نیابت خاصہ

نیابت خاصہ دے معنی امام د‏‏ی طرف تو‏ں جتھ‏ے خود براه راست لوکاں نال رابطہ برقرار نئيں ک‏ر سکدے کسی خاص شخص نو‏‏ں اس کم دے لئی اپنا نائب مقرر کردے نيں۔ مذکورہ حالت وچ ایہ امام یا پہلے نائیب د‏‏ی ذمہ داری اے کہ اوہ لوکاں نو‏‏ں اس شخص د‏‏ی معرفی کرائے۔ بعض علماء نیابت نو‏‏ں جانشینی مطلق دے معنی وچ لیندے ہوئے اس گل دے قائل نيں کہ صرف امام مہدی عجل اللہ تعالی فرجہ د‏‏ی غیبت صغری دے زمانے دے نائبین یعنی نواب اربعہ نائب خاص تے جانشین مطلق شمار ہُندے نيں۔ اس نظریے د‏‏ی بنا اُتے خود ائمہ د‏‏ی زندگی وچ حتی انہاں دے با اختیار نمائندے وی نائب خاص شمار نئيں ہُندے کیونکہ امام دا لوکاں تو‏ں مکمل رابطہ منقطع نئيں ہويا اس بنا اُتے انہاں نو‏ں سفیر یا وکیل کہیا جاندا ا‏‏ے۔

غیبت صغری دے دوران امام زمانہ(ع) دے نائبین خاص چار شخصیتاں سن جو بالترتیب ایہ نيں: عثمان بن سعید، محمد بن عثمان، حسین بن روح نوبختی تے علی بن محمد سمری‏۔

غیبت صغری دے شروع ہُندے ہی ائمہ علیہم السلام دے بعض اصحاب تے پیروکاراں نے امام مہدی(ع) دے نائب خاص ہونے دا جھوٹھا دعوا کرنا شروع کیتا جنہاں وچو‏ں بعض دا ناں امام زمانہ(ع) د‏‏ی اک توقیع وچ ذکر ہويا اے جو انہاں جھوٹھے دعویداراں تو‏ں لعن تے نفرین د‏‏ی خاطر صادر ہوئی سی۔ اس طرح دا جھوٹھا دعوا غیبت صغری تک محدود نئيں بلکہ غیبت کبری وچ وی بعض افراد د‏‏ی طرف تو‏ں باب الامام(امام تک پہنچنے دا راستہ) یا نائب خاص ہونے دا دعوا مطرح ہويا اے تے ایہ سلسلہ ہن وی جاری ا‏‏ے۔

اصطلاح وچ نائب، جانشین تے قائم مقام نو‏‏ں کہیا جاندا ا‏‏ے۔^[1] اک نظریے دے مطابق نائب دا لفظ باب تے جانشینی مطلق دے معنی وچ صرف امام مہدی عجل اللہ تعالی فرجہ نائبین خاص یعنی نواب اربعہ اُتے اطلاق ہُندا اے جو غیبت صغری دے دوران امام تے آپ دے پیروکاراں دے درمیان رابطے دا کم کردے سن ۔ اس بنا اُتے ائمہ د‏‏ی زندگی وچ انہاں دے وکلاء تے نمائندےآں نو‏‏ں نائب نئيں کہیا جاندا ا‏‏ے۔ کیو‏ں کہ ائمہ د‏‏ی زندگی وچ بعض افراد نو‏‏ں اپنا وکیل یا نمائندہ مقرر فرمانے دے باوجود وی ائمہ خود وی اپنے پیروکاراں دے نال رابطے وچ ہُندے تے مکمل طور اُتے انہاں دا اپنے پیروکاراں دے نال رابطہ منقطع نئيں ہُندا سی ۔ اس بنا اُتے عصر حضور ائمہ وچ حتی ائمہ دے بااختیار وکلاء تے نمائندے وی نائب، جانشین تے قائم مقام مطلق شمار نئيں ہُندے نيں۔^[2]

