaziun dispitaivla da quests incassaders da taglia intervegn ins er en la Bibla (‹duaniers›). Entras ils success dals Romans è s’augmentada la quantitad da munaida ch’era en circulaziun, quai ch’ha da sia vart dà novs impuls economics. In’ulteriura rolla centrala entaifer l’economia da la Republica è d’attribuir a la sclavaria. Ils sclavs vegnivan duvrads per las pli differentas lavurs, avevan dentant er la pussaivladad d’obtegnair la libertad.
Malgrà – e per part er pervi – dals gronds success da Roma a l’exteriur è l’urden republican a l’intern plaunsieu ì en muschna.
A partir da la mesadad dal segund tschientaner a.C. ha la Republica subì a l’intern ina crisa che dueva culminar en las guerras burgaisas e manar a fin la furma statala da fin qua. Cumenzà ha tut cun il clom suenter refurmas, en spezial en il sectur agrar. Ils Romans avevan per disa da transfurmar ina part dal terren conquistà tras guerras en possess statal e d’al surlaschar per diever a burgais basegnus. Per evitar che singuls possessurs da terren s’enritgeschian memia fitg, era il possess da funs limità uffizialmain a 500 iugera (juhartas). I na dueva dentant betg reussir da far valair questa lescha: burgais pussants èn s’acquistads immensas proprietads funsilas.
Quai è sin il pli tard daventà in problem en quel mument che praticamain tut il possess en l’Italia era repartì; a medem temp vegnivan adina dapli sclavs enavos da las guerras victoriusas. Ils purs pitschens e mastergnants plebeians n’eran prest betg pli buns da concurrer cun il grond dumber da sclavs che steva a disposiziun. Ultra da quai eran els savens en servetsch militar en provinzas lontanas e na pudevan betg tgirar da tut temp lur bains. Ils gronds proprietaris da terren han profità supplementarmain da questa situaziun cun cumprar bains nunrentabels u er cun stgatschar residents cun la forza. Il resultat da quest circul vizius è stà la dapauperisaziun e la fugia da la champagna da vastas parts da la populaziun; la malcuntentientscha creschenta dueva bainbaud sa far vesair en furma da conflicts socials e politics.
Autras gruppas da plebeians ch’eran vegnidas a possess grazia al commerzi han medemamain cumenzà a far valair novs dretgs. La refurma agrara iniziada dals dus frars Tiberius Sempronius e Gaius Sempronius Gracchus dueva refurmar las relaziuns da possess funsil e porscher a las classas bassas la pussaivladad d’arrivar a terren ed entradas. La refurma è dentant vegnida franada da vart da tschertgels conservativs entaifer il Senat, uschia ch’il conflict da basa ha durà vinavant: ils populars vesevan sasezs sco represchentants dals plebeians e purs pitschens, entant ch’ils optimats empruvavan da defender ils privilegis da l’aristocrazia. Tiberius Gracchus è vegnì assassinà, ses frar Gaius s’ha la finala prendì la vita. La vita da mintgadi a Roma vegniva dominada da cumbats sin via e d’assassinats politics. Ultra da quai hai dà tensiuns entaifer la rait d’allianzas ch’han manà a la Guerra d’alliads (91 fin 89 a.C.). A la fin è il dretg da burgais roman vegnì concedì er als alliads. En connex cun la Guerra d’alliads stattan er las uschenumnadas Vespras asiaticas, in pogrom cunter dieschmillis colonisaturs romans en l’Asia Minura. Per prender vendetga ha Roma ordinà ina guerra cunter il retg Mitridates da Pontos ed al ha surventschì suenter cumbats da plirs onns.
A quests eveniments è suandada l’entschatta da la Guerra civila romana, en la quala populars ed optimats cun lur manaders Marius, Cinna, Sulla e.a. èn sa cumbattids cun forza. Tranteren ha Sulla erigì ina dictatura che dueva restaurar la predominanza dal Senat; ma ils cumbats han cuntinuà. Cumbain che las violaziuns da las leschas han a lunga vista flaivlentà la Republica a l’intern, ha quella a medem temp cuntanschì a l’exteriur gronds success (en spezial l’annexiun dal Reginavel dals Seleucids e la reorganisaziun da l’Orient tras Gnaeus Pompeius Magnus).
Quant profunda che la crisa entaifer il Senat era propi, è la finala vegnì evident en quel mument che trais manaders militars e politics han furmà l’emprim triumvirat. Igl eran quai il chau d’armada Gnaeus Pompeius Magnus (al qual il Senat refusava la renconuschientscha per ses success militars), Gaius Iulius Caesar (che dueva suttametter tranter il 58 ed il 51 a.C. ils Gals fin al Rain) e Marcus Licinius Crassus ch’era en possess dals meds finanzials necessaris per far valair ils interess vicendaivels entaifer quest’allianza informala. Suenter la mort da Crassus en rom d’ina champagna militara cunter ils Parts, èsi vegnì al cumbat da pussanza tranter ils dus anteriurs amis Caesar e Pompeius (49–46 a.C.). Pompeius era sa mess sin la vart dal Senat. Ma Caesar ha dumagnà la part occidentala dal reginavel sut sia pussanza ed ha la finala victorisà Pompeius sper Pharsalos en Grezia (48 a.C.). Sin la fugia en Egipta è Pompeius vegnì assassinà. Ulteriuras campagnas militaras en Egipta, en l’Asia Minura, en l’Africa ed en Spagna han manà natiers la fin da la republica. L’onn 46 a.C. ha Caesar introducì il chalender giulian ch’ha remplazzà il vegl chalender antiquà. Il favrer 45 a.C. è Caesar vegnì proclamà sco ‹dictatur per vita duranta›. Ma ils 15 da mars 44 (idibus martiis) è Caesar vegnì assassinà d’ina gruppa da conspiraturs sut Marcus Iunius Brutus e Gaius Cassius Longinus cun la finamira da restabilir la republica.
