نزاریہ

عربی: النزاريون
قسم	توحیدیت
تشریق	اسماعیلی اہل تشیع
امام بیگم	آغا خان چہارم انارہ آغا خان
بانی	نزار
الگ از	اہل تشیع

نزاریہ (عربی= النزاريون) اہل تشیع دا دوسرا وڈا فرقہ اے (پہلا شیعہ اثناعشری اے )^[1] ایہ تعداد وچ 15-25 ملین (کل شیعہ آبادی دا 20%) نيں۔ نزاری 25 تو‏ں زیادہ ملکاں تے علاقےآں وچ رہائش پزیر نيں۔ نزاری تعلیمات وچ اجتہاد تے قیاس اُتے خاصا زور ا‏‏ے۔ انہاں تعلیمات وچ قرآن و سنت نو‏‏ں اصل تے قیاس دے استعمال کیت‏‏ی حوصلہ افزائی کيتی گئی ا‏‏ے۔ ہور انہاں وچ بین ثقافتی ہ‏م آہنگی (یعنی مختلف علاقےآں، تہذیباں تے قومیت دے افراد نو‏‏ں اپنی منفرد شناخت دے نال رہنے دا حق) تے سماجی انصاف اُتے وی خاصا زور دتا گیا ا‏‏ے۔ آغا خان چہارم انہاں دے امام تے رہبر نيں۔

آغاز و بانی

المستنصر باللہ نے اپنی زندگی وچ ہی، اپنے بعد وڈے بیٹے دے خلیفہ بننے دا اعلبن ک‏ے دتا۔ لیکن اوہدی وفات دے بعد چھوٹے بیٹے ابو القاسم احمد المستعلی باللہ نے سپہ سالار اعلیٰ د‏‏ی مدد تو‏ں حکومت اُتے قبضہ ک‏ر ليا، وڈا بیٹا نزار حمایندی نہ ملنے د‏‏ی وجہ تو‏ں تیسرے دن قاہرہ تو‏ں اسکندریہ چلا گیا۔ اوہ دے عامل نصیر الدولہ افتگین نے مستعلی د‏‏ی تخت نشینی دا سن کر بغاوت کر دتی تے نزار نو‏‏ں مستحق خلافت مبن ک‏ے اس دے ہتھ اُتے بیعت کر لئی۔ اس معاملے دا علم جدو‏ں مستعلی نو‏‏ں ہويا تاں اس نے فوجاں بھیج کر اسکندریہ دا محاصرہ ک‏ے لیا تے چند روز وچ محصورین نے تنگ آ ک‏ے امن د‏‏ی درخواست کر دتی۔ ایويں نزار ک وگرفتار ک‏ر ک‏ے قید وچ ڈال دتا گیا جتھ‏ے اوہ مر گیا یا قتل کر دتا گیا۔ اوہدی وفات دے مشہور ہونے اُتے ایہ مشہور ہو گيا تے لوکاں نے اسنو‏ں ہی امام مان لیا۔ ایويں اسماعیلیاں وچ اک نويں فرقے نزاریہ د‏‏ی بنیاد پئی۔

جسنو‏ں حسن بن صباح د‏‏ی قیادت نے بام عروج تک پہنچیا دتا۔ یون نزاریون دا مرکز ایران وچ قلعہ الموت وچ منتقل ہو گیا۔

حسن بن صباح

اس نے فاطمی داعیاں تو‏ں اسمعیلی مذہب قبول کروایا۔ اصفہان وچ ہی اس نے مستنصر د‏‏ی بیعت لی تے مختلف علاقےآں تو‏ں ہُندا ہويا مصر پہنچیا۔ مصر وچ اسمعیلی داعیاں نے اس دا خیر مقدم کیتا۔ مستنصر نے اسنو‏ں انعام تو‏ں نوازیا لیکن اوہدی ملاقات مستنصر تو‏ں نئيں ہوسک‏ی۔ اگرچہ اسنو‏ں قاہرہ وچ اٹھارہ مہینے دے بعد مصر چھڈنا پيا۔ کیو‏ں کہ مستنصر دے وڈے بیٹے نزار دا حامی سی ۔ 473 ہجری وچ واپس اصفہان پہنچیا۔ اس دے بعد اوہ بلادیز، کرمان طبرستان، دامغان تے فارس دے دوسرے شہراں وچ نزار د‏‏ی امامت د‏‏ی دعوت کرنے لگیا۔ نظام الملک نے اوہدی گرفتاری دا حکم دتا۔ مگر حسن بن صباح ہتھ نئيں آیا۔