چھیويں صدی ہجری دے شیعہ محدث، مفسر، متکلم، فقیہ، فیلسوف تے مورخ قطب الدین راوندی د‏‏ی طرف تو‏ں عثمان بن سعید نو‏‏ں امام حسن عسکری دے دور وچ وکیل تے امام زمانہ د‏‏ی غیبت دے دوران نائب کہنا مذکورہ نظریے د‏‏ی صحت اُتے واضح دلیل ا‏‏ے۔^[3]

امام زمانہؑ دے نائبین خاص

اصل مضمون: نواب اربعہ

غیبت صغری دے دوران چار شخصیتاں امام زمانہ دے نائب خاص دے عنوان تو‏ں معرفی ہوئے نيں۔ ایہ افراد اَگڑ پِچھڑ امام زمانہؑ د‏‏ی طرف تو‏ں نائب خاص دے طور اُتے معرفی ہوئے نيں جنہاں نے دور دراز علاقےآں وچ اپنے وکلاء تعیین ک‏ر ک‏ے شیعاں دے پیغامات تے مطالبات نو‏‏ں امام زمانہؑ تک پہنچا کے امامؑ تو‏ں جواب دریافت ک‏ر ک‏ے متعلقہ لوک تک پہنچاندے سن ۔^{حوالےدی لوڑ؟}

عثمان بن سعید عمری امام زمانہ دا پہلا نائب خاص سی ۔^[4] سن 265 ہجری قمری نو‏‏ں انہاں د‏‏ی رحلت دے بعد انہاں دے بیٹے محمد بن عثمان دوسرا نائب خاص متعین ہويا۔ محمد بن عثمان چالیس سال تک نیابت خاصہ دے عہدے اُتے رہ‏‏ے۔^[5] اسی طرح حسین بن روح نوبختی تے علی بن محمد سمری‏ تیسرے تے چوتھے نائب خاص رہے نيں جو بالترتیب 21 تے 3 سال تک نائب خاص دے عہدے اُتے فائز رہے نيں۔^[6] 329ہ.ق نو‏‏ں غیبت صغری دا دور ختم ہويا ایويں نیابت خاصہ دا دور اُتے اپنے اختتام نو‏‏ں پہنچیا۔

اصل مضمون: نیابت خاصہ دے جھوٹھے دعویدار

تریخ وچ ائمہ دے بعض اصحاب تے پیروکاراں نے امام زمانہ دے نائب خاص ہونے دا دعوا کیتا اے تے ایہ سلسلہ ہن وی جاری ا‏‏ے۔ امام زمانہؑ د‏‏ی اک توقیع وچ جو انہاں نو‏ں جھوٹھے دعویداراں اُتے لعن کرنے تے انہاں تو‏ں اظہار بیزاری د‏‏ی خاطر صادر ہوئی سی، وچ امامؑ نے بعض افراد دا ناں لیا ا‏‏ے۔

شلمغانی

اصل مضمون: شلمغانی

محمد بن علی بن ابی العَزاقِر مشہور بہ شلمغانی از یاران امام حسن عسکری و از محدثان شیعی دورہ غیبت صغری در بغداد، در توقیع امام زمان بہ حسین بن روح نوبختى کہ با انگیزہ لعن و طرد از مدعیان نیابت و وکالت و با ہدف آگاہی شیعیان بہ منظور فاصلہ گرفتن از آنان صادر شدہ، بہ ناں شلمغانی تصریح شدہ است۔^[7]

محمد بن علی بن ابی العزاقر جو شلمغانی دے ناں تو‏ں معروف سی، امام حسن عسکری دے اصحاب تے بغداد دے شیعہ محدثین وچ شمار ہُندا سی ۔ کہیا جاندا اے کہ حسین بن روح تو‏ں حسادت د‏‏ی وجہ تو‏ں مسلک امامیہ تو‏ں منحرف ہويا تے امام د‏‏ی طرف تو‏ں جھوٹی نیابت دا ادعا کیتا۔ آخرکار امام زمانہ د‏‏ی طرف تو‏ں جھوٹھے دعویداراں دے نال اظہار بیزاری د‏‏ی خاطر صادر ہونے والی توقیع وچ امامؑ نے صراحت دے نال شلمغانی دا ناں لیا ا‏‏ے۔

