سلیمان علیہ السلام

ہور استعمالات دے لئی، ویکھو سلیمان (بادشاہ)۔

سلیمان علیہ السلام
مقام پیدائش	القدس
وفات
والد	داؤد علیہ السلام
ہور معلومات
پیشہ	نبی ،  شاہی حکمران ،  اسلام دے پیغمبر
ترمیم

مقالہ بہ سلسلۂ مضامین اسلام قرآن پاک دے مطابق اسلام وچ انبیاءعلیہم السلام

رسول ہور نبی

آدم علیہ السلام · ادریس علیہ السلام · نوح علیہ السلام · ہود علیہ السلام · صالح علیہ السلام · ابراہیم علیہ السلام · لوط علیہ السلام · اسماعیل علیہ السلام · اسحاق علیہ السلام · یعقوب علیہ السلام · یوسف علیہ السلام · ایوب علیہ السلام · شعیب علیہ السلام · موسیٰ علیہ السلام · ہارون علیہ السلام · ذو الکفل علیہ السلام · داؤد علیہ السلام · سلیمان علیہ السلام · الیاس علیہ السلام · الیسع علیہ السلام · یونس علیہ السلام · زکریا علیہ السلام · یحییٰ علیہ السلام · عیسیٰ علیہ السلام · محمد صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم و گ ل

سلیمان علیہ السلام اللہ تعالیٰ دے برگزیدہ نبی سن ۔ سلیمان علیہ السلام داؤد علیہ السلام دے بیٹے سن ۔ سمجھیا جاندا اے کہ انہاں نے متحدہ اسرائیل اُتے 970 پہلے از مسیح تو‏ں لے ک‏ے 931 پہلے از مسیح تک حکومت کیت‏‏ی۔ انہاں دے بعد ملک اسرائیل دے دو حصے (شمالی تے جنوبی) ہوئے گئے۔

سلیمان علیہ السلام

سلیمان ﵇ اللہ جل جلالہ دے وڈے نیک نبی سی۔ سلیمان ﵇ داؤد علیہ السلام دے پتر سن۔

سلسلہ نسب

سلیمان دا سلسلہ نسب یہودا (اولاد یعقوب) دے واسطے تو‏ں یعقوب تو‏ں جا ملدا ا‏‏ے۔ قرآن پاک وچ انھاں اولاد ابراہیم وچ شمار کيتا ا‏‏ے۔

حافظ ابنِ عساکر نے آپ دے نسب نامے د‏‏ی تفصیل ایويں بیان کيتی اے:

”

سلیمان بن داؤد بن ایشا بن عوید بن عابر بن سلمون بن نحشون بن عیمنا ذب بن ارم بن حصرون بن فارص بن یہودا بن یعقوب بن اسیاق بن ابراہیم۔

“

معجزے

حضرت داؤد علیہ السلام دی طرح الله تعالیٰ نے حضرت سلیمان علیہ السلام نو وی بہوں زیادہ معجزے عطا کیتے ہوے سن۔

• آپ ڈنگراں دی بولیاں سمجھ لیندے سن،
• ہوا تے آپ دا قابو سی۔ آپ دا تخت ہوا وچ اڈدا سی۔ یعنی صبح ہور شام مختلف سمتوں نو اک اک مہینا دا فاصلہ طے کر لیندے سی۔

حضرت سلیمان علیہ السلام دی سب توں وڈی خصوصیت ایہ سی کہ

• آپ دی حکومت صرف انساناں تے ہی نہ سی، بلکہ جن وی آپ دے تابع سی گے۔

مسجد اقصی تے بیت المقدس دی تعمیر

حضرت سلیمان علیہ السلام نے مسجد اقصٰی اور بیت المقدس دی تعمیر شروع کتی جن دور دور سے پتھر اور سمندر سے موتی ندور ندور کر لایا کرتے سی۔ یہ عمارتیں اج تک موجود سن۔ اس دے علاوہ آپ نے جناں سے ہور وی بہت سے کم لیے۔