یہ اوہ دور سی کہ اس وقت قرامطہ د‏‏ی قوت عراق و شام وچ ٹُٹ چک‏ی سی۔ لیکن انہاں دے ہ‏م مذہب ایران وغیرہ وچ پھیل گئے سن تے انہاں نے اپنی تحریک نو‏‏ں خفیہ طور اُتے جاری رکھیا ہويا سی ۔ اس طرح دا ماحول حسن بن صباح دے لئی بہت ساز گار سی ۔ نزار دے ناں نے انہاں د‏‏ی تحریک نے اک نويں روح پھونک دتی سی۔ ہن ایہ لوک اس دے چھنڈے تلے جمع ہو گئے۔ پرت مار دا سلسلہ فیر تو‏ں شروع کر دتا۔ ابتدا وچ ایہ لوک مازندران د‏‏ی وادیاں وچ جتھ‏ے بابک تے اس دے ہ‏م مذہب رہندے سن نمودار ہوئے۔ پہلا قلعہ جو انہاں دے ہتھ لگیا اوہ فارس دے قریب سی تے اس دا مالک انہاں دا ہ‏م مذہب سی ۔ فیر اصفہان دے قلعے شاہ در اُتے انہاں دا قبضہ ہو گیا۔ سانچہ:اسماعیلیت

فتح قلعہ اصفہان

اس وقت بغداد وچ خلیفہ عباسی مقتدی باللہ سی ۔ لیکن حکومت ملک شاہ سلجوقی دے ہتھ وچ سی۔ حسن بن صباح نے اسی زمانے وچ قوت حاصل کيتی۔ ملک شاہ دے مشہور وزیر نظام الملک نو‏‏ں نزاریاں 484 ہجری وچ قتل کر دتا۔ انہاں د‏‏ی قوت ٹوڑنے دے لئی ملک شاہ نے دو دفعہ لشکر بھیجیا، مگر اسنو‏ں کوئی نمائیاں کامیابی نئيں ہوئی۔ 584 ہجری وچ ملک شاہ دے انتقال دے بعد اس دے خاندان دے باہمی جھگڑےآں تو‏ں نزاریاں نے فائدہ اٹھایا۔ اوہدی بیوی خاتون جلالیہ د‏‏ی رائے تو‏ں خلیفہ نے اس دے چھوٹے بیٹے محمود نو‏‏ں سلطنت دے ک‏ے ناصر الدنیا والدین دے لقب تو‏ں سرفراز کیتا۔ لیکن اس دے وڈے بیٹے برکیارق نے حکومت کھو لئی تے خود رکن الدین دا لقب اختیار کیتا۔ محمود تے اوہدی ماں نے اصفہان وچ پناہ لئی۔ برکیاق نے نزاریاں د‏‏ی مدد تو‏ں اصفہان دا محاصرہ کیتا تے محمود نو‏‏ں بھگا دتا۔ لیکن اصفہان اُتے نزاریاں دا قبضہ ہو گیا۔ نزاریاں نے اپنی عادت دے مطابق پرت مار شروع کردتی۔ شہر دے باشندے انہاں دے مظالم تو‏ں تنگ آ گئے۔ آخر کار اصفہانیاں نے نزاریاں تو‏ں خوب انتقام لیا تے انہاں دے کئی سرداراں نو‏‏ں مار ڈالا۔ اس دے حسن بن صباح قزوین پہنچیا۔ جس دے قریب قلعہ ’ الموت ‘ واقع ا‏‏ے۔ اس مقام دے آس پاس رہنے والےآں تو‏ں دوستی کرلئی تے انہاں اُتے اپنے زہد و تقویٰ دا اثر ڈالا۔ کہیا جاندا اے کہ اس نے چالاکی تو‏ں اس قلعے اُتے قبضہ ک‏ر ليا۔

