فرقہ دے معنی جماعت جاں گروہ دے نیں۔ ایہ لفظ "فرق" توں مشتق اے، جس دے معنی الگ کرنا/جدا ہونا اے۔ دوسرے لفظاں وچ فرقہ نوں اس طرح بیان کیدا جا سکدا اے کہ فرقہ کسے وی مذہب، جماعت (سیاسی جاں مذہبی) جاں گروپ دا ذیلی حصہ ہُندا اے جو اپنے الگ خیالاں تے نظریاں دی وجہ توں الگ جانیا جاندا اے۔
امرا دی سرد جنگ تے شاہ ولی الله
مغل شہنشاہ اورنگزیب عالمگیر نے اپنے ابا و اجداد دے سیکولر طرز حکومت نوں ترک کیتا، جس دا پہلا نتیجہ گجراں وچ شیوا جی بھوسلے دی قیادت وچ مرہٹہ بغاوت دی شکل وچ نکلا۔ اورنگزیب دے زمانے دی سرکاری دستاویزاں شیعہ مسلک دے خلاف نفرت توں بھری ہوئی نیں۔ اورنگزیب عالمگیر دے دور وچ سرکاری طور اُتے شیعاں توں امتیازی سلوک کیدا جادا تے شیعہ مسلک دی توہین دی جادی سی۔ شیعہ مسلماناں نوں برابری دے حقوق دے حصول دے لیے اپنا مسلک چھپانا پڑدا سی۔ دکن اُتے حملاں تے اپنے بھائیاں ( دارا شکوہ تے شاہ شجاع) دے نال جنگاں وچ اورنگزیب دا سپاہ سالار سعید خان میر جملہ شیعہ سی، لیکن اس دا شیعہ ہونا اس دی وفاں تے تدفین دے وقت ظاہر ہویا جداں اس دی وصیت دے مطابق اک شیعہ عالم نے تلقین پڑھی۔ بادشاہ دی شیعہ مسلک توں نفرت نے شیعہ مخالف علما دی حوصلہ افزائی ہوئی جس دا خمیازہ ہندوستان نوں بھگتنا پیتا۔مغل سلطنت وچ بادشاہ دی موت دے بعد اوہی شہزادہ تخت نشین ہُندا سی جس دے نال زیادہ امرا شامل ہو جادے کیاں کہ مغل فوج اصل وچ کوئی قومی فوج نہ سی بلکہ ہر جنگ وچ امرا اپنے لشکر فراہم کیدا کردے سن۔ اورنگزیب دی وفاں دے بعد شیعہ امرا نے طاقت دے کھیڈ وچ کردار ادا کرنا چاہا تو سنی امرا نے سیاسی رسہ کشی نوں مسلکی رنگ دتا تاکہ اپنے حریفاں نوں اقلیت تک محدود کر دے کمزور کر سکاں۔ سید برادران تے نظام الملک وچ رسہ کشی طاقت تے نفوز دی جنگ سی۔ ہن وی بوہت توں اداراں وچ میرٹ دی بجائے مسلک نوں بنیاد بنایا جادا اے ۔ اگر کہاں شیعاں نوں انصاف مہیا ہونے لگے،جاں انہاں دا کوئی قاتل پکڑا جائے، تو کچھ لوگ اسناں شیعہ اثر و نفوذماں اضافے دا ناں دیدے نیں۔آصف زرداری شیعہ ہونے دے باوجود اپنے دور صدارت وچ کیمرے دے لیے ہتھ باندھ کر نماز عید پڑھدا اے۔ اگرچہ شیعہ امرا نوں شیعہ عوام دے مسائل توں کوئی غرض نہ سی، لیکن مسلکی بنیاداں اُتے شیعہ امرا نوں نشانہ بنانے دی کوششاں نے شیعہ عوام دی زندگی نوں وی متاثر کیتا۔
اٹھارواں صدی عیسوی جتھے مغل سلطنت دے مغرب وچ افغان حملہ آوراں تے مشرق و جنوب وچ انگریزاں دے سامنے عسکری کمزوری دکھانے توں عبارت اے، اوتھے ای دہلی وچ شیعہ تے سنی امرا دے بیچ سرد جنگ اس سلطنت دے زوال دا دوسرا اہم عامل اے۔ ہندوستان وچ مسلماناں دے اقتدار دی شکست و ریخت دے زمانے وچ دہلی وچ جامعہ رحیمیہ دے گدی نشین شاہ ولی الله محدث دہلوی ( 1703ء ۔ 1762ء) نے اہلسنت وچ بوہت مقام پیدا کیتا۔ شاہ ولی الله 1731ء وچ حج کرنے گئے تے اوتھے شیخ محمد بن عبد الوہاب دی تحریک "توحید والعدل"، جس نوں عرف عام وچ وہابیت کہیا جادا اے، دے اثراں اپنے نال لائے۔ 1739ء وچ ایران وچ مغل دوست صفوی سلطنت دا خاتمہ ہو چکا سی۔ ایران دے نویں ترک نژاد سنی بادشاہ "نادر شاہ افشار "نے ایران دے معاشی بحران اُتے قابو پانے دے لیے ہندوستان اُتے حملہ کیدا تے دہلی نوں لوٹ مار تے قتل عام دا سامنا کرنا پیتا۔ اس قتل عام وچ اس دے افغان سالار احمد شاہ ابدالی نے خون دے دریا بہا دیے۔ 1747ء وچ نادر شاہ دے قتل دے بعد اس دے افغان دسدے دے سربراہ احمد شاہ ابدالی نے افغانستان نامی نویں ملک دی بنیاد رکھی۔1747ء وچ احمد شاہ ابدالی نے دوبارہ دہلی اُتے حملہ کرنا چاہا تو اس نوں سرہند دے مقام پرمغل سلطنت ول توں اودھ دے شیعہ نواب صفدر جنگ نے شکست دی۔ اس دے نتیجے وچ صفدر جنگ دے مرتبے تے عزت وچ اضافہ ہویا تو دہلی وچ اس دے خلاف سنی امرا دی سازشاں عروج اُتے پہنچ گئاں تے 1753ء وچ اس نوں دہلی چھڈ کر اودھ جانا پیتا۔ اس ماحول وچ سنی امرا نے شاہ ولی الله نوں شیعہ امرا دے خلاف مہم چلانے دا کہیا تو انہاں نے اپنے خواباں نوں بنیاد بنا کر اہل تشیع دے خلاف "فیوض الحرمین"، "قراۃ العینین"، "ازالۃ الخفا" تے "حجۃ الله البالغہ" جیسی کتاباں وچ تنقید دی۔ اپنے اک خواب دی بنیاد اُتے دعویٰ کیدا کہ پہلے دو خلفا دا نور رسول اللهؐ دے نور توں ملیا ہویا اے، اوہی بات جو شیعہ قرآن دی آیت مباہلہ تے احادیث دی بنیاد اُتے حضرت علی دے لیے کہدے سن۔ انہاں نے ایہ دعویٰ وی کیدا کہ رسول اللهؐ نے انہاں نوں خواب وچ آ کر دسیا کہ شیعہ گمراہ نیں۔ مرشد آباد وچ موجود برصغیر دی سب توں وڈی امام بارگاہ، "نظامت امام باڑہ"دی بنیاد نواب سراج الدولہؒ نے رکھی سی۔ سراج الدولہ نے انگریزاں توں جنگ دی لیکن انہاں دا مسلک شیعہ ہونے دی وجہ توں انھاں شاہ ولی الله ول توں اوہ حمایت نہ ملی جو احمد شاہ ابدالی نوں میسر رہی۔ ایہی مسلہ میر قاسم تے اودھ دے نواب شجاع الدولہ نوں درپیش سی، انھاں وی بکسر دے میدان وچ دہلی دے سنی امرا جاں شاہ ولی الله ول توں کوئی حمایت نہ ملی۔ احمد شاہ ابدالی نے کل ست حملے کیے جن وچاں چوتھے تے پنجواں حملے وچ دہلی پہنچا۔ دہلی اُتے 1757ء دے حملے وچ افغاناں نے منظم انداز وچ شہر نوں لُٹیا، شہر دے محلاں وچ الگ الگ ٹولیاں بھیجی گئاں جنہاں نے نہ صرف گھراں دا سامان لُٹیا بلکہ فرش اکھاڑ کر وی تلاشی لی تاکہ کسے دا چھپایا گیا زیور باقی نہ رہ جائے۔بے شمار ہندو خواتین دی عصمت لوٹی گئی۔دو سال بعد شاہ ولی الله نے احمد شاہ ابدالی نوں دوبارہ دعوت دی تے اس مرتبہ اس نے دہلی دے شیعہ خصوصی طور اُتے قتل تے شہر بدرکئے، شاہ ولی الله دے بیٹے دے بقول انہاں نے اک سال پہلے اس نوں دسیا سی کہ اگلے سال دہلی وچ اک وی شیعہ باقی نہاں بچے گا[1]۔ اس دی افواج نے لوٹ مار دا اوہ بازار گرم کیدا کہ ہندوستان دی رہی سہی طاقت وی ختم ہو گئی۔ احمد شاہ ابدالی نے اپنے حسن و جمال وچ معروف اک انیس سالہ مغل شہزادی نوں زبردسدی اپنی بیوی بنایا تے قندھار لے گیا، جتھے اوہ دو سال ذہنی اذیت دے بعد انتقال کر گئی۔ اس نے صوبہ ملتان، صوبہ لاہور تے کشمیر نوں افغانستان دی کالونی بنا لیا۔ کشمیر وچ افغان فوج نے شیعاں دا قتل عام کیتا۔ افغانستان اک سنگلاخ ملک اے، لہٰذا پنجاب دی زراعت تے مویشی اس وقت توں افغان بادشاہاں نوں پنجاب دا دشمن بنائے ہوئے نیں۔ پنجابی زبان دے عظیم صوفی شاعر وارث شاہ نے احمد شاہ ابدالی دی لوٹ مار دے بارے وچ کہیا:۔
کھادا پیدا وادے دا
باقی احمد شاہے د ا
یعنی تمھارے دنیاوی مال و اسباب وچ تمہاراحصہ اوہی اے جو تو استعمال کر لو ورنہ جو بچا کر رکھے گا اوہ احمد شاہ ابدالی جیسے لٹیرے لے جائے گا۔ اس دوران مغل بادشاہ عالمگیر دوم نوں اس دے سنی وزیر امداد الملک نے قتل کر دتا تے اک تے شہزادے شاہجہاں سوم نوں مسند شاہی اُتے بٹھا دتا ۔ افغان بادشاہ احمد شاہ ابدالی نے دہلی وچ امداد الملک نوں مختار کل بنا جاں تے نجیب الدولہ کودہلی تے اودھ دے درمیان روہیل کھنڈ وچ افغاناں دی حکومت بنا دی۔ایتھے توں وی اس نظریے نوں تقویت ملدی اے کہ شاہ ولی الله ول توں احمد شاہ ابدالی نوں دعوت دا مقصد سنی امرا دے مفاداں دا تحفظ سی تاکہ دہلی تے اودھ دے بیچ فاصلہ پیدا کیدا جائے۔ مرہٹاں نے احمد شاہ ابدالی دے خلاف اودھ دے شیعہ نواب شجاع الدولہ نوں اتحاد دی دعوت دی لیکن نواب نے اساں مذہب احمد شاہ ابدالی توں اتحاد کرنے نوں مصلحت دے قریب جانا۔ 1761ء وچ اودھ کےشیعہ نواب شجاع الدولہ(صفدر جنگ دے بیٹے)، روہیل کھنڈ دے نجیب الدولہ تے احمد شاہ ابدالی دی مشترکہ افواج نے مرہٹاں نوں پانی پت وچ شکست دے دی،نجیب الدولہ نے دہلی اُتے قبضہ کر لیا۔1762ء وچ شاہ ولی اللہ انتقال فرما گئے۔1770ء وچ نجیب الدولہ دے انتقال دے بعد مرہٹاں نے اس دے بیٹے ضابطہ خان دے قبضے توں دہلی آزاد کرایا تے شاہ عالم ثانی دے حوالے کیتا ۔ 1772ء وچ احمد شاہ ابدالی دا انتقال ہویا تے افغان سلطنت داخلی شورش دا شکار ہو گئی۔ ادھر پنجاب وچ سکھاں نے ٹولیاں دی شکل وچ افغان لٹیراں دے خلاف مزاحمت شروع دی تے پنجاب وچ انارکی پھیل گئی۔ سکھاں دی جو ٹولی جس علاقے وچ افغاناں نوں بھگانے وچ کامیاب ہو جاتی، اوتھے اپنا ڈاکو راج قائم کرتی۔ شاہ عالم ثانی نے شیعہ سردار نجف خان نوں اپنا وزیر مقرر کیتا۔ نجف خان نے سکھاں دے مقابلے وچ دہلی دا کامیابی توں دفاع کیتا۔ 1782ء وچ نجف خان دا انتقال ہو گیا۔ 1787ء وچ ضابطہ خان دے بیٹے غلام قادر روہیلہ نےدہلی اُتے حملہ کر دے دوبارہ قبضہ کر لیا۔ اوہ اک ذہنی مریض سی، اس نے شاہ عالم ثانی دی آنکھاں وچ سوئی مار کر اندھا کر دتا تے مغل شہزادیاں توں زنا باالجبر کرنے دے بعد ننگا کر دے کوڑے لگائے۔ کئی خوبصورت مغل شہزادیاں قید وچ بھوکی رکھ کر ماری گئاں تے شہزادے تے انہاں دے بچے بری طرح پیٹے گئے[2]۔ مرہٹے دوبارہ شاہ عالم ثانی دی کمک نوں پہنچے تے دو سال بعد دہلی دوبارہ شاہ عالم دے قبضے وچ چلا گیا، غلام قادر روہیلہ دی آنکھاں وی نکالی گئاں تے اس نوں اذیت ناک طریقے توں مارا گیا ۔ احمد شاہ ابدالی تے شاہ ولی الله دی برکت توں پنجاب وچ قنون تے ریاست دا ڈھانچہ تباہ ہو چکا سی۔ پنجاب نوں سکھ دا سانس تد نصیب ہویا جداں رنجیت سنگھ نے پنجاب نوں اک ریاست دے نیچے منظم کیدا تے سکھ سلطنت (1799ء – 1849ء ) قائم دی۔ میسور دے نواب حیدر علی تے انہاں کےبیٹے فتح علی ٹیپو وی دہلی ول توں کسے قسم دے حمایتی فتوے توں محروم رہے، اس دی وجہ اس دے سوا کیدا ہو سکدی اے کہ انہاں نے ریاست میسور وچ ایران کے شہر شیراز توں شیعہ علما تے تاجراں نوں آ کر شیعیت متعارف کروانے دا موقع دتا؟ سندھ دے شیعہ تالپور میر وی انگریزاں دے خلاف اکیلے لڑے۔شاہ ولی الله دے بعد آنے والے دور وچ شیعہ مخالف تشدد وچ اضافہ ہُندا گیا۔ ہر دور پچھلے دور توں بڑھ کر سی۔