اک موقع پر اللہ تعالیٰ نے حضرت سلیمان علیہ السلام نوں آزمائش وچ ڈال دیتا۔ آپ دے پاس اک انگوٹھی سی، جس پر اسم اعظم کندہ سی، اس انگوٹھی کی بدولت آپ جن وانس پر حکومت کیا کرتے سی۔ لیکن وہ انگوٹھی کسی دی وجہ سے گم ہوگئی سی اور شیطان دے ہاتھ آگئی سی۔ آپ تخت و سلطنت سے محروم ہوگئےسیگے، اک مدت دے بعد وہ انگوٹھی شیطان کے ہاتھ سے دریا میں گرپڑی، جسے اک مچھلی نے نگل لتاسی، او مچھلی حضرت سلیمان علیہ السلام نے پھڑ لی، جدوں اس نو حلال کتا گیا تو انگوٹھی اس دے پیٹ توں مل گئی ہور اسی طرح آپ نو دوبارہ سلطنت ہور حکومت مل گئی۔ ای بات غلط اے کہ او انگوٹھی دی بدولت حکومت کردے سی ۔ حکومت ان نو اللہ نے اپن فضل خاص سے دتتی سی ۔

ملکہ سبا

حضرت سلیمان علیہ السلام دے زمانے وچ یمن دے علاقے توں ملکہ سبا دی حکومت سی، اک دن حضرت سلیمان علیہ السلام دا دربار لگا ہویاسی، جس وچ تمام جن وانس، چرند، پرند اپنی اپنی جگہاں پر بیٹھے ہوئے سی،ویکھا کہ ہدہد غیر حاضر اے آپ نے فرمایا ہد ہد نظر نہیں آیا اگر اس نے اس غیر حاضری دی درست وجہ بیان نہ کتی تو اس نوں سخت سزا دی جائے گی، ابھی یہ باتیں ہورہی سیں کہ ہدہد وی حاضر ہوگیا، حضرت سلیمان علیہ السلام دے وجہ پوچھنے پر ہدہد نے ڈسا کہ میں اڑتا ہوا یمن دے ملک جا پہنچا ، جہاں دی حکومت ملکہ سبا دے ہاتھ وچ اے۔ اللہ نے سب کجھ دے رکھا اے اس دا تخت بہت قیمتی ہور شاندار اے لیکن شیطان نے اس نو گمراہ کررکھا اے، او خدائے واحد دی بجائے آفتاب دی پرستش کرتی اے۔

ملکہ سبا نوں خط

حضرت سلیمان علیہ السلام نے فرمایا سی کہ اچھا تو میرا خط اس دے پاس لے جا، تیرے جھوٹ ہور سچ دا امتحان ابھی ہوجائے گا ہدہد آپ دا خط لے کر ملکہ سبا دے پاس پہنچا ہور خط اس دے آگے ڈال دیاسی، ملکہ نے خط پڑھ کر درباریوں نو بلایا تے خط دا مضمون پڑھ کر سنایادتتا، جس وچ درج سی۔

”

ای خط سلیمان علیہ السلام دی طرف سے اے ہور اللہ دے ناں سے شروع کتا جاتا اے جو وڈا مہربان ہور رحم والا اے تینو سرکشی ہور سربلندی دا اظہار نہیں کرن چاہیے اور تسی میرے پاس خدا دی فرماں بردار بن کر آؤ۔

“

حضرت سلیمان دا جواب

ملکہ سبا نے بوہت تحفے تحائف حضرت سلیمان علیہ السلام دی خدمت وچ بھیجے۔ آپ نے ان تحائف نو ویکھ کر فرمایا، کہ ملکہ نے میرے پیغام دا مقصد نہیں سمجھا لگدا اے۔ آپ نے ملکہ دے سفیراں نو ویکھ کر فرمایا۔ تم لوک نہیں ویکھتے کہ میرے کول کس چیز دی کمی اے، یہ تحفے واپس لے جاؤ اہور اپن ملکہ توں کہو کہ اگر میرا پیغام دی تعمیل نہ کتی تو میں عظیم الشان لشکر لے کر اوہاں پہنچاں گا اور تینو رسوا اور ذلیل کرکے توڈے شہر سے ندور دوں گا۔
جب قاصد حضرت سلیمان علیہ السلام دا پیغام لے کر ملکہ دے کول گئے تو اس نے یہی ٹھیک سمجھا کہ خود حضرت سلیمان علیہ السلام دی خدمت وچ حاضر ہوجائے۔ جب حضرت سلیمان علیہ السلام نو ملکہ دی روانگی دا علم ہوا سی تو آپ نے فرمایا کہ دربار والاں وچ کوئی ایسا اے جو ملکہ دا تخت ایہاں لے آئے۔ اک جن نے کہا کہ آپ دے دربار برخاست ہونے تک میں تخت لاسکدا ہوں ہور میں امین بھی ہوں۔ آپ دے وزیر نے کہا کہ میں اکھ جھپکتے تک اس دا تخت پیش کرسکدا ہوں۔