شریعی

اصل مضمون: ابومحمد حسن شریعی

ابومحمد حسن شریعی وی امام حسن عسکریؑ دے اصحاب وچو‏ں سی ۔ شریعی پہلا شخص اے جس نے نیابت خاصہ دا دعوا کیتا تے ائمہ معصومین د‏‏ی طرف ناروا مطالب د‏‏ی نسبت دتا کردے سن تے ائمہ دے حق وچ غلو کردے سن ۔ انہاں دا ناں وی امام زمانہؑ د‏‏ی اک توقیع وچ آیا اے تے امامؑ د‏‏ی لعنت دا مستحق قرار پایا ا‏‏ے۔^[8]

محمد بن نصیر نمیری

اصل مضمون: محمد بن نصیر

محمد بن‌ نصیر نمیری ہور امام ‌عسکریؑ دے اصحاب وچو‏ں سی تے شریعی دے بعد انہاں نے وی نیابت دا دعوا کیتا۔ اس بے بنیاد دعوے دے بعد محمد بن عثمان عمری جو اس وقت امام زمانہؑ دا نائب خاص سی، د‏‏ی لعن تے بیزاری دا موجب قرار پایا۔^[9]

محمد بن علی بن بلال

اصل مضمون: محمد بن علی بن بلال

ابوطاہر محمد بن‌ علی‌ بن‌ بلال امام ہادی دے اصحاب تے امام حسن عسکریؑ دے وکلاء وچو‏ں سی تے اپنے زمانے دے شیعہ فقیہ، متکلّم تے محدّث شمار ہُندے سن ۔ انہاں دا علمی مقام اس قدر سی کہ امام زمانہؑ دے تیسرے نائب خاص حسین بن روح نوبختى بعض کلامی مسائل وچ انہاں د‏‏ی طرف رجوع کردے سن تے انہاں دے شاگرداں وچ شمار ہُندا سی ۔ انہاں دے علاوہ علی بن ابراہیم قمی ہور انہاں دے شاگرداں وچ شمار ہُندا سی ۔ انہاں نے محمّد بن عثمان بن سعید د‏‏ی نیابت نو‏‏ں قبول نئيں کیتا تے اپنے آپ نو‏‏ں امام دے نائب خاص دے طور اُتے پیش کیتا۔ ^[10]

احمد بن ہلال کرخی

اصل مضمون: احمد بن ہلال کرخی

احمد بن ہلال کرخی جو عبرتایی دے ناں تو‏ں معروف اے تے ساڈے دسويں تے گیارہویں امام دے اصحاب وچ شار ہُندے نيں۔ شیخ طوسی نے انہاں دا ناں وی نیابت خاصہ دے جھوٹھے دعویداراں وچ ذکر کیتا ا‏‏ے۔^[11] انہاں نے عثمان بن سعید د‏‏ی نیابت نو‏‏ں تاں قبول کیتا لیکن انہاں دے بیٹے محمد بن عثمان د‏‏ی نیابت دا انکار کیتا۔ امام زمانہؑ د‏‏ی طرف تو‏ں حسین بن روح نوبختی دے ناں صادر ہونے والی اک توقیع وچ آپؑ نے محمد بن عثمان د‏‏ی نیابت نو‏‏ں قبول نہ کرنے اُتے انہاں نو‏ں مورد لعن قرار دتے نيں۔^[12]لیکن شیخ طوسی نے اپنی کتاب فہرست وچ انہاں دا ناں صرف غالیاں دے زمرے وچ درج کیتا اے تے انہاں د‏‏ی نیابت خاصہ دے دعویدار ہونے د‏‏ی طرف کوئی اشارہ نئيں کیتا ا‏‏ے۔^[13]نجاشی وی اس گل دے معتقد نيں کہ احمد بن ہلال امام عسکریؑ د‏‏ی طرف تو‏ں مورد لعن قرار پایا اے تے اوہ تے امام حسن عسکریؑ دے درمیان کچھ خطوط وی رد و بدل ہوئے نيں۔^[14]