شاہ عبد العزیز تے تحفہ اثنا عشریہ
شاہ ولی الله دے بیٹاں وچاں شاہ عبد العزیز محدث دہلوی ( 1746ء ۔ 1823ء) فرقہ وارانہ نفرت وچ اگے سن تے انہی منفی جذباں دی وجہ توں انہاں نوں مستقل معدے وچ جلن دی شکایت رہدی سی[3]۔ ستم بالائے ستم ایہ کہ پچیس برس دی عمر ای وچ انہاں نوں جذام ہو گیا تے نظر وی کمزور ہو گئی سی۔ 1790ء وچ شاہ عبد العزیز نے شیعہ اعتقاداں دے خلاف "تحفۃ اثنا عشریۃ" نامی کتاب لکھی۔ ایہ کتاب اک افغان سنی عالم خواجہ نصر الله کابلی دی کتاب " صواقع موبقہ" دی فارسی وچ شرح سی۔اس کتاب دا پہلا نسخہ شاہ عبد العزیز نے تقیہ توں گھٹ لیدے ہوئے "حافظ غلام حلیم "دے قلمی ناں توں شائع کیتا، کیاں کہ انھاں شیعہ امرا توں انتقامی کارروائی دا خوف سی۔ البتہ اگر شیعہ صاحبان حل و عقد نوں اگر سنی علما دے خلاف تعصب توں گھٹ لینا ہُندا تو اودھ وچ اوہ سنی دار العلوم فرنگی محل دی سرپرسدی نہ کر رہے ہُندے، جو ہندوستان دا سب توں وڈا سنی مدرسہ سی۔ اس کتاب دی اشاعت دے خلاف کوئی کارروائی نہ کیے جانے دے بعد اگلی چاپ وچ انہاں نے اپنا اصلی ناں وی ظاہر کر دتا۔اس کتاب وچ شاہ عبد العزیز نے حد توں تجاوز کردے ہوئے شیعہ سنی مشترکاں نوں وی متنازع بنا دتا۔ اس طرح شیعہ امرا بمقابلہ سنی امرا ، ذادی مفاداں دی جنگ وچ شیعہ عوام تے شیعہ مکتب فکر نوں نشانہ بنا جاں ۔ تحفہ اثنا عشریہ دے جواب وچ شیعہ علما نے موقف اختیار کیدا کہ شاہ عبد العزیز نے شیعہ مسلک نوں تنقید دا نشانہ بنادے ہوئے علم مناظرہ تے نقل حدیث دے آداب و رسوم دی خلاف ورزی دی اے۔ انکا کہنا سی کہ شیعہ موقف دیانت داری توں تے مکمل طور اُتے پیش نہاں کیدا گیا ۔ اکثر شیعہ علما نے اس کتاب دے ہر باب دا الگ الگ کتاب دی صورت وچ رد کیتا۔ آیت الله سید دلدار علی نقوی ؒ نے شیعہ عقیدہ توحید ، نبوت ، امامت و آخرت دے خلاف لکھے گئے ابواب پنجم ،ششم، ہفتم و ہشتم دے رد وچ "الصَّوارمُ الإلهیّات فی قَطْع شُبَهاں عابدی العُزّی و اللّات" ، "حِسامُ الاسلام و سَهامُ المَلام"، " خاتِمَۃُ الصَّوارم" ،"ذو الفقار"تے "اِحْیاءُ السُّنّۃ و اماںَۃُ الْبِدْعَۃ بِطَعْنِ الأسِنَّۃ" لکھاں۔ علامہ سید محمد قلی موسوی ؒنے تحفہ اثنا عشریہ دے پہلے، دوسرے، ستواں، دسواں تے گیارہواں ابواب دا الگ الگ جواب دتا تے انہاں کتب دا مجموعہ "الأجناد الإثنا عشريۃ المحمديۃ" دے عنوان توں شائع ہویا۔ مولانا خیر الدین محمد الہ آبادی ؒ نے باب چہارم دے جواب وچ "هدایۃ العزیز " لکھی۔ انہاں دے علاوہ وی کئی علما نے تحفہ اثنا عشریہ دے ابواب دے رد وچ کتب تصنیف کیتیاں جن وچ شیعہ مکتب فکر دا موقف واضح کیدا گیا۔ البتہ بعض علما نے اس دے سارے ابواب دے جواب وچ اک ای کتاب لکھی جن وچاں علامہ سید محمّد کمال دہلوی ؒنے" نزھۃ اثنا عشریۃ"[4]تے مرزا محمد ہادی رسواؒ نے اردو وچ "تحفۃ السنۃ " لکھاں۔ نزھۃ اثنا عشریہ دی اشاعت تو تحفہ اثنا عشریہ دی پہلی اشاعت دے تن سال بعد ای ہو گئی سی تے اس وجہ توں ریاست جھاجھڑ دے سنی راجا نے علامہ سید محمّد کامل دہلویؒ نوں بطور طبیب علاج کروانے دے بہانے توں بلوایا تے دھوکے توں زہر پلیا کر قتل کر دتا۔ شاہ عبد العزیزنہ صرف ایہ کتاب لکھ کرسنی امرا دے گروہ دے مفاد دے لیے فرقہ وارانہ سرد جنگ دا حصہ بنے بلکہ بیماریاں دی وجہ توں ہونے والی مسلسل جسمانی اذیت دا غصہ وی اپنے فتواں تے خطوط وچ شیعاں اُتے نکالدے رہے۔ تحفہ اثنا عشریہ دے جواباں دا اثر ایہ ہویا کہ شاہ عبد العزیز دے شاگرد سید قمر الدین حسینی، جنہاں دے لیے انہاں نے" اجالہ نافعہ "دے عنوان توں علم حدیث دا اک رسالہ لکھیا سی، نے شیعہ مسلک اختیار کر لیا[5]۔ البتہ سب توں زیادہ شہرت جس کتاب نوں نصیب ہوئی اوہ آیت اللہ سید حامد حسینؒ تے انکی اولاد دی لکھی گئی بیس جلداں اُتے مشتمل کتاب "عبقات الانوار فی امامۃ الائمۃ الاطہار" اے[6] جو تحفہ اثنا عشریہ دے ستواں باب دے رد وچ لکھی گئی سی، ایہ کتاب اج تک شیعہ عقیدہ امامت اُتے لکھی گئی جامع ترین کتاب اے۔ایتھے اک اہم بات دا ذکر ضروری اے۔ اس زمانے وچ اہم ترین سنی مرکز فرنگی محل سی، جتھے ادب، فقہ، منطق، ریاضی تے کلام جیسے مضامین پڑھیا ئے جادے سن۔ علمائے فرنگی محل مذہب نوں امرا دے مقاصد دے لیے استعمال کرنے والے دہلی دے علما توں دور رہے۔