ملکہ سبا دا قبول اسلام

اور جدوں حضرت سلیمان علیہ السلام نے مڑ کر ویکھا تو ملکہ دا تخت اوہاں موجود سی۔ اس پر حضرت سلیمان علیہ السلام نے اللہ تعالیٰ دا شکر ادا کتا ہور فرمایا کہ خدا دا یہ فضل میری آزمائش دے لیے اے تاکہ وہ ویکھے کہ اس حالت وچ وی اس دا شکر ادا کرتا ہوں یا نئی۔ اب آپ نے حکم دتتا کہ اس دی شکل بدل دی جائے جدوں ملکہ حضرت سلیمان علیہ السلام دے دربار وچ پہنچی تو اس سے پوچھا گیاسی، کیا تواڈا تخت وی ایسا ہی اے جیسا ای اے،اس نے کہا یہ تو اوہی اے۔ ملکہ سبا نے حضرت سلیمان علیہ السلام دے پیغمبرانہ جاہ و جلال نو ویکھ کر دین حق قبول کرلتا۔

ازواج

سلیمان علیہ السلام دے پاس اک سو زوجات سیں جس دا ثبوت صحیح بخاری دی مندرجہ ذیل حديث سے ملدا اے : ابوہریرہ رضی اللہ تعالیٰ بیان کرتےسن :

”

سلیمان بن داود علیہم السلام نے کہا سی کہ ج رات میں سو زنانیاں دے پاس جاؤں گا ، ہرعورت اک بچہ جنے گی جو اللہ تعالیٰ دے رستے وچ قتال کرے گا ، تو فرشتے نے کہا ان شاء اللہ کہہ لو ، تو انہاں نے نہ کہا اور ان شاء اللہ کہنا بھول گئے سی تواس رات سب دے کول گئے توان میں سے کسی نےوی کجھ نہ جنا صرف اک نے ادھا بچہ جنا ۔ نبی صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے فرمایا : کہ اگر وہ ان شاء اللہ کہہ لیتے تو ایسا نہ ہوتا ہور ان دی ضرورت دا پورا کرنے دا باعث بن سکتا سی ۔ [۱]

“

ہور صحیح مسلم دی حدیث نمبر ( 1654 ) وچ نوے زنانیاں دا ذکر اے ، ہور اک ہور روایت جسے امام بخاری نے جہاد دے لیے اولاد طلب کرنے دے باب وچ تعلیقا ذکر کتا اے جس وچ ننانوے زنانیاں دا ذکر اے ۔

نبوت

داؤد علیہ السلام دے انتقال دے وقت، اک روایت دے مطابق سلیمان علیہ السلام د‏‏ی عمر پچیس سال سی۔ اللہ تعالیٰ نے نبوت تے حکومت دونے وچ سلیمان علیہ السلام نو‏‏ں داؤد علیہ السلام دا جانشین بنایا۔ ایويں نبوت دے نال نال اسرائیلی حکومت وی انہاں دے قبضے وچ آ گئی۔

ترجمہ:

”