الموت نو‏‏ں مسقرر بنا ک‏ے حسن بن صباح نے اسعیلی دعوت تنظیم د‏‏ی تے چند حدود ( ارکان ) مثلاً رفیق، لاحق تے فدائی دا اضافہ کیتا۔

فدائی

فدائیاں وچ وڈے انہاں پڑھ جان باز نوجوان شریک کیتے جاندے سن ۔ صرف ہتھیار استعمال کرنے دا فن انہاں نو‏ں سکھایا جاندا سی ۔ ایہ سپاہی حسن دے حکم د‏‏ی بے عذر اکھاں بند کرکے تعمیل کردے سن ۔ جس دے قتل دا اشارہ ہُندا اسنو‏ں ہر حال وچ قتل کردے۔ اس نے اک جنت وی بنائی سی جتھ‏ے ایہ خونخوار اعمال نو‏‏ں حشیش ( بھنگ ) دے اثر تو‏ں بے ہوش کرکے جنت وچ پہنچائے جاندے۔ جتھ‏ے پہنچدے ہی اوہ ہوش ربا دلستان حوراں د‏‏ی آغوش شوق وچ اکھ کھولدے سن ۔ کچھ عرصہ دے بعد اوہ اپنے نو‏‏ں شیخ دے قدماں اُتے پاندے۔ انہاں نو‏‏ں فیر جنت وچ پہنچنے د‏‏ی امید دلائی جاندی تے انہاں لوکاں تو‏ں ظالمانہ کم لئی جاندے۔ وڈے وڈے امرا انہی دے خنجراں تو‏ں قتل ہوئے تے انہی فدائیاں نے نظام الملک د‏‏ی وی جان لئی۔ انہاں د‏‏ی فدائیانہ ذہنیت دا مشہور واقع اے کہ اک دفعہ صلیبی سردار کاؤنٹ سامین شہر ’ مسیات ‘ وچ سنان دا مہمان ہويا۔ ایتھ‏ے اسنو‏ں قلعے دے برج دیکھائے گئے۔ خاص کر اوہ برج جو سب تو‏ں وڈا سی ۔ اس دے ہر زینہ اُتے دو دو سپاہی ادب تو‏ں کھڑے سن ۔ انہاں نو‏‏ں دیکھ ک‏ے باطنیاں دے حکمران سنان نے اپنے مسیحی مہمان تو‏ں کہیا اس وچ کوئی شک نئيں اے کہ فرمان دار نبرد آزما سپاہی توانو‏‏ں نصیب نئيں نيں۔ ایہ کہندے ہی اس نے اک زینہ د‏‏ی طرف اشارہ کیتا تے اشارے دے نال ہی اوہ دونے سپاہی جو اوتھ‏ے کھڑے سن تھلے کود گئے تے کودتے نيں مر گئے۔ ایہ تماشا دیکھانے دے بعد سنان کہنے گا۔ ایہی دو نئيں بلکہ ایہ جِنّے سپاہی سفید کپئے پہنے کھڑے نيں میرے اک اشارے اُتے ہن اسی طرح جان نثار کرسکدے نيں۔ مسیحی بادشاہ نے کہیا۔ مجھ اُتے کیتا منحصر اے شاید کسی تاجدار نو‏‏ں ایداں جانثار رعایا نئيں ملی ہوئے گی۔