ہندوستان وچ قومی تحریک آزادی چلنے دے بعد کچھ لوگاں نے شاہ ولی الله تے شاہ عبد العزیز نوں سنی امرا دے ملازم تے شیعہ سنی سرد جنگ دا مہرہ کہنے دی بجائے انقلابی سورما دے طور اُتے پیش کرنا شروع کیدا جو بے بنیاد دعوا اے۔ انہاں دونے شخصیتاں نے انگریزاں دے خلاف کسے مسلمان حکمران دی حمایت وچ کوئی فتویٰ جاں حکم جاری نہاں کیتا۔ البتہ جداں انگریزاں دا قبضہ مکمل ہو گیا تو شاہ عبد العزیز نے اک فقہی مسلے دی وضاحت دی حد تک ہندوستان نوں فقہ حنفی دے مطابق دار الحرب قرار دتا۔ انہاں نے نہ تو انگریزاں دے معاشی بائیکاٹ دی تحریک شروع دی، نہ سول نافرمانی دی تحریک شروع دی۔ عسکری محاذ اُتے کوئی خطرہ پیدا کرنے دا تو سوال ای پیدا نہاں ہُندا سی۔بعض لوگ آزادی دی جدوجہد دے آغاز نوں نواب سراج الدولہ توں منسوب کرنے دی بجائے اس فتوے نوں جدوجہد آزادی دا آغاز قرار دیدے نیں، جدونکہ اس دعوے دے کھوکھلا ہونے نوں ایہی بات کافی اے کہ شاہ اسماعیل دہلوی تے سید احمد انگریزاں دی حمایت دا اعلان کردے رہے، جس دا ذکر اگے آ ئے گا۔اسی طرح بوہت توں لوگ شاہ ولی الله نوں دہلی وچ سنی امرا دا مہرہ کہنے دی بجائے ایہ کہدے نیں کہ انہاں نے دہلی نوں ہندو مرہٹاں توں بچایا سی۔ مرہٹے ہندوستان نوں اپنا وطن سمجھدے سن تے احمد شاہ وانگلوٹ مار کر دے اس دی دولت کہاں تے منتقل کرنا نہاں چاہدے سن۔ حقیقت وچ مرہٹے مغل شہنشاہ نوں معزول نہاں کرنا چاہدے سن تے جداں ضابطہ خان تے بعد وچ اس دے بیٹے غلام قادر روہیلہ نے مغل شہنشاہ نوں معزول کیدا تو مرہٹے ای اس دی مدد نوں پہنچے۔ عجیب تضاد اے کہ جن لوگاں دے خیال وچ مرہٹاں دی حمایت حرام سی اوہ گاندھی جی دی ہندومت اُتے مبنی مذہبی سیاست دی حمایت وچ زمین و آسمان دے قلابے ملادے رہے نیں۔ شاہ ولی الله نوں انقلابی رنگ وچ رنگنے دے لیے ایہ مشہور کیدا گیا کہ انہاں دے ہتھ کسے ظالم راجے نے توڑ دیے سن۔ شاہ ولی اللہ دے ہتھ ٹوٹنا اگر سچ ہُندا تو اتنا اہم واقعہ سی جس نوں ضرور انہاں دے فرزند نقل کرتے، اگر اوہ نہ کردے تو کوئی مرید ضرور لکھتا۔ اس افواہ دا ذکر ڈیڑھ سو سال بعد دی تحریراں وچ ملدا اے۔شاہ عبد العزیز صاحب دے بارے وچ وی اک فرضی ظلم ایہ گھڑا گیا اے کہ انہاں دے جسم اُتے کسے شیعہ نےچپکے توں چھپکلی دا زہر ملیا سی جس دی وجہ توں انکو جذام ہو گیا سی، لیکن برا ہو جدید علم طب دا جس نے ثابت کیدا اے کہ جذام دا چھپکلی دے لعاب دہن توں کوئی تعلق نہاں۔شاہ صاحب خود فرماندے نیں کہ انکی معدہ تے چھیندی دی بیماری جوانی دے زمانے سےتھی۔اس زمانے وچ اگر کسے نے شاہ صاحب نوں نقصان پہنچانا ہُندا تو اوہ تحفہ اثنا عشریہ دا مصنف حافظ غلام حلیم نوں ای رہنے دیتے۔
سید احمد بریلوی اورشیعہ ثقافت اُتے حملاں وچ تیزی
عرب دنیا وچ 1802ء وچ وہابی لشکر نے کربلا تے نجف اُتے حملہ کیدا تے اوتھے ائمہؑ دے مزاراں دی تخریب دے نال پنج ہزار شیعہ مسلمان قتل کیے۔1804ء وچ اس لشکر نے مدینہ اُتے وی حملہ کیدا تے روضۂ رسولؐ دی تخریب دی۔ انہاں حرکتاں دی وجہ توں عالم اسلام وچ اس تحریک دے خلاف نفرت دے جذباں پیدا ہوئے، لیکن انہاں کارروائیاں دا اثر شاہ ولی الله دے خاندان دے بعض افراد اُتے یوں پیتا کہ انہاں دے متعصبانہ اورسطحی تصوراں توں ابھرنے والے متشدد ذہن دی حوصلہ افزائی ہوئی۔ برصغیر وچ وہابیت نافذ کرنے دی کوشش سب توں پہلے 1820ء دی دہائی وچ سید احمد رائے بریلی، شاہ اسماعیل دہلوی تے مولوی عبد الحئی نے دی۔ انہاں وچاں شاہ اسماعیل دہلوی شاہ عبد العزیز دے بھتیجے تے مولوی عبد الحئی، شاہ عبد العزیز دے داماد سن۔ انہاں تن حضراں دا کردار اس خطے دی مذہبی تریخ وچ بوہت اہم اے، جس دا اثر اج وی بھارت دے صوباں اترپردیش،تے ہریانہ دے نال نال پاکستان دے پختون تے مہاجر اکثریت والے علاقاں وچ دیکھیا جا سکدا اے۔ 1786ء وچ پیدا ہونے والے سید احمد رائے بریلی نے پہلے عالم دین بننے دی کوشش دی مگر کند ذہن ہونے دی وجہ توں ناکام ہوئے تے پنج سال زور لگانے دے بعد مدرسہ ترک کر دتا۔ 1811ء وچ امیر خان نامی ڈاکو دے لشکر وچ شامل ہوئے جس نے ست سال بعد انگریزاں توں معاہدہ کر دے ہتھیار ڈال دیے تے تساں بے روزگار ہو گئے[7]۔ ہن سید احمد نے وی لا شعوری طور اُتے امیر خان ڈاکو دی طرح ریاست قائم کرنے دی خواہش پیدا ہوئی۔ نیم خواندہ حضراں وچ دین جاں آئیڈیالوجی دے ناں اُتے اقتدار دے حصول دی نفسیاں بوہت پیچیدہ اے۔ ایہ لوگ خود راسدی دے احساس دا شکار ہو کر کسے قسم دا ظلم تے غلطی کرنے توں نہاں چوکتے۔ ہمارے زمانے وچ اس دی اک مثال کمبوڈیا دے پول پاٹ تے عراق و شام دے ابو بکر بغدادی دی اے۔ اس مہم وچ اہم موڑ شاہ اسماعیل تے مولوی عبد الحئی دا اپنے تہاناں سید احمد دی مریدی وچ دینا سی۔ ایہ دونے سید احمد توں ہرلحاظ توں بہتر سن، چنانچہ سید احمد وچ ایہ مالیخولیا پیدا ہویا کہ اوہ خدا ول توں چنے ہوئے تے اک مشن اُتے مامور کیے گئے نیں۔ مذہبی دنیا وچ گھٹ علمی دی وجہ توں کوئی مقام نہ ہونے تے پیٹ دی بھوک نے اس مالیخولیا نوں تے ہویا دی۔ اوہ مفدی بن کر عزت و معاش نہ کما سکے تو امیر المومنین بن کر مفتیاں توں وی اگے نکل سکدے سن۔ سید احمد دی شخصیت دا نفسیاندی تجزیہ اج کل دے دہشت گرداں نوں سمجھنے دے لیے بوہت ضروری اے کیاں کہ انہاں لوگاں کوبھی جداں جہالت، غربت تے اکابر دی حمایت دی مثلث دا سامنا ہُندا اے تو انکی نفسیاندی کیفیت وی ویسی ای ہو جادی اے۔