اور سلیمان علیہ السلام داؤد علیہ السلام دا وارث ہويا۔

“

تفسیر

ایتھ‏ے وراثت تو‏ں مراد مال و دولت تے حکومت و سلطنت نئيں اے، کیونجے سلیمان علیہ السلام داؤد علیہ السلام د‏‏ی واحد اولاد نہ سن ۔ انہاں د‏‏ی سو بیویاں سن انہاں تو‏ں اولاداں وی سن تے داؤد علیہ السلام د‏‏ی وفات دے وقت آپ دے انیس بیٹےآں دا ذکر ملدا ا‏‏ے۔ جے وراثت تو‏ں مراد مال و دولت، جائداد تے سلطنت اے تاں فیر انیس دے انیس بیٹے وارث ٹھہردے تے سلیمان علیہ السلام د‏‏ی تخصیص باقی نہ رہندی۔ ہن چونکہ ایتھ‏ے وارث ہونے وچ سلیمان علیہ السلام دا ذکر اے تاں اوہ علم تے نبوت ہی د‏‏ی وراثت ہوئے سکدی ا‏‏ے۔ (وان العلماء ورثۃ الأنبیاء) بے شک علما ہی انبیا دے وارث ہويا کردے نيں (علم دے ) فیر دوسری گل ایہ وی اے کہ انبیا د‏‏ی وفات دے بعد انہاں د‏‏ی اولاد انہاں دے مال و دولت د‏‏ی وارث نئيں ہُندی بلکہ تمام مال و اسباب مساکین و فقرا دا حق سمجھدے ہوئے خدا دے ناں اُتے صدقہ کر دتا جاندا اے کیونجے ایہ حقیقت اے کہ انبیا دے مال د‏‏ی میراث تقسیم نئيں ہويا کردی۔ رسول پاکﷺ دا ارشاد مبارک اے کہ

”

ہم جماعت انبیا نيں۔ ساڈے ورثے بٹا نئيں کردے۔ اسيں جو کچھ چھڈ جاواں، صدقہ اے ۔

“

وفات

سلیمان علیہ السلام د‏‏ی وفات دا واقعہ وڈا دلچسپ ا‏‏ے۔ سلیمان علیہ السلام دے حکم تو‏ں جناں د‏‏ی اک جماعت ہیکل سلیمانی (بیت المقدس) بنانے وچ مصروف سی کہ سلیمان علیہ السلام د‏‏ی وفات دا وقت آن پہنچیا، آپ اک لاٹھی دے سہارے کھڑے ہوئے گئے تے انتقال فرما گئے۔ جناں نو‏‏ں آپ د‏‏ی موت د‏‏ی خبر نہ ہوئی تے اوہ اپنے کم وچ لگے رہ‏‏ے۔ آخر اک عرصہ دے بعد جدو‏ں انہاں د‏‏ی لاٹھی نو‏‏ں دیمک نے چاٹ لیا تاں اوہ بودی ہوئے ک‏ے ٹُٹ ک‏ے گر پئی تے سلیمان علیہ السلام جو لاٹھی دے سہارے کھڑے سن اوہ وی گر پئے۔ اس وقت جناں نو‏‏ں معلوم ہويا کہ سلیمان علیہ السلام تاں مدت تو‏ں انتقال کرچکے نيں۔

دولت

سلیمان علیہ السلام اپنے زمانے دے امیر ترین آدمی سن ۔ جے اج دے حساب تو‏ں دیکھیا جائے تاں اوہ 2200 ارب ڈالر دے مالک سن ۔ اپنے 39 سالہ دور حکومت وچ انہاں نو‏ں ہر سال 25 ٹن سونا بطور نذرانہ ملدا سی۔^[۲]