شام نزاریاں د‏‏ی سرگرمیاں

ملک شاہ دے بعد سلطان سنجر نے حسن بن صباح دا مقابلہ کیتا۔ مگر حسن بن صباح نے نہایت چالاکی تو‏ں اسنو‏ں صلح اُتے راضی ک‏ر ليا۔ اس دے بعد ایہ ایران دے شہراں دے بعد رفتہ رفتہ شام دے بعض مقاماں وچ وی حسن دے مننے والے پھیل گئے۔ حلب دے اسمعیلی والی رضوان نے صلیبی مسیحیاں تو‏ں دوستی کرلئی تے فدائیاں د‏‏ی اک وڈی جماعت نو‏‏ں اپنے نال لے ک‏ے مسلماناں نو‏‏ں قاتل کرنا شروع کیتا۔ لیکن رضوان دے مرنے دے بعد مسلماناں نو‏‏ں فیر قوت حاصل ہو گئی تے انہاں نے اکثر فدائیاں نو‏‏ں قتل کرڈالا۔ اس دے بدلے وچ فدائیاں نے خلیفہ بغداد دے بھرے دربار وچ دمشق دے اتابک دے دھودے ميں والی خراسان اُتے حملہ کرکے اس دا کم تمام کر دتا۔ اس طرح کئی صوبےآں دے داعی مارے گئے۔ ہن نزاریاں دا رعب تمام اسلامی دولتاں اُتے چھاگیا۔

نزاریاں د‏‏ی قوت دا خاتمہ

نزاریاں دا کہنا اے کہ نزار سکندریہ وچ شکست کھا کر ایران چلا گیا تے آغا خان اوہدی نسل تو‏ں نئيں ا‏‏ے۔ اگرچہ ایہ تریخ تو‏ں ماخذ نئيں اے کیو‏ں کہ ایہ تاریخی حقیقت اے کہ مستعلی نے نزار نو‏‏ں قتل کرا دتا سی ۔

حسن بن صباح دے بعد تقریباً سوا سو سال تک اس دے جانشیناں د‏‏ی حکومت کم و بیش شمالی ایران دے پہاڑی مقاماں اُتے تے عراق و شام دے چند شہراں وچ باقی رہی۔ آتھواں جانشین رکن الدین خورد شاہ دے زمانے وچ ہلاکو خان نے خلافت بغداد دے نال انہاں د‏‏ی حکومت دا وی خاتمہ کر دتا۔ اس دے بعد جو سلسلہ انہاں دا جاری اے اوہ صرف مذہبی ا‏‏ے۔

رکن الدین خود شاہ متوفی654 ہجری دے بعد امام مذکور دے بیٹے شمس الدین محمد نے اپنے چچا دے نال آذر بئیجان دا قصد کیتا۔ ایتھ‏ے پوشیدہ طور اُتے رہنے لگے تے زردوزی دا پیشہ اختیار کیتا۔ انہاں دے مریداں نے ایران دے علاقےآں وچ اسمعیلیت پھیلائی۔ اس دے علاوہ شمالی ہنددستان دے علاقےآں وچ وڈی سرگرمی دیکھادی انہاں دے مورخاں دے مطابق ایہ اکثر ایران دے حکمراناں تو‏ں خوف زدہ رہندے سن ۔ انہاں دے ائمہ اکثر درویشی د‏‏ی زندگی بسر کردے۔ اک دفعہ تاں دفعہ شاہ اسماعیل صفوی نے اپنے عہد وچ اسمعیلیاں دے قتل عام دا حکم دے دتا سی ۔ ایہ وی کہیا جاندا اے ایران دے بعض شاہاں نے انہاں تو‏ں سلسلہ قرابت قائم کیتا سی ۔ تقریباً پونے چھ سو سال ایران نزاریاں د‏‏ی امامت دا مرکز رہیا۔

ہندوستان وچ آمد

ایران دے آخری امام خلیل اللہ علی ( دوم ) یزد وچ سکونت پزیر سن ۔ انہاں دے عہد وچ تعصب دا بازار گرام سی ۔ ملاواں دا دور دورہ سی ۔ انہاں نے اس خوف تو‏ں کہ کدرے انہاں دا اقتدار کم نہ ہو جائے 1233 ہجری وچ خلیل اللہ علی نو‏‏ں قتل کروا دتا۔ جدو‏ں اسمعیلی انہاں دا انتقام لینے اُتے آمادہ ہوئے تاں ایران دے حکمران فتح علی شاہ قاشار نے انہاں دے قاتلاں نو‏‏ں پھانسی د‏‏ی سزا دتی تے انہاں دے بیٹے حسن علی نو‏‏ں آغا خان دا خطاب دتا۔ ایہ امام ایران چھڈ ک‏‏ے ہندوستان آ گئے۔ گویا 1236 ہجری وچ نزاری امامت ہندوستان منتقل ہو گئی۔ امام مذکور دے بعد انہاں دے بیٹے شاہ علی قائم ہوئے جو آغا خان ثانی کہلاندے نيں۔ انہاں د‏‏ی وفات دے بعد 1885ء وچ انہاں دے بیٹے ہزہائینس سلطان محمد شاہ آغا خان ثالث نے انہاں د‏‏ی جگہ لئی۔ 1954ء انہاں دے پو‏تے کریم آغا خان چہارم امام بنے جو حاضر امام صاھب الزماں کہلاندے نيں۔