Malgrà l’attentat n’èsi betg reussì da returnar a la veglia constituziun republicana; danovamain è prorutta la guerra civila. Suenter la furmaziun d’in segund triumvirat han Octavian (l’imperatur Augustus da pli tard) e Marcus Antonius battì Brutus e Cassius en la Battaglia sper Philippi. Ma suenter avair eliminà il davos concurrent Sextus Pompeius a Sicilia ed avair privà il terz triumvir Marcus Aemilius Lepidus da la pussanza, èn Octavian e Marcus Antonius vegnids sezs en ils fiers in cun l’auter. En la Battaglia sper Actium (31 a.C.) ha Octavian battì Marcus Antonius e la regenta egipziana Cleopatra ch’al sustegneva. Tras quai è er l’Egipta daventada ina provinza romana che dueva furmar sur tschientaners il ‹graner da l’Imperi›.
L’entir territori enturn la Mar Mediterrana sa chattava uss en ils mauns dals Romans; la Mar Mediterrana sezza è daventada, dal punct da vista dals Romans, il mare nostrum (‹nossa mar›).
Tuttina sco Caesar aveva er Octavian en mira da reger sulet. Ma auter che Caesar n’ha Octavian betg empruvà da cuntanscher questa finamira cun vulair chatschar tras ina dictatura extraordinaria. Il cuntrari ha el laschà en vigur la veglia constituziun republicana ed ha segirà sia posiziun cun exequir differents uffizis, tras la cessiun da plenipotenzas spezialas e surtut cun surpigliar sur plirs onns ils commando sur impurtantas provinzas cun numerusas legiuns. Igl è reussì ad Octavian d’obtegnair per ses reschim il consentiment da la veglia aristocrazia en il Senat, quai tant pli che las impurtantas famiglias republicanas eran gia eliminadas. Per il Senat era Octavian il Princeps, l’‹emprim burgais dal stadi›. Perquai vegn la structura da pussanza dad Octavian a basa d’ina constituziun (che sa differenziava essenzialmain da quella da la veglia republica) era numnada ‹principat›. L’onn 27 a.C. ha il Senat concedì ad Octavian il titel Augustus (‹il maiestus›).
Er durant il temp dals imperaturs èn sa mantegnidas bleras instituziuns e structuras da la res publica: per exempel il cursus honorum (Senat), l’administraziun da las provinzas ed ils sacerdozis (Pontifex maximus era dentant l’imperatur). En realitad èn quests uffizis però sa transfurmads pli e pli en autoritads administrativas, entant che las incumbensas da decisiun politica eran liadas a la persuna da l’Augustus. Er l’urden social è stà suttapost a midadas; dapi Augustus èn adina dapli commembers da novas classas che derivavan da l’Italia e da las provinzas avanzads a senaturs e surtut a chavaliers (equites). Ils imperaturs avevan il dretg da numnar chavaliers, quai ch’ha effectuà ina tscherta permeabladad da las classas socialas. En pli eri uss pli simpel per persunas d’ordaifer d’obtegnair il dretg da burgais da Roma.
Da quel temp dominava l’Imperium Romanum gia l’entir territori enturn la Mar Mediterrana. Er il vest ed il sid da la Germania faschevan part da l’Imperi roman; l’expansiun vers nord ch’era vegnida iniziada dad Augustus è pir vegnida franada l’onn 9 tras la Battaglia da Varus. Silsuenter è Augustus sa concentrà sin la defensiun dals cunfins existents; là eran staziunads bunamain tut ils 300 000 schuldads da professiun. Sias mesiras han gidà considerablamain a stabilir la Pax romana (‹Pasch romana›). En il temp dad Augustus crodan diversas impurtantas novaziuns. Uschia è per exempel vegnida realisada en l’entir Imperi ina dumbraziun da tut ils burgais romans; en tschertas provinzas èn schizunt vegnids dumbrads tut ils abitants (sco menziunà en la Bibla). Er la rait da vias è vegnida schlargiada e l’entira economia e cultura è stada segnada d’in temp da fluriziun, quasi d’ina classica romana. La cultura romana ha er cuntanschì las provinzas, da las qualas il dumber è anc creschì.
Malgrà las tentativas da mantegnair las veglias instituziuns, èn gia vegnids interprendids dal temp dad Augustus pass cun l’intenziun da transfurmar il stadi centrà sin la citad da Roma en in stadi cumplessiv. Uschia è Augustus sez sa trategnì durant trais onns en Gallia e na sa sentiva betg lià exclusivamain a Roma sco center da la pussanza. Ses successur Tiberius ha schizunt passentà la gronda part da ses temp d’uffizi a Capri. L’instituziun dal princeps era damai segirada da l’entschatta ennà talmain bain ch’ils regents na duvravan betg controllar directamain las instituziuns da la citad da Roma (ed en spezial il Senat, dal qual derivavan anc ils attentaders da Caesar).