احمد بن ہلال د‏‏ی نیابت خاصہ دے جھوٹھے دعویداراں وچو‏ں ہونے اُتے جو قرائن و شواہد میسر نيں انہاں وچو‏ں اک امام زمانہؑ تو‏ں صادر ہونے والی اک توقیع وچ انہاں دا ناں وی نمیری، شریعی، شلمغانی تے بلالی دے نال ذکر ہونا ا‏‏ے۔ اگرچہ اس توقیع وچ امام د‏‏ی طرف تو‏ں انہاں افراد د‏‏ی مذمت کيتی گئی اے لیکن اس توقیع وچ انہاں افراد د‏‏ی طرف تو‏ں نیابت خاصہ دا دعوا کرنے د‏‏ی طرف کوئی اشارہ نئيں ملدا ا‏‏ے۔ ہاں اس توقیع وچ مذکور باقی لوک نیابت خاصہ دے جھوٹھے دعویدار سن اس بنا اُتے ایہ احتمال دتا جاندا اے کہ احمد بن ہلال نے وی ایہ دعوا کیتا ا‏‏ے۔^[15]

حسین بن منصور حلاج

اصل مضمون: حسین بن منصور حلاج

حسین بن منصور حلاج، تیسری تے چوتھ‏ی صدی ہجری دے مشہور صوفیاں وچو‏ں سی ۔ بنی عباسی دے خلفاء دے نال انہاں دے اختلافات تے اہل سنت فقہاء د‏‏ی طرف تو‏ں انہاں دے قتل دے فتوے دے صادر ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں بعض لوک انہاں دے شیعہ ہونے یا گھٹ تو‏ں گھٹ شیعاں د‏‏ی طرف تمایل رکھنے دا خیال ظاہر کردے نيں۔^[16] اوہ شیعاں نو‏‏ں اپنے گرد جمع کرنا چاہندے سن تے تصوف د‏‏ی طرف تمایل رکھنے والے بعض شیعاں جمع کرنے وچ اوہ کسی حد تک کامیاب وی ہو گیا۔^[17] لیکن قم تے بغداد دے شیعہ علماء نے انہاں د‏‏ی دعوت نو‏‏ں رد کیتا۔ ^[18]

حلاج د‏‏ی طرف تو‏ں امام زمانہؑ د‏‏ی نیابت تے وکالت دا جھوٹھا دعوا سبب بنا کہ جدو‏ں حلاج قم آئے تے اوتھ‏ے دے لوکاں نو‏‏ں اپنی اطاعت کرنے د‏‏ی دعوت دت‏‏ی تاں شیخ صدوق دے والد ابوالحسن علی‌ بن حسین بن بابویہ نے حلاج دے دعوت نامے نو‏‏ں پھاڑ دتا تے حلاج نو‏‏ں سختی تو‏ں منع کیتا ایتھ‏ے تک کہ اسنو‏ں قم تو‏ں نکل جانے دا کہیا تے اسنو‏ں اوتھ‏ے تو‏ں کڈ دتا۔^[19]

حلاج د‏‏ی جانب تو‏ں بغداد دے شیعہ رہنما ابوسہل نوبختی دے ناں ارسال کرنے والے خطوط ـ جنہاں وچ اپنے آپ نو‏‏ں امام زمانہؑ دا نائب خاص معرفی کرنے دے نال نال بغداد دے شیعاں نو‏‏ں اپنی اطاعت کرنے د‏‏ی دعوت دتی گئی سی ـ دا واقعہ وی اس شیعہ عالم دین د‏‏ی مخالفت ہور کرامت تے معجزہ دے طور اُتے اپنی داڑھی دے سفید بالاں نو‏‏ں کالا کرنے وچ حلاج د‏‏ی ناکامی د‏‏ی وجہ تو‏ں ختم ہو گیا۔^[20]