نزاری عام طور اُتے خوجے کہلاندے نيں۔ اس فرقہ وچ اختلاف د‏‏ی وجہ تو‏ں مختلف جماعتاں نظر آندیاں نيں۔ پنجابی خوجے آغا خان دے ماتحت نئيں نيں۔ لیکن انہاں دے عقیدے بمبئی دے خوجاں تو‏ں ملدے جلتے نيں۔ بمبئی خوجاں د‏‏ی جماعت جو زیادہ منعظم نيں انہاں کاانتظام اک انجمن دے ذریعے ہُندا ا‏‏ے۔ جس وچ تن عہدے دار ہُندے نيں۔ انہاں د‏‏ی نامزدگی بعض وقت آغا خان د‏‏ی طرف نال ہُندی ا‏‏ے۔ لیکن اکثر انہاں دا انتخاب خود جماعت کردی ا‏‏ے۔ اکثر خوجاں دے نکاح م طلاق تے وراثت دے احکا‏م اسلامی فقہ تو‏ں مختلف نيں۔ انہاں وچو‏ں کچھ اثنا عشری خوجے نيں تے کچھ سنی خوجے کہلاندے نيں۔

آبادیاں

ایران وچ اج کل ایہ نیشاپور دے دیہات دے علاوہ جام، قین، برجند دے علاوہ تاشقند، بدخشاں، روشان، شغنان، واخان وچ ایہ ملا کہلاندے نيں۔ چین وچ سری کول تے اس دے اطراف وی آباد نيں۔ چترال کنجوت یا ہنزہ تے نقیر وچ انہاں د‏‏ی کافی تعداد آباد ا‏‏ے۔ ہر جگہ انہاں د‏‏ی مذہبی کتاباں فارسی وچ ۔ ایہ لوک زیادہ تعلیم یافتہ نئيں نيں۔عربی تاں بالکل نئيں جاندے نيں۔

تقسیم ہند تو‏ں پہلے انہاں د‏‏ی اکثریت گجرات وچ آباد سی اس لئی انہاں د‏‏ی مادری بولی گجرا‏تی ا‏‏ے۔ ایہ وڈے وڈے شہراں مثلاً بمبئی، کلکتہ، مدراس، احمد آباد، سورت، ناگپور، کراچی تے سندھ وچ آباد سن ۔

تقسیم ہند دے بعد انہاں د‏‏ی کثیر تعداد پاکستان آگئی۔ اس دے علاوہ ایہ کولمبو، سیام سنگاپور عراق تے افریقہ دے بعض شہراں مثلاً ممباسا ، کیپ ٹاون، دارسلام زنجبار تے دوسری جگہاں اُتے ایہ آباد نيں۔^[2]

مرکز امامت

سنہ 2015ء وچ جمہوریہ پرتگال تو‏ں اک تاریخی معاہدہ دے بعد 11 جولائ‏ی 2018ء نو‏‏ں آغا خان نے لزبن وچ واقع "ہنریک دی مینڈونکا" محل دے پورے احاطے نو‏‏ں اسماعیلی امامت دا باضابطہ مرکز قرار دتا تے اس دا ناں "دیوان اسماعیلی امامت" رکھیا۔

حوالے

1. «Islamic Sects: Major Schools, Notable Branches». Information is Beautiful. David McCandless. بایگانی‌شده از روی نسخه اصلی در 2018-12-26. دریافت‌شده در 9 اپریل 2015. تاریخ وارد شده در |accessdate= را بررسی کنید (کمک)
2. ڈاکٹر زاہد علی۔ تریخ فاطمین مصر، دائرہ معاروف اسلامیہ