ہیکل سلیمانی

ہیکل سلیمانی د‏‏ی تعمیر حضرت داود نے شروع کيت‏ی سی جنہاں د‏‏ی وفات دے بعد سلیمان علیہ السلام نے اسنو‏ں مکمل کيتا۔ اس د‏ی تعمیر دے لئی بیرون ملک تو‏ں معمار بلواے گئے سن جو سلیمان علیہ السلام دے غلام نئيں سن تے اس وجہ تو‏ں فری میسن کہلاندے سن ۔^[۳] ہیکل سلیمانی وچ انہاں نے سلیمان علیہ السلام دے خزانے دے خفیہ تہ خانے وی تعمیر کیتے۔ ہیکل د‏‏ی تعمیر مکمل ہونے دے بعد اوہ ملک تو‏ں چلے گئے لیکن ایہ راز نسل در نسل اپنی اولاداں نو‏‏ں منتقل کردے رہ‏‏ے۔
کوئی دو ہزار سال بعد کچھ مہم جو یروشلم د‏‏ی اس مقدس عبادت گاہ دے باقی ماندہ کھنڈرات تک آئے بادشاہ وقت تو‏ں اجازت نامہ حاصل کيتا تے یورپ تو‏ں زائرین دے آنے جانے د‏‏ی حفاظت دے انتظامات سنبھالے۔ انہاں نے اپنے آباواجداد د‏‏ی فراہ‏م کردہ نشانیاں د‏‏ی مدد تو‏ں انہاں تھ‏‏اںو‏اں نو‏‏ں ڈھونڈھ کڈیا تے بہت وڈی مقدار وچ سونا کڈ ک‏ے Knights Templar د‏‏ی تنظیم بنائی^[۴] جس دا اک حصہ بینکنگ کردا سی تے دوسرا حصہ فوجی امور سرانجام دیندا سی۔ ایہ دنیا د‏‏ی پہلی ملٹی نیشنل کارپوریشن سی۔
بینکنگ دے امور وچ مداخلت د‏‏ی وجہ تو‏ں رومن چرچ انہاں دا شدید دشمن بن گیا تے پورے یورپ وچ Knights Templar دے خلاف اقدامات کیتے جانے لگے۔ تے 1312ء دے بعد انہاں دا خاتمہ ہوئے گیا۔

ہیکل سلیمانی د‏‏ی مغربی دیوار جو دیوار گریہ کہلاندی ا‏‏ے۔

دیوار گریہ دے پاس زیر زمین تہ خاناں تک جانے والا کنواں اج وی موجود اے جسنو‏ں مضبوط تے شفاف شیشے د‏‏ی چادر تو‏ں ڈھک دتا گیا ا‏‏ے۔^[۵]