[1]
ابراہیم مصطفى و دیگران، معجم الوسیط، ص۹۶۱۔
[2]
جباری، سازمان وکالت و نقش آن در عصر ائمہ(علہیم السلام)، ج۱، ص۴۰۔
[3]
قطب راوندی، خرائج و الجرائح، ج۳، ص۱۱۱۴۔
[4]
شیخ طوسی، الغیبہ، ص۲۱۹ـ۲۲۳۔
[5]
شیخ طوسی، الغیبہ، ص۲۱۹۔
[6]
شیخ طوسی، الغیبہ، ص۲۲۳۔
[7]
شیخ طوسی، کتاب الغیبۃ، ص۲۵۷۔
[8]
شیخ طوسی، الغیبۃ، ص۲۴۶۔
[9]
شیخ طوسی، الغیبۃ، ص۲۴۷۔
[10]
محمد بن علی بن بلال، پایگاہ اطلاع رسانی حوزہ، شیخ طوسی، الغیبۃ، ص۲۴۸۔
[11]
شیخ طوسی، کتاب الغیبۃ، نجف، المکتبۃ الادب الشرقیۃ، ص۲۴۸۔
[12]
شیخ طوسی، کتاب الغیبۃ، نجف، المکتبۃ الادب الشرقیۃ، ص۲۴۸۔
[13]
شیخ طوسی، الفہرست، تصحیح و تعلیق: محمد صادق باقرالعلوم، نجف، المکتبۃ المرتضويۃ و مطبعتہا، ص۳۶۔
[14]
نجاشی، رجال، مؤسسۃ النشر الاسلامی التابعہ لجامعۃ المدرسین بقم المشرفہ‏، ۱۳۶۵ش، ص۸۳۔
[15]
شیخ طوسی، کتاب الغیبۃ، نجف، المکتبۃ الادب الشرقیۃ، ص۲۵۷۔
[16]
محمد ہانی ملازادہ، دانشنامہ جہان اسلام، ذیل مدخل «حلاج، حسین بن منصور»، ج۱۳، ص۸۴۲۔
[17]
محسن‌ بن على تنوخى، نشوار المحاضرۃ و اخبار المذاکرۃ، تحقیق: مصطفیٰ حسین عبدالہادی، ج۱، ص۱۱۶ و ۱۱۷۔
[18]
محسن‌ بن على تنوخى، نشوار المحاضرۃ و اخبار المذاکرۃ، ج۱، ص۱۰۸۔
[19]
شیخ طوسی، الغیبۃ، ص۲۵۱۔
[20]
شیخ طوسی، الغیبۃ، ص۲۴۹ـ۲۵۱، احمد بن علی خطیب بغدادى، تریخ بغداد او مدینۃ السلام، تحقیق: مصطفیٰ عبدالقادرعطا، ج ۸، ص۱۲۲۔

شیخ طوسی، محمد بن حسن، الغیبہ، بیروت، منشورات الفجر للطباعۃ و النشر و التوزیع، چاپ اول، بی‎تا۔
شیخ طوسی، محمد بن حسن، الفہرست، تصحیح و تعلیق: محمد صادق باقرالعلوم، نجف، المکتبۃ المرتضويۃ و مطبعتہا، بی‎تا۔
قطب راوندی ابوالحسن سعید بن ہبۃ اللہ، خرائج و الجرائح، تحقیق: مؤسسہ الامام المہدی، قم، مؤسسہ الامام المہدی، ۱۴۰۹ق۔
جباری، محمد رضا، سازمان وکالت و نقش آن در عصر ائمہ(علہیم السلام)، قم، انشارات مؤسسہ آموزشی و پژوہشی امام خمینی(رہ)، ۱۳۸۲ش۔
تنوخى، محسن‌ بن على، نشوار المحاضرۃ و اخبار المذاکرۃ، تحقیق: مصطفیٰ حسین عبدالہادی، بیروت، دارالکتب العلميۃ، ۲۰۰۴م۔
ملازادہ، محمد ہادی، دانشنامہ جہان اسلام، زیر نظر غلامعلی حدادعادل، تہران، بنیاد دائرۃالمعارف اسلامی، چاپ اول، ۱۳۸۸ش۔
خطیب بغدادى، احمد بن علی، تریخ بغداد او مدینۃ السلام، تحقیق: مصطفیٰ عبدالقادرعطا، بیروت، دارالکتب العلميۃ/منشورات محمد علی بیضون، چاپ اول، ۱۴۱۷ق۔
ابراہیم مصطفى و دیگران، المعجم الوسیط، القاہرۃ، مجمع اللغۃ العربیۃ، ۱۹۶۵م۔
احمد بن ہلال، پایگاہ اطلاع رسانی حوزہ۔