Tiberius, il figl adoptiv e successur dad Augustus, valeva sco grev caracter e sa sentiva en ses intern probablamain plitost sco republican. Durant ses temp d’uffizi è el per gronda part sa restrenschì a mesiras defensivas per segirar ils cunfins. Ses successur Caligula vala tradiziunalmain sco emprim exempel per in ‹Caesar obsessiv›. Oz ves’ins quest imperatur, ch’ha regì be trais onns, in pau pli differenzià, senza dentant pudair trair ina bilantscha positiva da ses temp d’uffizi. Suenter che Caligula è vegnì assassinà, è Claudius daventà imperatur e quai plitost sco candidat d’embarass (tant pli che l’imperialitad n’era formalmain betg ertavla). Sut el è vegnida integrada la Britannia en l’Imperi; pli tard è anc suandada la Thracia ch’era gia avant dependenta da Roma. Il nausch num da Nero, il successur da Claudius, deriva oravant tut da funtaunas cristianas, damai ch’el ha instradà las emprimas grondas persecuziuns da cristians. Ma er autras funtaunas e la scienza moderna vegnan a la conclusiun ch’el haja negligì las fatschentas ed en spezial l’armada. La mort da Nero l’onn 68 s.C. ha terminà la predominanza da la dinastia giulian-claudiana che sa laschava manar enavos sin duas da las pli impurtantas famiglias romanas.
Suenter in onn turbulent cun quatter imperaturs è vegnida a la pussanza la dinastia flaviana. Vespasian ha sanà las finanzas statalas e segirà il cunfin oriental cunter ils Parts. In’insurrecziun en la Judea l’onn 70 ha el fatg abatter tras ses figl Titus. Quel è daventà ses successur ed ha gì da batter durant ses curt temp d’uffizi cun pliras catastrofas (erupziun dal Vesuv ed epidemias). L’onn 81 è ses frar Domitian daventà imperatur. Tacitus e Sueton al descrivan en colurs sombras e fan surtut menziun da sia relaziun disturbada tar il Senat. Tuttina ha el er gì success, sco per exempel cun la reorganisaziun da l’administraziun cun la finamira da render quella pli efficazia. L’onn 96 è el daventà l’unfrenda d’ina intriga a la curt.
Il temp dals imperaturs adoptivs che cumenza cun Nerva vala en general sco punct culminant da l’Imperi roman, e quai tant culturalmain sco er areguard la posiziun da pussanza da Roma. Durant quest temp han ils imperaturs per regla prendì resguard sin l’opiniun dal Senat e suandà l’urden dal principat. Sut Trajan, che valeva sco optimus princeps (‹meglier imperatur›), ha l’Imperi cuntanschì l’onn 117 sia pli gronda extensiun. Suenter campagnas militaras cunter ils Dacs e Parts tanscheva quel da la Scozia fin en la Nubia (extensiun nord-sid) e dal Portugal fin en la Mesopotamia (extensiun vest-ost). Sin las conquistas en l’ost da l’Eufrat ha l’Imperi dentant stuì renunziar suenter curt temp, damai che quellas n’eran betg da tegnair. A medem temp è Trajan stà l’emprim imperatur che na derivava betg da l’Italia, mabain da la provinza (Hispania).
Ses successur Hadrian valeva sco cultivà e hellenofil ed ha consolidà l’Imperi a l’intern. El ha pussibilità in temp da fluriziun civilisatoric, cultural e tecnologic che dueva er promover la derasaziun dal cristianissem. Enconuschentas èn daventadas surtut sias fortificaziuns dals cunfins, per exempel en la Britannia u en l’ost da l’Imperi. Tscherts istoriografs al reproschan dentant d’avair engrevgià memia ferm las finanzas statalas. E propi sa mussan da quel temp emprims indizis d’ina crisa economica, però betg anc en dimensiuns dramaticas.
Vers la mesadad dal segund tschientaner, al cumenzament da la dinastia antonina, pareva l’Imperi d’avair cuntanschì sut Antoninus Pius sia culminaziun. Ma gia sut l’‹imperatur filosof› Marcus Aurelius (161 fin 180) èn sa mussads ils emprims problems. Igl èn proruts cumbats intensivs cun pievels germans, en spezial cun ils Marcomans, ed en l’ost han attatgà l’onn 161 ils Parts. Ultra da quai han las truppas romanas ch’èn returnadas il 166 suenter lur victoria en l’ost importà in’epidemia (l’uschenumnada ‹pestilenza antonina›). Sper las smanatschas exteriuras ch’han absorbà las resursas da l’Imperi sin il piter pir, èn er sa mussads a l’intern sintoms da crisa. Marc Aurel aveva bain pudì segirar per il mument il cunfin al nord, aveva dentant manchentà d’instradar refurmas a l’intern. Suenter sia mort èsi vegnì ad ulteriurs eveniments da crisa, tant pli che ses figl Commodus n’è betg stà bun da garantir a l’Imperi la segirezza. Suenter ch’el è vegnì assassinà l’onn 192, è prorutta ina guerra civila.