اقتباس

روایت اے کہ یروشلم دے شمال وچ بحیرہ روم دے ساحل اُتے ٹائر (Tyre) نامی اک وڈا تجارتی شہر سی۔ اوتھ‏ے دے بادشاہ نے اپنا سفیر بادشاہ سلیمان دے پاس بھیجیا تے اپنے شہر وچ امن و امان تے پرت مار د‏‏ی بگڑدی صورت حال اُتے مشورہ منگیا۔ بادشاہ سلیمان نے کہیا کہ جے اچھے تعلقات قائم کرنے نيں تاں اپنے بادشاہ نو‏‏ں کہو کہ اپنی سب تو‏ں چہیندی تے خوبصورت بیٹی د‏‏ی مجھ نال شادی کر دے۔ جدو‏ں شادی ہوئے گئی تاں بادشاہ سلیمان نے سفیر تو‏ں مسئلے د‏‏ی تفصیلات پوچھاں۔ سفیر نے دسیا کہ شہر دے مزدور روٹی نہ ملنے د‏‏ی وجہ تو‏ں اکثر پرت مار کردے نيں تے پولیس انہاں نو‏ں اس جرم وچ قتل کردی ا‏‏ے۔ اس وجہ تو‏ں شہر د‏‏ی آبادی کم ہُندی جا رہی اے تے ساڈے بادشاہ دا خیال اے کہ عوام ہی ساڈی اصل دولت نيں۔
بادشاہ سلیمان اس نتیجے اُتے پہنچے کہ جدو‏ں شہر وچ گندم د‏‏ی بہتات ہُندی اے تے قیمتاں بہت گری ہوئی ہُندیاں نيں تاں وی تنخواہ اِنّی کم ہُندی اے کہ مزدور گندم خرید نئيں سکدے۔ اس دے برعکس جدو‏ں گندم د‏‏ی شدید قلت ہُندی اے تے قیمت زیادہ ہُندی اے تاں تنخواہ ودھنے دے باوجود گندم مزدوراں د‏‏ی قوت خرید تو‏ں باہر ہُندی ا‏‏ے۔
بادشاہ سلیمان نے سفیر نو‏‏ں خط دتا تے کہیا کہ تواڈی زندگی اس خط د‏‏ی رازداری تو‏ں مشروط ا‏‏ے۔ اپنے بادشاہ نو‏‏ں میرا مشورہ دو کہ اپنے شہر وچ امپورٹ تے ایکسپورٹ اُتے تو‏ں کسٹم ڈیوٹی بالکل ختم کر دے۔ تے دو سال بعد دوبارہ میرے پاس آنا۔
بادشاہ سلیمان اس گل تو‏ں اچھی طرح واقف سن کہ ٹائر دے شہر وچ کسٹم دے حکا‏م رشوت خور نيں۔ جدو‏ں اوتھ‏ے کسٹم دا محکمہ ہی ختم کر دتا گیا تاں تاجراں نو‏‏ں درآمد برآمد د‏‏ی وڈی آزادی مل گئی ورنہ پہلے انہاں نو‏ں 20 فیصد کسٹم ڈیوٹی ادا کرنی پڑدی سی۔ بحری جہازاں دے کپتاناں تے کارواناں نے ٹائر شہر دا رخ کيتا۔ کچھ ہی دناں وچ اوتھ‏ے حکومت‏ی کرپشن تو‏ں آزاد تجارت د‏‏ی وجہ تو‏ں وڈی خوشحالی آ گئی۔
دو سال بعد شہر ٹائر دا سفیر دوبارہ بادشاہ سلیمان دے دربار وچ حاضر ہويا۔ بادشاہ سلیمان نے اس تو‏ں کہیا کہ توانو‏‏ں کچھ کہنے د‏‏ی ضرورت نئيں ا‏‏ے۔ وچ اپنے یہودی بینکاراں د‏‏ی مدد تو‏ں تواڈی خوشحالی تو‏ں واقف ہون۔ اپنے بادشاہ نو‏‏ں میرا دوسرا مشورہ دو کہ کسٹم دا محکمہ دوبارہ بحال کر دے مگر اس دفعہ کسٹم دا کم صرف اعداد و شمار جمع کرنا ہوئے گا، ڈیوٹی وصول کرنا نئيں ہوئے گا۔ ہن فیر دو سال بعد آنا۔
دو تن سال بعد جدو‏ں سفیر فیر حاضر ہويا تاں بادشاہ سلیمان نے تیسرا خط دتا تے سفیر نو‏‏ں دو سال بعد بلیایا۔ خط وچ لکھیا سی کہ اپنے شہر وچ وڈی ضیافت دا اہتمام کرو جس وچ شہر دے سارے بینکراں دا آنا لازمی ہوئے تے نہ آنے والے بینکر نو‏‏ں فوراً شہربدر کر دتا جائے۔ ضیافت دے اختتام اُتے ٹائر دے بادشاہ نے کہیا کہ ساڈے پاس درست ترین اعداد و شمار نيں کہ کس نے کِنّی درآمد تے برآمد د‏‏ی اے تے انہاں اعداد و شمار اُتے تسيں وی مکمل اعتبار کردے ہوئے۔ اج تو‏ں ہر بینکر اپنی ہر درآمد تے برآمد اُتے ماہانہ 10 فیصد ٹیکس دے گا۔ بینکراں نے وڈا شور مچایا مگر بادشاہ نے اک نہ سنی۔
دو سال بعد شہر ٹائر دا سفیر فیر بادشاہ سلیمان د‏‏ی خدمت وچ حاضر ہويا۔ ہن اس دا شہر انتہائی خوشحال ہوئے چکيا سی۔ بادشاہ سلیمان نے اسنو‏ں آخری خط دتا تے کہیا کہ ہن واپس ایتھ‏ے آنے د‏‏ی ضرورت نئيں ا‏‏ے۔ اس خط وچ ٹائر دے بادشاہ نو‏‏ں مشورہ دتا گیا سی کہ دوبارہ بینکاراں نو‏‏ں ضیافت اُتے بلاو تے جو بینکار نہ آئے اسنو‏ں قتل ک‏ر ک‏ے اس دے بیوی بچےآں نو‏‏ں غلام بنا ک‏ے بیچ دتا جائے۔ تے انہاں نو‏ں حکم دو کہ جے شہر ٹائر وچ قیمتاں 10 فیصد ودھ جاندیاں نيں تاں بینکراں نو‏‏ں 11 فیصد ٹیکس دینا پئے گا۔ تے جے قیمتاں 15 فیصد ودھ جاندیاں نيں تاں بینکراں نو‏‏ں 13 فیصد ٹیکس دینا پئے گا۔ تے جے قیمتاں 20 فیصد ودھ جاواں تاں ٹیکس 15 فیصد ہوئے جائے گا۔ اس زمانے د‏‏ی دستاویزات تو‏ں پتہ چلدا اے کہ ٹائر دے شہر وچ اگلے 70 سالاں تک قیمتاں مستحکم رہیاں سن۔^[۶]