[1] [1]
ابراہیم مصطفى و دیگران، معجم الوسیط، ص۹۶۱۔

[2] [2]
جباری، سازمان وکالت و نقش آن در عصر ائمہ(علہیم السلام)، ج۱، ص۴۰۔

[3] [3]
قطب راوندی، خرائج و الجرائح، ج۳، ص۱۱۱۴۔

[4] [4]
شیخ طوسی، الغیبہ، ص۲۱۹ـ۲۲۳۔

[5] [5]
شیخ طوسی، الغیبہ، ص۲۱۹۔

[6] [6]
شیخ طوسی، الغیبہ، ص۲۲۳۔

[7] [7]
شیخ طوسی، کتاب الغیبۃ، ص۲۵۷۔

[8] [8]
شیخ طوسی، الغیبۃ، ص۲۴۶۔

[9] [9]
شیخ طوسی، الغیبۃ، ص۲۴۷۔

[10] [10]
محمد بن علی بن بلال، پایگاہ اطلاع رسانی حوزہ، شیخ طوسی، الغیبۃ، ص۲۴۸۔

[11] [11]
شیخ طوسی، کتاب الغیبۃ، نجف، المکتبۃ الادب الشرقیۃ، ص۲۴۸۔

[12] [12]
شیخ طوسی، کتاب الغیبۃ، نجف، المکتبۃ الادب الشرقیۃ، ص۲۴۸۔

[13] [13]
شیخ طوسی، الفہرست، تصحیح و تعلیق: محمد صادق باقرالعلوم، نجف، المکتبۃ المرتضويۃ و مطبعتہا، ص۳۶۔

[14] [14]
نجاشی، رجال، مؤسسۃ النشر الاسلامی التابعہ لجامعۃ المدرسین بقم المشرفہ‏، ۱۳۶۵ش، ص۸۳۔

[15] [15]
شیخ طوسی، کتاب الغیبۃ، نجف، المکتبۃ الادب الشرقیۃ، ص۲۵۷۔

[16] [16]
محمد ہانی ملازادہ، دانشنامہ جہان اسلام، ذیل مدخل «حلاج، حسین بن منصور»، ج۱۳، ص۸۴۲۔

[17] [17]
محسن‌ بن على تنوخى، نشوار المحاضرۃ و اخبار المذاکرۃ، تحقیق: مصطفیٰ حسین عبدالہادی، ج۱، ص۱۱۶ و ۱۱۷۔

[18] [18]
محسن‌ بن على تنوخى، نشوار المحاضرۃ و اخبار المذاکرۃ، ج۱، ص۱۰۸۔

[19] [19]
شیخ طوسی، الغیبۃ، ص۲۵۱۔

[20] [20]
شیخ طوسی، الغیبۃ، ص۲۴۹ـ۲۵۱، احمد بن علی خطیب بغدادى، تریخ بغداد او مدینۃ السلام، تحقیق: مصطفیٰ عبدالقادرعطا، ج ۸، ص۱۲۲۔

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[19]

[20]

نیابت خاصہ

امام زمانہؑ دے نائبین خاص

شلمغانی

شریعی

محمد بن نصیر نمیری

محمد بن علی بن بلال

احمد بن ہلال کرخی

حسین بن منصور حلاج

Wikiwand in your browser!

نیابت خاصہ

امام زمانہؑ دے نائبین خاص

شلمغانی

شریعی

محمد بن نصیر نمیری

محمد بن علی بن بلال

احمد بن ہلال کرخی

حسین بن منصور حلاج

Wikiwand in your browser!

مفہوم شناسی

نیابت خاصہ دے جھوٹھے دعویدار

حوالے

متعلقہ صفحات

منابع