A l’entschatta dal terz tschientaner èsi reussì als Severs da stabilisar la situaziun; Septimius Severus, ch’è sa fatg valair l’onn 193 en il cumbat da pussanza, è stà l’emprim imperatur che derivava da l’Africa. Ad el èsi reussì da rebatter ils Parts e d’endrizzar la provinza Mesopotamia; a l’intern è creschida a medem temp la pussanza dals militars. Sut Caracalla han tut ils libers en l’Imperi (cun excepziun dals dediticii, vul dir dals pievels suttamess cun la forza da las armas) obtegnì il dretg da burgais roman (Constitutio Antoniniana), quai ch’ha muntà ina cesura marcanta entaifer la structuraziun da l’Imperi. Caracalla era bainvis tant tar il pievel sco er tar l’armada; el aveva dentant inimis entaifer il Senat ed en l’atgna famiglia ed è la finala daventà l’unfrenda d’in attentat. Suenter in curt intermezzo è Elagabal daventà imperatur; ses temp d’uffizi è stà marcà da l’emprova d’introducir la divinitad orientala da medem num sco dieu statal. Suenter che quest imperatur nunpopular era vegnì assassinà l’onn 222 ha Severus Alexander empruvà adumbatten da sa cumprovar en l’ost cunter ils Sassanids (cf. sutvart) ed al Rain cunter ils Germans. L’onn 235 è el vegnì assassinà da schuldads malcuntents.
Suenter la fin pauc gloriusa dals Severs è suandada la crisa da l’Imperi dal terz tschientaner, durant la quala ils imperaturs-schuldads èn stads exposts a las attatgas dals Germans (en spezial dals Alemans e dals Gots) al Rain ed al Danubi. Ils onns 259/60 han ils Romans stuì ceder il limes autgerman-retic. Ordvart violents èn surtut stads ils cumbats en l’ost cunter il nov reginavel persian dals Sassanids (a partir dal 224), als quals igl era reussì d’eliminar il reginavel dals Parts. Ils Sassanids duevan sa mussar sco adversari anc pli privlus e stinà ch’ils Parts. Lur retg Schapur I è penetrà repetidamain en Siria ed ha surventschì pliras armadas romanas. L’onn 260 è schizunt l’imperatur Valerian crudà en ils mauns dals Sassanids ed è mort en praschunia – ina blamascha incumparegliabla per Roma.
Entant che l’Imperi empruvava en l’ost desperadamain da segirar las provinzas Siria ed Asia Minura, ha er il vest cumenzà ad erodar. En provinzas en las qualas il post dal guvernatur era collià cun il commando sur pliras legiuns faschevan ils uffiziants savens diever da la schuldada per arrivar a la pussanza. Quai ha adina puspè manà a cumbats cun ils usurpaturs e schizunt a secessiuns temporalas da singulas provinzas (p.ex. da la Gallia). Autras pussanzas empruvavan da profitar da la flaivlezza da Roma per far atgnas conquistas. Uschia è per exempel vegnì suttamess Palmyra ch’aveva furmà in allià dals Romans cunter ils Parts e pli tard cunter ils Sassanids, ma ch’aveva silsuenter conquistà sut Zenobia parts da las provinzas romanas en l’ost. La crisa ha manà a numerusas midadas, ma n’ha betg pertutgà tuttina ferm tut las parts da l’Imperi. E la finala duevi tuttina anc reussir ina giada da tegnair davent il declin smanatschant da l’Imperi.
Sut Diocletian ha gì lieu a partir dal 284 la vieuta vers l’antica tardiva. En cumparegliaziun cun il temp precedent è quella stada segnada d’ina centralisaziun e birocratisaziun pli ferma sco er dal success dal cristianissem da pli tard. En l’istoriografia pli veglia (per exempel Edward Gibbon u Otto Seeck) considerav’ins questa epoca be sco temp da decadenza; oz percunter la ves’ins sco in temp da vieuta e transfurmaziun dal mund mediterran da l’antica.
Diocletian ha refurmà l’administraziun ch’è vegnida dividida en in sectur civil ed en in militar. El ha era stgaffì l’urden da la tetrarchia, tenor il qual i dueva dar dus ‹imperaturs seniors› (Augusti) cun mintgamai in ‹imperatur junior› (Caesar). Per in imperatur sulet era l’Imperi numnadamain gia daditg daventà nunregibel, surtut perquai ch’il squitsch da l’autra vart dals cunfins creschiva d’in cuntin. La divisiun da las provinzas e l’introducziun da diocesas e prefecturas dueva render pli effizienta l’administraziun.
Cun prescriver pretschs maximals ha Diocletian empruvà da dumagnar l’inflaziun ed il declin economic. Per ch’ils abitants da l’Imperi s’orienteschian puspè vers il stadi e l’imperatur, ha el er empruvà da rinforzar l’atgna apoteosa, pia la pussanza religiusa imperiala, cun adoptar il surnum Iovius (tenor il dieu Jupiter). Surtut ils cristians considerava Diocletian sco illoials envers il stadi. Durant ses temp d’uffizi han gì lieu las davosas (e pli violentas) persecuziuns da cristians.