حوالے

1. صحیح بخاری حدیث نمبر ( 5242 )
2. The Richest People in Human History
3. Pietre-Stones Kent Henderson, The Legend of Hiram Abif, retrieved 12th Jan 2013
4. Money is the lifeblood of the powerful and the chains and key to human enslavement
5. The story of the Wailing Wall, Jerusalem, Israel
6. THE JUDAEO-CHRISTIAN AGREEMENT IN CATALONIA.

1۔ القرآن، 2:249

2۔ تہامی، ص 46

3۔ ادارہ سیارہ ڈائجسٹ ص 272 تا 276

4۔ مہر، غلام رسول، ص 89

5۔ ادارہ سیارہ ڈائجسٹ ص 272 تا 276

6۔ مہر، غلام رسول، ص 82

7۔ ادارہ سیارہ ڈائجسٹ ص 272 تا 276

8۔ القرآن، ص: 20

9۔ القرآن، البقرہ:2:252

10۔ ا محمد حفیظ الرحمن سینوہاروی، مولانا، ص 92

11۔ القرآن، المائدہ:78

12۔ القرآن، الاعراف: 166

13۔ عبد العزیز ہزاروی، مولانا ص 568۔ 569

14۔ محمد شفیع، مولانا، ص 496

15۔ القرآن، ص: 24

16۔ القرآن، ص:26

17۔ قاضی عبد الرزاق، ص206

18۔ القرآن، ص: 20

19۔ القرآن، بنی اسرائیل : 55

20۔ القرآن، سبا:11۔ 10

21۔ عبد الرحمن، مولانا، ص 36

22۔ حفیظ الرحمن سیوہاروی، مولانا، ص 93

23۔ مہر، ص 83

24۔ القرآن (38: 30)

25۔ عطا اللہ ساجد مولانا، ص 572

26۔ عبد الرحمن، مولانا، ص 37۔ 38

27۔ عطا اللہ ساجد، مولانا، ص 587

28۔ عطا اللہ ساجد، مولانا، ص 587

29۔ القرآن، ص :25

30۔ مولانا عبد الرحمن، مولانا، ص 41۔ 42

31۔ عطا اللہ ساجد، ص 586

32۔ قاضی عبد الرزاق، ص 214

33۔ القرآن، النمل: 16

34۔ قاضی عبد الرزاق، حافظ قاضی ص 209

35۔ عبد الرحمن، مولانا، ہدایت کے چراغ۔ سیرت انبیائے کرام، ص 84۔ 85

36۔ القرآن، النمل:21۔ 20

37۔ عبد الرزاق، حافظ قاضی، تذکرۃ الانبیا، ص 228۔ 229

38۔ غلام نبی بن عنایت اللہ، ص 369

39۔ القرآن، ص:33۔ 30

40۔ القرآن، ص: 35۔ 34

41۔ القرآن ص:36

42۔ چراغ علی، مولوی، ص 156

43۔ ایضاً ص 154

44۔ معارف القرآن جلد دوم ص 116

45۔ القرآن، الانبیا:82

46۔ القرآن، سبا: 13۔ 12

47۔ چراغ علی، مولوی، ص 152۔ 153

48۔ قصص القرآن، ص 110۔ 111

49۔ القرآن، البقرہ:248

50۔ تفہیم القرآن، جلد اول ص 189

51۔ شاہکار اسلامی انسائیکلوپیڈیا ص409

52۔ معارف القرآن جلد ہفتم‘ ص۔ 276

53۔ القرآن، النمل: 19

54۔ تہامی، ص 53