شاہ اسماعیل نے اپنی کتب وچ اہل سنت نوں عزاداری اُتے حملے دے لیے اکسایا تے کہیا کہ تعزیہ توڑنے دا ثواب بت شکنی جیسا اے۔ شاہ عبد العزیز اپنی زندگی دے آخری سالاں وچ سن، انہاں دے ہاں نہ صرف محرم وچ مجلس ہودی سی۔ فتاویٰ عزیزی وچ 1238 ہجری یعنی سن 1818ء وچ اک سوال دے جواب وچ ایسی مجلس دا ذکر موجود اے۔ بلکہ اوہ بی بی فاطمہؑ دی نیاز وی دتا کرتے۔ سید احمد نے انہاں دے گھر وچ نیاز دلانے دے سلسلے نوں وی بند کروا دتا[8]۔ اس توں پہلے محرم وچ تعزیہ، اہلبیت دا ذکرا ور نیاز شیعہ و سنی دے لیے مشترک عمل سی۔سید احمد رائے بریلی نے سہارن پور وچ تعزیے نوں اگ لگوا دی۔ اس توہین دی وجہ توں اہل تشیع وچ اشتعال پھیل گیا تے انہاں نے اس فتنے دے خلاف فیصلہ کن کارروائی دی منصوبہ بندی شروع کر دی۔ اس تیاری دی خبر ملنے اُتے انگریزاں نے سید احمد تے انہاں دے مریداں نوں سہارن پور توں علاقہ بدر کر دتا۔ سید احمد جداں بریلی گئے تو اوتھے وی عزاداری دے خلاف جلسے تے تقریراں کیتیاں جنہاں دے رد عمل وچ اہل تشیع نے تبرا دا جلوس نکالنے دا اعلان کر دتا۔ صفوی دور دی شروع کردہ بدعت ہندوستان وچ وی آنے والی سی مگر اودھ دے نواب غازی الدین حیدر تے آیت الله سید دلدار علی نقویؒ نے اہل تشیع نوں اس حرکت توں باز رکھیا۔ 1817ء توں 1820ء تک مختلف شہراں وچ پھر کر فساد پھیلانے دے بعد چار سو عقیدت منداں نوں لے کر سید احمد1821ء وچ حج کرنے چلے گئے۔راسدے وچ بنارس دے مقام اُتے اہلسنت دی امام بارگاہاں اُتے حملہ کیدا تے تعزیے جلائے۔ پٹنہ وچ وی ایہی گھٹ کیدا تے اوتھے دے انگریز مجسٹریٹ نے اہل تشیع دے احتجاج دے باوجود اس ٹولے دے خلاف کوئی کارروائی نہ دی[9]۔
جو لوگ طالبان تے القاعدہ دے امریکا دے نال عجیب و غریب گٹھ جوڑ نوں سمجھنا چاہدے نیں انہاں شاہ ولی اللہ دے خاندان دے اقداماں تے انگریزاں دے مفاداں دے درمیان غیر مستقیم تعلق نوں سمجھنا ہو گا۔ انگریز اس وقت دنیا بھر وچ پھیلے ہوئے سن – اوہ اکبر دے زمانے توں ہندوستان دے معاشرے دے بارے وچ معلوماں جمع کر رہے سن تے کتب لکھ رہے سن۔ اوہ جاندے سن کہ عرب ممالک وچ وہابی تحریک تے ہندوستان وچ شاہ ولی الله دے خاندان دی تحریک انہاں معاشراں نوں اسی طرح کھوکھلا کرے گی جیسے یورپ وچ 1522 ء وچ چھڑ کر 1618ء توں 1648 ء تک عروج اُتے پہنچنے والی فرقہ وارانہ جنگاں نےمغربی معاشراں نوں کیدا سی۔ لہٰذا جس طرح انہاں نے حجاز وچ وہابی تحریک دی حمایت دی اسی طرح انہاں حضراں نوں وی اپنی نظر وچ رکھدے ہوئے کھلی چھٹی دی۔ بات واضح سی، سید احمد جیسے انگریزاں دا تو کچھ نہاں بگاڑ سکدے سن البتہ انہاں نوں اپنے جاسوساں دی مدد توں ورغلا کر اس زمانے وچ انگریزاں دے دشمن سکھاں دے خلاف استعمال کیدا جا سکدا سی۔ سید احمد نوں لشکر سازی وچ امیر خان ڈاکو نے بوہت مدد فراہم دی، جو کچھ عرصہ پہلے انگریزاں توں معاہدہ کر دے ہتھیار پھینکنے دے بدلے جائداد حاصل کر چکا سی۔ اس طرح اس شخص نوں سہولت کار دے طور اُتے استعمال کر دے انگریز اس ساری تحریک نوں اپنے مقاصد دے لیے استعمال کر رہے سن۔ایہ لوگ شمالی ہندوستان وچ لشکر بنا کر جہاد دے لیے راجستھان، بلوچستان تے افغانستان دا تن ہزار میل لمبا سفر کر دے سکھاں دی کمر وچ خنجر مارنے پختون علاقاں وچ پہنچ گئے۔ اس وقت سندھ وچ شیعہ تالپور خاندان انگریزاں توں بر سر پیکار سی مگر انہاں مجاہدین نے انکی کوئی مدد نہ دی۔ شاہ اسماعیل دہلوی دے الفاظ وچ:۔
"انگریزاں توں جہاد کرنا کسے طرح واجب نہاں ۔ اک تو انہاں دی رعیت نیں دوسرے ہمارے مذہبی ارکان دے ادا کرنے وچ اوہ ذرا وی دست اندازی نہاں کرتے۔ ساناں انہاں دی حکومت وچ ہر طرح دی آزادی اے بلکہ انہاں اُتے کوئی حملہ آور ہو تو مسلماناں اُتے فرض اے کہ اوہ اس توں لڑاں تے اپنی گورنمنٹ اُتے آنچ نہ آنے دیں"[10][11][12]۔
انہاں لوگاں نے اپنی دانست وچ خدا دی شان بیان کرنے دے لیے رسول الله(ص) دی شان وچ توہین آمیز باتاں کیتیاں ۔ اس گھٹ دا نتیجہ ایہ ہویا کہ متعدد سنی علما نے انہاں دے افکار دے خلاف رسالے لکھے، جن وچ علامہ فضل حق خیر آبادی،مولانا عبدالمجید بدایونی، مولانا فضل رسول بدایونی، مفدی صدر الدین آزردہ، مولانا محمد موسیٰ اورمولانا ابوالخیر سعید مجددی نمایاں سن۔ مولانا فضل حق خیرآبادی نے اک پوری کتاب ''تحقیق الفتویٰ فی ابطال الطغویٰ''لکھی۔انہاں لوگاں دے پیروکار بعد وچ بریلوی کہلائے۔
1826ء وچ ایہ لوگ پختون علاقاں وچ طالبانی ریاست قائم کرنے وچ کامیاب ہو گئے۔ ایہ کوئی ایسی ریاست نہاں سی جو انسانی سرمائے نوں استحکام تے آزادی دی فضا مہیا کر دے عوام دی زندگی وچ بہتری لاتی، غربت تے بیماریاں دا خاتمہ کرتی۔ اس زمانے وچ مغرب وچ صنعدی تے طبی انقلاب دا آغاز ہو چکا سی جس نے اگے چل کر دنیا بھر دی منڈیاں اُتے قبضہ جمایا، ادھر مسلمان معاشرے نوں ایسی جونکاں نے آ لیا سی۔ پشتون علاقاں وچ انہاں نے اپنے نال بنگال و بہار توں لائے گئے کالے مجاہدین دی مقامی لڑکیاں توں زبردسدی شادیاں دی تھاں۔ اگرچہ اس حرکت دی وجہ توں مقامی آبادی انہاں دے خلاف ہو گئی سی لیکن اگے چل کر انہاں شادیاں نے انہاں علاقاں وچ انکی سوچ پھیلائی۔ آخر کار 1831ء وچ سید احمد بریلوی تے شاہ اسماعیل نوں بالاکوٹ وچ پختوناں نے سکھاں دے نال مل کر قتل کر دے خلاصی پائی۔ انہاں دی وفاں دے سو سال بعد مرزا حیرت دہلوی جیساں نے اپنی کتاباں وچ انہاں حضراں دے بارے وچ عجیب و غریب کراماں درج کیتیاں۔