L’idea da divider il territori da pussanza n’era betg dal tuttafatg nova, ma uss è ella vegnida applitgada a moda pli consequenta. L’unitad da l’Imperi na vulevan ins però tuttavia betg metter en dumonda. Roma è restà il center ideal da l’Imperi, era sch’ils imperaturs han dischlocà lur residenza en vischinanza dals cunfins, sco per exempel ad Augusta Treverorum (la citad da Trier odierna).
Suenter l’abdicaziun da Diocletian e da ses cunregent Maximian ha Constantius I surpiglià en il vest l’uffizi dal Senior Augustus. L’onn 306 è ses figl Constantin il Grond vegnì proclamà da ses schuldads sco imperatur. Cunter veglia ha Galerius, ch’era da quel temp l’imperatur superiur, stuì renconuscher el sco cunregent. Ma Constantin n’è betg sa cuntentà cun quai. Pass per pass ha el allontanà ses rivals e la finala schlià la tetrarchia. A partir dal 312 regiva el sulet en il vest ed il 324 ha el surpiglià la pussanza sur l’entir Imperi. Ses temp d’uffizi è stà d’impurtanza surtut per dus motivs: per l’ina ha Constantin cumenzà a privilegiar il cristianissem (uschenumnada ‹vieuta constantina›); per l’autra ha el fundà Constantinopel (la citad dad Istanbul odierna) che serviva uss sco nova chapitala. Il focus da l’Imperi è pia sa spustà pli e pli vers l’ost.
La dinastia da Constantin n’è betg stada da lunga durada. Suenter cumbats tranter frars ha Constantius II surpiglià il 353 la pussanza. Suenter sia mort il 361 ha Julian, il nevs da Constantin, empruvà da far reviver il pajanissem. El è dentant gia mort il 363 en rom d’ina champagna militara disgraziada cunter ils Persians. Cun el è ida a fin la dinastia constantina.
Per motivs administrativs ha Valentinian I dividì ad interim l’Imperi; suenter la mort da Theodosius I è questa divisiun lura stada definitiva. Sco imperatur en l’ost era Theodosius vegnì instituì tras Gratian, il figl da Valentinian. Suenter la sconfitta catastrofala ad Adrianopel al èsi reussì – almain per il mument – da liar tras contracts ils Gots ch’eran penetrads en l’Imperi. A partir da l’onn 394 ha Thedosius alura regì sur l’entir Imperi, e quai suenter ch’igl aveva dà en il vest pliras usurpaziuns e revoltas. Theodosius è stà il davos regent che dueva reger sur l’entir Imperi. Durant ses temp d’uffizi è il cristianissem vegnì introducì sco religiun dal stadi. Suenter sia mort il 395 han ses figls surpiglià il vest (Honorius) respectivamain l’ost (Arcadius). Questa divisiun dueva esser definitiva. Tuttina è sa mantegnida l’idea da l’unitad da l’Imperi: uschia entravan las leschas d’in imperatur normalmain er en vigur en la sfera d’influenza da l’auter.
Cuntrari a l’Imperi dal vest ha l’Imperi da l’ost survivì ils embrugls dat temp da la migraziun dals pievels. In dals motivs centrals è quel che l’Imperi da l’ost furmava la part ch’era populada il pli spess e ch’era economicamain la pli sauna. L’Imperi dal vest è percunter scrudà in pau a la giada en il decurs dal 5avel tschientaner. En spezial l’avanzada dals Huns ha gì in effect da domino che dueva midar a moda radicala la divisiun politica entaifer l’Europa. Suenter la Battaglia dad Adrianopel l’onn 378 aveva l’Imperi pers pli e pli la controlla sur da las provinzas dal vest. Grondas parts da la Gallia e da la Spagna èn idas a perder fin la mesadad dal 5avel tschientaner als Germans ch’eran penetradas en l’Imperi (Vandals, Francs, Gots). Ultra da quai ha muntà la perdita da l’Africa als Vandals l’onn 435 ina greva frida per l’Imperi dal vest. Gia vers la vieuta dal quart al 5avel tschientaner era la sedia da la regenza vegnida transferida da Milaun a Ravenna. E propi è er l’Italia sezza vegnida pli e pli sut l’influenza dals Germans. L’onn 410 han ils Visigots sblundregià la citad da Roma, il 455 han ils Vandals fatg il medem.[2]
Per la decadenza e la fin da l’Imperi roman datti plirs motivs. I vegn dentant anc adina discutà davart ils process ch’èn stads decisivs per transfurmar l’Imperi dal vest en ina retscha da stadis germans (ils quals èn da resguardar sco suverans il pli tard dapi l’entschatta dal 7avel tschientaner). L’armada na consistiva per gronda part betg pli da burgais romans, mabain da mercenaris ‹barbars›; e la grondezza da l’armada na tanscheva betg pli per segirar ils cunfins. A l’intern era l’administraziun en in nausch stadi e l’economia sa chattava en ina fasa da recessiun (cumbain ch’il declin economic era main dramatic che quai ch’i vegniva supponì da l’istoriografia pli veglia). L’onn 476 ha il German Odoaker destituì Romulus Augustulus sco regent da l’Imperi dal vest (il davos imperatur renconuschì illimitadamain era percunter stà Julius Nepos). Tuttina veseva Odoaker sasez anc sco ‹German en servetsch roman› e ses reschim en l’Italia sco part da l’Imperi roman sut l’imperatur a Constantinopel; medemamain è ses successur Theoderich il Grond sa stentà da cuntanscher la renconuschientscha da sia posiziun tras l’imperatur en l’ost.