1831 ء وچ سید احمد بریلوی تے انہاں دے ساتھیاں دی طالبانی حکومت توں اکتائے ہوئے مسلماناں تے سکھاں دے اشتراک عمل دے نتیجے وچ بالاکوٹ دے مقام اُتے انہاں دے قتل دے بعد انہاں حضراں دی تحریک دا دوبارہ ظہور 30 مئی 1867ء وچ دار العلوم دیوبند دے قیام دی شکل وچ ہویا۔
برصغیر وچ جدید دور دا آغاز تے اس دے اثراں
1857ء وچ ہندو تے مسلمان سپاہیاں دی غیرت نویں کارتوساں اُتے لگی گاں تے سور دی چربی نوں چکھ کر بیدار ہو گئی جس توں برصغیرماں انگریزاں دے خلاف غیر منظم جنگ دا آغاز ہویا۔ لکھنؤ تے دہلی دے شیعہ سنی علما نے جہاد دا مشترکہ فتویٰ دتا۔ شاہ عبد العزیز دے دار الحرب والے فتوے دے برعکس ایہ فتویٰ اک حقیقی خطرہ بن کر سامنے آیاکیاں کہ ایہ واضح تے روشن سیاسی ہدف رکھدا سی۔ ہندوستان ایسٹ انڈیا کمپنی دے ہاتھاں توں پھسلا تو برطانیہ دی حکومت نے گود لے لیا۔ رنگون توں آنے والے انگریز فوج دے دسدے نے لاکھاں لوگ قتل کر دے چنگیز خان دی سی دھاک بٹھا دی۔بہر حال اس غیر منظم جنگ نے پہلی بار ہندوستانیوںماں اجتماعی زندگی دے بارے وچ سوچ پیدا دی۔ اس سیاسی تبدیلی دے نال اہم سماجی تبدیلیاں رونما ہوئاں:۔
- اپنی ایجاد دے چار سو سال بعد چھاپہ خانہ (پرنٹنگ پریس) ہندوستان پہنچ چکا سی۔چھاپہ خانہ کتنی وڈی تے گہری تبدیلی سی، اس دا اندازہ دس سال پہلے فیس بک، گوگل تے یو ٹیوب دے عام ہونے توں پہلے تے بعد دے زمانے وچ فرق نوں دیکھ کر لایا جا سکتاہے۔ تحریراں لکھنا تے نشر کرنا سسدا تے عام ہو گیا۔نیزجس طرح اج کل سوشل میڈیا نوں بوہت توں لوگاں نے کمائی دا ذریعہ بنایا اے، اسی طرح چھاپہ خاناں دی توجہ وی ایسا مواد نشر کرنے اُتے زیادہ ہوئی جو بک سکتاتھا- جنتریاں، معجزاں، کراماں، ٹوٹکے ای نہاں بلکہ نفرت انگیز پمفلٹ تے کتاباں وی چھپنے لگاں-
- راجے مہاراجاؤں دا زمانہ ختم ہونے توں مدارس و علما دی معاش دا انحصار عوامی چندے اُتے ہونے لگیا۔ اس دا نتیجہ ایہ نکلا کہ علمی گہرائی دی بجائے ظاہر بینی تے عوام نوں متاثر کرنا علما دی معاشی مجبوری بن گیا۔ ہن عوام وچ تقسیم پیدا کر نا علما دی معاشی مجبوری بن گیا۔ سنیاں وچ علمائےفرنگی محل دی جگہ بریلوی، دیوبندی، اہل حدیث تے نیچری (دین دی مادی تفسیر کرنے والے) آ گئے- شیعاں وچ انیس و غالب تے مجتہدین دی بجائے خود ساختہ قصے سنانے والے ذاکرین تے گرما گرم مناظرانہ بحثاں والے خطبا منظر عام اُتے آ گئے۔بوہت توں مدارس کھل گئے۔بدعدی بمقابلہ وہابی، غالی بمقابلہ مقصر دی بنیاد اُتے گروہ بندیاں ہوئاں۔پہلے کئی شیعہ علما ، سنی علمائے فرنگی محل دے شاگرد رہ چکے سن تے کئی سنی علما، شیعہ مجتہدین دے شاگرد رہ چکے سن، لیکن ہن عوام نوں ایہ سمجھانا ممکن نہ سی کہ انہاں دے چندے توں دوسرے مسلک دے طالب علم نوں منطق جاں حدیث دا علم کیاں پڑھایا جا رہا سی؟
- ریل گاڑی تے ٹیلی گرام نے مختلف علاقاں وچ رہنے والے اک مکتب فکر دے افراد نوں آپس وچ رابطہ کرنے تے مل کر اقدام اٹھانے دے قابل بنا دتا تے بوہت سی تنظیماں بن گئاں ۔ ہندوؤں وچ وی اس زمانے وچ شدھی تحریک جیسی جماعتاں قائم ہونے لگاں۔ مسلم مسیحی مناظرے وی عام ہو گئے۔مولانا شبلی نعمانی نے مسلماناں نوں اک پلیٹ فارم اُتے اکٹھا کرنے دے لیے ندوۃالعلماء دی بنیاد رکھی جس وچ تمام مسالک نوں شامل کیتا گیا۔
- انگریزاں نے امریکا تے افریقہ وچ اپنے تجرباں دی روشنی وچ ہندوستان دی دولت لوٹنے دے لیے طرح طرح دی پابندیاں لگائاں جنکی وجہ توں ہندوستان دا گھٹ برطانیہ دی صنعت نوں خام مال فراہم کرنا رہ گیا۔ ہندوستان وچ تیزی توں غربت وچ اضافہ ہویا۔ غربت نے عام آدمی نوں کتاب خوانی دی بجائے پروپگنڈے اُتے مشتمل اخباراں، افواہاں تے اشتہاراں دا چارہ بنا دتا۔غربت دا ای اک نتیجہ ایہ نکلا کہ عالم اسلام دی تمام ناکامیاں نوں مسلم سماج دی اقلیت، یعنی اہل تشیع، دے ذمے لایا جانے لگیا۔ معاشی بحران وچ کمزورگروہ نوں ساری ناکامیاں دا ذمہ دار قرار دینا عام ہُندا اے، صاحبان اقتدار دے کاماں دی ذمہ داری کسے چالاک "ابن سبا " جاں "یہودی جرمن"اُتے ڈال دی جادی اے۔