Tut auter sa preschentava la situaziun en l’ost. L’Imperi da l’ost era economicamain pli ferm, aveva dapli reservas strategicas e pratitgava en pli ina diplomazia inschignusa. Surtut l’auta planira da l’Anatolia cun la muntogna dal Taurus e la Propontis furmavan barrieras natiralas cunter pievels esters. En pli n’eri mai reussì als Huns e Germans da traversar il Hellespont; perquai èn las ritgas provinzas da l’Asia Minura, da la Siria e da l’Egipta stadas schanegiadas da lur sblundregiadas. Ils ‹elements barbars› en l’armada ch’avevan contribuì al declin da l’Imperi dal vest han ins reducì en il decurs dal 5avel tschientaner ed eliminà quasi dal tuttafatg en il 6avel tschientaner.
Cumbain ch’igl ha dà grevs cumbats cun Huns e Sassanids, è l’Imperi da l’ost restà pli u main intact. Sut Justinian I, il davos imperatur dal qual la lingua materna era il latin, e ses chau d’armada Belisar èsi reussì als Romans da l’ost da reconquistar grondas parts dal vest (Africa dal Nord, Italia, Spagna dal Sid) e da tegnair en l’ost ils cunfins cunter las attatgas vehementas dals Persians. Suenter che Chosraus I è vegnì a la pussanza, èn las attatgas da vart dals Sassanids vegnidas adina pli fermas; sia finamira era da conquistar l’entira part orientala che sa chattava en ils mauns dals Romans. Uschia è ida a fin la fasa da coexistenza tranter questas duas pussanzas grondas ed ha cumenzà ina seria da guerras ordvart desastrusas.
L’imperatur roman (da l’ost) è per il mument restà il regent il pli pussant en la regiun da la Mar Mediterrana, e l’Imperi da l’ost aveva puspè prendì possess da la gronda part da l’anteriur territori da l’Imperi (cun excepziun da la Britannia, da la Gallia e da la Spagna dal Nord). Suenter la mort da Justinian (565) èsi dentant sa mussà ch’ils territoris reconquistads na sa laschavan betg tegnair a la lunga. La Spagna dal Sid è puspè crudada als Visigots ed a partir da l’onn 568 è l’Italia per gronda part vegnida en ils mauns dals Langobards.
En il decurs dal temp èsi vegnì a l’intern da l’Imperi roman oriental a dispitas religiusas tranter gruppas cristianas (monofisits cunter ortodoxs); ultra da quai è la malcuntentientscha en parts da la populaziun creschida pervi da las autas taglias e las guerras cuntinuantas. Uschia è sa sminuì il senn da loialitad envers l’Imperi (per exempel en la Siria u en l’Egipta).
A l’entschatta dal 7avel tschientaner èn vastas parts da l’Imperi vegnidas conquistadas dals Sassanids. Sut Chosrau II èn las truppas persianas avanzadas duas giadas fin a Bizanz; e da Jerusalem han els rapinà la Sontga Crusch, la quala Helena, la mamma da Constantin, duai avair chattà e che valeva sco ‹pli grond stgazi› da l’Imperi. Bain èsi la finala reussì a l’imperatur Herakleios da manar a fin victoriusamain questa lunga guerra; ma spussà da quai n’è l’Imperi betg stà bun da resister a l’expansiun dals Arabs islamics ed ha pers l’entira Siria e l’Africa. Surtut la sperdita da la ritga Egipta, la quala il patriarc Kyros ha quasi tradì als Arabs senza cumbat, ha flaivlentà a moda substanziala l’Imperi da l’ost. Herakleios ha er rut cun la tradiziun romana supigliond el al lieu dal titel ‹imperatur› il vegl titel da retg grec ‹basileus› ed introducind el il grec sco lingua uffiziala.
L’Imperi ha pers pli e pli ses caracter roman-antic. Bain è l’Imperi da l’ost cun sia chapitala Constantinopel sa mantegnì uffizialmain fin en il 15avel tschientaner – ma las structuras internas èn sa midadas a partir da ca. 640 uschè da rudent ch’i para giustifitgà da discurrer da qua davent da l’Imperi bizantin. Er en l’ost ha uschia cumenzà il temp medieval.
Da resguardar è dentant ch’il term ‹bizantin› è pir vegnì creà en il 19avel tschientaner e quai senza pudair sa basar sin ina tradiziun istorica. En il temp medieval preferiva il vest catolic la denominaziun ‹Imperi dals Grecs›, damai ch’ins na vuleva betg admetter als cristians ortodoxs en l’ost – ch’eran daventads malfidaivels al papa – da manar vinavant la ierta da l’Imperi roman. Il cuntrari pretendeva il vest questa cuntinuitad per sasez (cf. la denominaziun ‹Sontg Imperi roman da naziun tudestga›). Duvrava percunter in Bizantin il term ‹Grecs› (Hellenoi) sche manegiava els ils Grecs da l’antica precristiana; per denominar sasez è per part sa mantegnì fin oz il term Rhomoi, pia ‹Romans›. Er ils imperis muslims dal temp medieval duvravan adina il num ‹Imperi roman› (Rum) sch’els discurrivan da l’Imperi bizantin. Sco idea e punct da referenza è l’Imperi roman pia sa mantegnì lunsch sur la fin da l’antica.