- اہلسنت وچ جو نویں مسالک بنے، انہاں نے اپنے تہاناں پکا تے اصلی سنی ثابت کرنے دے لیے شیعاں نوں تختۂ مشق بنایا۔ اس نوں سمجھنے دے لیے یورپ وچ مارٹن لوتھر دی یہود مخالف تبلیغ تے نفرت انگیزی نوں دیکھنا ہو گا۔ جداں کیتھولک چرچ نے اس توں لاتعلقی دا اعلان کیدا تے اس نوں گمراہ قرار دتا تو اس دے کول عوام وچ جگہ بنانے دے لیے ایہی راستہ سی کہ یورپی معاشرے وچ ہر جگہ پائی جانے والی اقلیت نوں کیتھولک چرچ توں بڑھ کر نشانہ بنائے تاکہ اکثریت بمقابلہ اقلیت دی فضا وچ اکثریت اس نوں اپنا سورما سمجھے۔ اوتھے وی ایہ گھٹ پرنٹنگ پریس دی ایجاد نے ممکن بنایا سی۔ چنانچہ مولانا رشید احمد گنگوہی نے تحفہ اثنا عشریہ کاخلاصہ بعنوان " ہدیہ الشیعہ" لکھیا، اس وچ شیعہ علما ول توں لکھی گئی وضاحتاں اُتے کوئی تبصرہ نہ کیتا۔ سر سید احمد خان نے تحفہ اثنا عشریہ دے دو ابواب دا ترجمہ بعنوان "تحفہ حسن " کیتا۔البتہ سر سید احمد خان نوں چھیندی ای اندازہ ہو گیا سی کہ فرقہ واریت دا حصہ بن کر اوہ کوئی خدمت نہاں کر رہے، انہاں نے جدید تعلیم دے لیے اینگلو اورینٹل کالج بنایا جس نوں راجہ صاحب محمود آباد ، مولانا چراغ علی، سید امیر علی، وغیرہ جیسے با اثر شیعاں دی بھرپور حمایت وی حاصل رہی۔ دیوبندی عالم مولانا خلیل احمد سہارن پوری نے شیعاں دے خلاف اک کتاب بعنوان "مطرقۃالکرامہ" یعنی کرامت والا ہتھوڑا، لکھی جس کےجواب وچ شیعہ عالم مولانا سجاد حسین نے "اعجاز داؤدی" لکھی۔ مولانا احمد رضا خان بریلوی نے دیوبند مکتب فکر دے خلاف مکہ و مدینہ وچ عثمانی سلطنت دے علما توں جو فتویٰ منگوایا اس نوں "حسام الحرمین" یعنی حرمین دی تلوار دے عنوان توں چھاپہ، اس دے جواب وچ مولانا خلیل احمد سہارن پوری نے "المہند علی المفند"لکھی جس دے عنوان دا مطلب اے "کھسکے ہوئے بڈھے دے سر اُتے ہندوستان دی تلوار دا وار"۔ انہاں عنواناں توں وی اندازہ لایا جا سکدا اے کہ اس زمانے وچ عوامی توجہ حاصل کرنے دی دوڑ وچ علما دی ذہنی حالت کیدا سی؟
- اس وقت کچھ ایسے خطیب تے مناظرین سامنے آ ئے جو سنی توں شیعہ ہوئے سن۔ چونکہ ایہ لوگ فقہ و حدیث وچ مجتہدین دا مقابلہ نہاں کر سکدے سن ، لہذا انہاں نے اختلافی مسائل نوں اپنی تقریراں دا موضوع بن کر عوام وچ جگہ بنائی۔ مولانا سجاد حسین اک ایسے ای شیعہ عالم سن۔ اک تے خطیب جو سنی توں شیعہ ہوئے مولانا مقبول احمد دہلوی سن۔ دوسری طرف اک شیعہ عالم مولانا محسن الملک سنی ہو گئے۔ انہاں نے سنیاں وچ شیعہ مخالف مہم چلانی شروع کر دی۔ بانی دار العلوم دیوبند مولانا رشیداحمد گنگوہی نے فتویٰ دتا کہ:"محرم وچ ذکر شہادت حسین کرنا اگر چہ بروایاں صحیح ہو جاں سبیل لانا ،شربت پلانا چندہ سبیل تے شربت وچ دینا جاں دودھ پلانا سب ناجائز تے حرام اے"[13]۔ اسی دوران وچ مرزا غلام احمد قادیانی صاحب نے وی عزاداری اُتے شرک دا فتویٰ لایا تے شیعاں نوں اسلام دے آنگن وچ پئی نجاست قرار دتا [14][15]۔ علامہ سید علی الحائری نے "وسیلۃ المبتلا"،"تبصرۃ العقلا"، "مہدی موعود" تے "مسیح موعود" دے عنوان توں مختصر اردو کتابچے تے اک چار جلداں اُتے مشتمل فارسی کتاب "غایۃ المقصود" لکھ کر مرزا غلام احمد قادیانی نوں جواب دتا۔ دوسری طرف شیعہ علما نے متعدد مناظرے کیے جس دے نتیجے وچ شیعہ مکتب فکر نوں اپنا پیغام لوگاں تک پہنچا نے تے غلط فہمیاں نوں دور کرنے دا موقع ملیا تے اس طرح شمالی ہند وچ شیعیت نوں مزید فروغ حاصل ہویا۔ اس سلسلے وچ علامہ سید محمد باقر چکڑالوی دا ناں خصوصی طور اُتے قابل ذکر اے۔عزاداری اُتے سب توں پہلا حملہ مولانا قاسم نانوتوی دی قیادت وچ دار العلوم دیوبند دے طلبہ نے کیتا۔ دیوبند قصبے دے رہائشی اہل سنت محرم وچ یاد کربلا مناندے سن۔ مولانا قاسم نانوتوی نے طلبہ دا جتھہ بنا کر دیوبند دے رہائشی اہل سنت نوں دہشت زدہ کیدا تے کربلاکی یاد منانے توں روک دتا[16]۔ ندوۃالعلماء نوں ایہی سوچ لے ڈوبی کیاں کہ اس دے اجلاساں وچ امام احمد رضا خان بریلوی نے شیعاں دے خلاف ہنگامہ کیدا جس دے نتیجے وچ شیعہ مجتہدین نے اپنے تہاناں الگ کر لیا۔ایہی نفسیاں بعد وچ پرویزی فرقے(منکرین حدیث) وچ وی دیکھنے نوں ملدی اے جو اپنے مخالفین نوں عجمی شیعہ سازش دے پیچھے لگیا کر خود نوں اصلی مسلمان ثابت کردا اے۔
- اس دور وچ عوام وچ مقبولیت حاصل کرنے دے لیے جعلی کراماں تے معجزاں وی پھیلائے گئے- مثال دے طور اُتے مولانا قاسم نانوتوی دی سوانح عمری وچ لکھیا اے کہ انہاں خواب آیا کہ اوہ اللہ تعالیٰ دی گود وچ بیٹھے نیں[17]۔اک تے خواب دے مطابق رسول اللہ صلی اللہ تعالیٰ علیہ واٰلہٖ وسلم دا جسم مبارک مولانا قاسم نانوتوی دے جسم وچ سما گیا[18]۔ مرزا غلام احمد قادیانی صاحب دے خواب تے کراماں وی انکی مقبولیت دی اک وجہ بنے سن- ایہ سلسلہ بعد وچ وی جاری رہا- مولانا عطاء اللہ بخاری دے بارے وچ مشہور اے کہ اوہ جداں قرآن پڑھدے سن تو پرندے تے جانور رک جادے سن۔ مولانا حسین احمد مدنی جداں حج دے لیے گئے تو ایہ جھوٹ مشہور کر دتا گیا کہ انہاں نے روضۂ رسولؐ اُتے جا کر سلام کیدا سی تو روضہ رسول ؐتاں جواب آیا "وعلیکم السلام جاں عبدی"، اسی بنیاد اُتے انھاں مدنی کہیا جادا اے۔مولانا احمد علی لاہوری دے بارے وچ کہیا جادا اے کہ اوہ چیزاں نوں دیکھ کر بتا دیدے سن کہ انہاں نوں حلال مال توں خریدیا گیا اے جاں حرام مال توں، اسی طرح لوگاں نوں دیکھ کر بتا دیدے سن کہ ایہ جندی اے جاں جہنمی؟ ایتھے تک کہ لال مسجد دے مولانا عبد العزیز نے مسلح افراد نوں اعتماد وچ لینے دے لیے کہیا سی کہ میناں رسول اللہ ؐنے خواب وچ آ کر بشارت دی اے کہ میرے شہید ہونے دے بعد پاکستان وچ میرے خون دی برکت توں اسلامی انقلاب آ جائے گا۔ بوہت توں حضراں ایہ عقیدہ رکھدے نیں کہ مولانا عبد العزیز لوگاں نوں رسول ؐدی زیارت کرواندے نیں۔باقی فرقاں وچ وی اس زمانے وچ معجزاں دے ذکر اُتے مبنی مضامین تے کتابچے عام سن۔