L’emprim imperatur occidental ch’è sa mess suenter il declin dal vegl Imperi roman dal vest en la tradiziun dals imperaturs romans è stà il retg francon Carl il Grond (uschenumnada translatio imperii). Sia curunaziun sco imperatur ils 25 da december 800 a Roma ha perquai manà ad ina cuntraversa diplomatica cun il basileus bizantin che veseva sasez sco sulet imperatur roman legitim.
Il Sontg Imperi roman (dapi il 15avel tschientaner cun l’agiunta ‹da naziun tudestga›) ha pli tard considerà sasez sco successur da l’Imperi roman (dal vest). Sco ‹Terza Roma› ha er il zar russ deducì da l’ierta bizantina – suenter la conquista da Bizanz tras ils Osmans l’onn 1453 – il dretg sin la curuna imperiala romana. Ils titels Kaiser e Zar derivan tuts dus dal titel roman Caesar.
Cun la curunaziun da Napoleun I sco imperatur l’onn 1804 hai dà l’emprima giada dapli che in imperatur en l’Europa dal Vest. Dus onns pli tard ha Franz II remess la curuna imperiala roman-tudestga, quai ch’ha muntà la fin dal Sontg Imperi roman.
Il 1870 è ida a fin l’èra napoleonica en Frantscha e cun quai er l’Imperi franzos ch’è vegnì substituì tras la Republica franzosa. Il titel d’imperatur è dentant vegnì duvrà vinavant da divers monarcs, enfin che l’istorgia dals imperaturs è ida a fin en l’Europa cun la fin da l’Emprima Guerra mundiala: 1917 ha la Revoluziun russa manà a l’abdicaziun da Nicolaus II (fin da l’Imperi russ); ed ils onns 1918/1919 han abditgà Karl I (Austria-Ungaria) e Wilhelm II (Imperi tudestg).
En il 20avel tschientaner è l’Italia faschista sut Benito Mussolini anc sa messa ina giada en la tradiziun da l’Imperi roman: Mussolini ha declerà publicamain d’avair en egl la restituziun da l’Imperi roman.
Fin en l’antica tardiva è l’Imperi roman stà dividì en provinzas. Cumenzà ha questa sutdivisiun territoriala en il terz tschientaner a.C., e quai en quel mument ch’ils Romans han expandì sur l’Italia ora (l’emprima provinza è stada la Sicilia). Durant il temp dals imperaturs è la structura da las provinzas vegnida adattada pliras giadas. Augustus las ha partì en provinzas imperialas e senatoricas. Diocletian ha substituì las provinzas tradiziunalas tras ina sutdivisiun a dus nivels (diocesas e provinzas); per l’emprima giada è er vegnida integrada l’Italia en quest urden territorial.
Las pitgas principalas da l’administraziun furmavan dentant las citads, da las qualas l’Imperi ha enconuschì las furmas colonia, municipium, civitas, urbs ed oppidum. Las citads eran organisadas sco vischnancas burgaisas cun autonomia parziala ed eran en emprima lingia responsablas per incassar la taglia. Questa delegaziun da las incumbensas ha pussibilità a l’Imperi d’operar cun ina fitg pitschna administraziun centrala.
Dal temp da la republica n’èn ils abitants da las citads sur lung temp betg vegnids resguardads sco burgais romans cun dretgs equivalents; els stuevan servir en l’armada romana e pajar taglia, ma n’avevan nagin dretg da votar e d’eleger entaifer la communitad romana cumplessiva e n’eran er betg inscrits en las tribus (glistas da burgais). Cun las Lex Iulia e Lex Plautia Papiria durant la Guerra dals Confederads 90 ed 89 a.C. èn tut las citads da provinza da l’Italia vegnidas auzadas en il stadi da municipium cun dretgs da burgais cumplains. Dapi lura vegn quest term duvrà en general per designar tut las citads da provinza talianas.
Durant il temp dals imperaturs, cumenzond gia sut Gaius Iulius Caesar, han er citads en las provinzas ordaifer l’Italia obtegnì il dretg da municipis. Quai è dentant stà il cas praticamain be en il vest da l’Imperi. A partir dal prim e segund tschientaner hai lura era dà municipa latina; ils abitants da questas citads avevan dretgs in pau pli restrenschids che quels d’in municipi roman. La Constitutio Antoniniana dal 212 s.C. ha la finala attribuì a tuttas citads da l’Imperi almain il status da municipi ed a tut ils libers burgais da l’Imperi è vegnì concedì il dretg da burgais roman.
L’Imperi roman ha procurà per diversas cundiziuns da basa ch’han pussibilità in’economia prosperanta. Da quellas fan part la pasch relativa (Pax romana) als cunfins, la stabilitad demografica, las vastas libertads concedidas a tut ils burgais sco er in sistem monetar derasà ed acceptà en l’entir Imperi. Cumbain che l’agricultura e l’economia da latifundias furmava la basa da l’economia romana, èn er il commerzi e l’artisanat stads da gronda muntada. In element constitutiv da l’economia romana ha plinavant furmà la lavur da sclavs.
En vastas parts da l’Imperi han l’art e la cultura cuntanschì in temp da fluriziun, spezialmain dal temp dals imperaturs. Surtut en l’Europa ed en l’Africa dal Nord duevan la qualitad da viver e la situaziun demografica da quel temp pir puspè vegnir cuntanschidas suenter blers tschientaners.
La cultura e l’art roman èn sa sviluppads a basa da las furmas da viver simplas dals abitants da la part occidentala da la Mar Mediterrana, da la cultura plitost povra en art dals Italichers (indogermans) ch’eran immigrads en il decurs dal segund millenni avant a.C. e la finala dals Etruscs, dals quals ils Romans han quasi surpiglià cumplettamain lur cultura. Parts essenzialas da l’art roman èn vegnidas furmadas tenor il model da l’architectura, pictura e plastica greca; medemamain èn vegnids adaptads motivs da la mitologia greca. Da metter a pèr dieus esters als agens (interpretatio romana) ha plinavant furmà in tratg caracteristic da la moda e maniera co ch’ils Romans han tractà culturas e religiuns suttamessas (p.ex. er en l’Egipta).
Durant lur domini han ils Romans sezs influenzà l’art e la cultura surtut en il nord ed il vest dals territoris conquistads. En questas regiuns èn er culturas da l’autra vart dals cunfins (Germans) vegnidas influenzadas a moda persistenta tras traffic commerzial. En la part orientala da l’Imperi èn las influenzas romanas percunter sa maschadadas cun elements existents (grecs, hellenistics ed orientals).
In’invista cumplessiva en l’art, la cultura e la vita sociala en l’Imperi roman dal temp dals imperaturs porschan las exchavaziuns a Herculaneum ed en spezial a Pompei che furmava da quel temp in’impurtanta citad romana en la Campania. Tras la catastrofa da l’erupziun andetga dal Vesuv l’onn 79 s.C. èn ils abitadis vegnids cuverts cun ina stresa da tschendra e crap-spungia da ca. 20 meters e conservads uschia a moda natirala.
La citad era bain vegnida destruida parzialmain gia l’onn 62 s.C. tras in terratrembel; damai ch’ella vegniva gist reconstruida, èn ils palazs, ils tempels ornads cun relievs, ils teaters, las termas ed entirs quartiers d’abitar cun lur vias suladas tuttina vegnids a la glisch en in stadi relativamain bain mantegnì. L’equipament da las chasas mussa ch’ina part dals abitants viveva en gronda bainstanza. Ils lavuratoris artisanals eran medemamain fitg sviluppads. A l’intern dals edifizis han ils archeologs chattà numerusas picturas da paraid (frescos) e mosaics che laschan percorscher in aut nivel artistic e che dattan perditga d’ina vita pulsanta.
Las exchavaziuns a Pompei relatan dentant er dals Oscs, Samnits, Grecs ed Etrucs ch’han populà la regiun sur in temp bler pli lung ch’ils Romans e da blers sclavs e lavurers migrants ch’eran sesents en la citad dal temp da sia destrucziun. Sper Pompei e Herculaneum èn er ils lieus pli pitschens Stabiae ed Oplontis vegnids destruids cumplettamain. Plinius il Giuven ha descrit detagliadamain l’erupziun dal Vesuv, durant la quala er ses aug, il scienzià e litterat Plinius il Vegl, era vegnì per la vita.
Il latin, la lingua da Roma, è sa derasada sco lingua uffiziala en l’entir Imperi. En l’ost da l’Imperi ed en l’Egipta furmava er il grec lingua uffiziala; en pli valeva il grec en tut l’intschess roman sco lingua da furmaziun. Er autras linguas han pudì sa far valair sco linguas regiunalas, pe exempel linguas germanas en las provinzas Germania inferior, Germania superior e Belgica.
La ierta da la lingua latina ha perdurà ditg suenter ses declin: durant l’entir temp medieval ed enfin en il temp dal baroc ha il latin furmà en l’Europa dal Vest ed en l’Europa Centrala la lingua dals scolads. Entaifer la baselgia catolic-romana è il latin sa mantegnì fin oz sco lingua uffiziala. Er en diversas scienzas sco la biologia, la medischina u la giurisprudenza vegn la terminologia latina duvrada vinavant e per part schizunt creada da nov. Dal latin èn ultra da quai naschidas las linguas romanas modernas da l’Europa.
Il dretg da la Roma antica cumpigliava prescripziuns da procedura fundamentalas dal dretg civil e dal dretg penal ch’èn per gronda part vegnidas integradas en las normas da dretg modernas. La scienza dal dretg aveva cuntanschì sia culminaziun durant ils emprims tschientaners dal temp dals imperaturs (emprim fin terz tschientaner). L’urden da dretg ed urden statal da l’Europa, surtut il dretg civil, èn influenzads fin oz a moda decisiva dal dretg roman. Impurtants puncts da referenza han furmà las collecziuns da l’antica tardiva sco il Codex Theodosianus u il Codex Iustinianus.
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