پختون علاقاں وچ منظم شیعہ کشی
انیسواں صدی دے آخر وچ شیعہ مخالف پروپیگنڈے کاپہلا نتیجہ افغانستان دے شاہ امیر عبد الرحمن ول توں 1891ء توں 1893ء تک دی جانے والی ہزارہ قبائل دی نسل کشی تے انکی جائداد دی پشتوناں وچ تقسیم اورانکو غلام اورلونڈیاں بناکر فروخت کرنے دا عمل سی جس دے نتیجے وچ افغانستان دے ہزارہ قبیلے دی آبادی وچ 60فیصد تک کمی آ گئی[19] ۔ امیر عبد الرحمن خان نے اپنی حکومت دا نظام چلانے دے لیے ہندوستان توں دیوبندی علما منگوائے سن جنہاں نے شیعاں دے کافر ہونے تے انہاں دی جان و مال دے حلال ہونے دا فتویٰ دتا۔ ایہ جدید انسانی تریخ دی پہلی نسل کشی سی جس دے نتیجے وچ پنج لکھ انسان لقمۂ اجل بنے۔ اسی دوران وچ کچھ ہزارہ خاندان ہجرت کر دے کوئٹہ وچ آ گئے جو انگریزاں دے قبضے وچ ہونے دی وجہ توں انہاں دے لیے پناہ گاہ ثابت ہویا۔ کرم ایجنسی دے شیعہ قبائل افغان شاہ دی ایسی فرقہ وارانہ کارروائیاں دے خوف توں ہندوستان دی انگریز حکومت توں ملحق ہو گئے تے یوں فاٹا دا بندوبست عمل وچ آیا۔ ہندوستان وچ انگریزاں دے قنون دی مساواں تے بہتر انتظامی اقداماں دی بدولت اس سوچ نوں قتل عام دا دائرہ وادی سندھ تک پھیلانے دا موقع نہ مل سکا۔ کرم ایجنسی دے بعد باقی قبائل نے وی انگریز حکومت دا حصہ بننے دا فیصلہ کیتا۔ اس تاریخی عمل جس کاآغاز شیعہ دشمنی توں ہویا، نے مستقبل وچ بننے والے ملک پاکستان دی شمال مغربی سرحد نوں متعین کیتا۔ اس تریخ دا ای نتیجہ اے کہ ریاض بسرا توں لیکر ملک اسحاق تے داود بادینی تک جیسے تربیت یافتہ قاتلاں نوں قندھار دے دیوبندی علاقاں وچ پناہ ملدی رہی اے۔
لکھنؤ وچ پہلا فساد تے تحریک خلافت
ویہواں صدی دا آغاز فرقہ وارانہ کشیدگی توں ہویا، فرقہ وارانہ منافرت دا جو بیج شاہ ولی الله نے امرا دی جنگ دا فریق بن کر بویا سی، اوہ غربت تے گھٹ علمی دے دور وچ تناور درخت بن چکا سی۔ اس دوران لکھنوماں مولانا عبد الشکور لکھنوی سامنے آئے۔ایہ وی اس دور دے عوامی علما وانگنیم خواندہ سن۔ انہاں نے شیعہ مخالف مہم وچ نواں جوش پیدا کیتا۔ متعہ نوں قدیم کتب اہلسنت وچ نکاح دی اک قسم قرار دتا جادا سی، انہاں نے اس نوں زنا قرار دتا۔تقیہ نوں نفاق دے برابر کہیا تے شیعاں نوں قرآن و نبوت دا منکر قرار دتا۔اسی دور وچ اک نواں رواج ایہ نکلا کہ اگر کوئی شخص اپنا مسلک تبدیل کردا تو اس نوں دوسرے مسلک دی فتح قرار دتا جاتا۔ اصلی مشکلاں نوں شکست نہ دے سکنے والے ایسی" فتوحاں "اُتے غصہ ٹھنڈا کرنے لگے۔1900ء دے عشرے وچ مولانا عبد الشکور لکھنوی تے مولانا مقبول دہلوی دے مناظرے عام سن۔ ہُنے تک اہلسنت وچ تعزیہ داری دا رواج موجود سی، لہذا مولانا عبد الشکور لکھنوی نے اس بات اُتے زور دتا کہ عاشورا چونکہ امام حسین دی فتح دا موقع اے لہذا اس دن خوشی منانی چاہئیے۔ ایہ شرارت بوہت کامیاب ہوئی۔ہن روز عاشورا نوں جداں شیعہ جلوس تل کٹورا دے مقام اُتے " درگاہ امام حسین و کربلا" نامی مشترکہ امامبارگاہ جادا تو ماتم تے نوحے تے غم دا اظہار کر رہا ہُندا، جدونکہ سنی جلوس وچ عید میلاد النبی ؐ دی طرز اُتے خوشی دا اظہار ہُندا۔ عاشورا دے دن بچاں دے جھولنے دے لیے پینگاں تے خریداری دے لیے مختلف قسم دے سٹال لگائے جانے لگے، اک میلے دا سماں پیدا ہونے لگیا۔ غریب ہندو وی اس موقعے اُتے اشیائے خور و نوش بیچنے دے لیے ریڑھیاں لگانے لگے[20]۔ اج کل وی ایہ عمل جاری اے، مثال دے طور اُتے یوٹیوب اُتے اورنگ آباد وچ عاشورا دے حوالے توں ویڈیوز تلاش کرو تو ہر دو قسم دی ویڈیوز مل جائاں گی، اک طرف عزاداری تے اک طرف جشن، ایتھے توں پہلی مرتبہ عوامی سطح اُتے شیعہ سنی فساد ہویا تے انگریزحکومت نے مداخلت کر دے تل کٹورا وچ عاشورمیلے اُتے پابندی لگیا دی۔ مولانا عبد الشکور تے انہاں دے ساتھیاں نے 1906ء وچ لکھنؤ دے شمال وچ الگ سنی امام بارگاہ بنام "کربلا" قائم دی۔ انہاں نے اگلی بات ایہ کہی کہ اہلسنت عاشورا دے دن کالے کپڑے پہننا ترک کرو اورسفید، زرد جاں سرخ لباس پہنا کرو۔شیعہ روایاں دے مطابق سرخ لباس لشکر شام دا سی، اس توں شہر وچ شیعہ سنی تناؤ وچ مزید اضافہ ہویا۔ مولانا نے تعزیے دے نال چار یاری پرچم متعارف کرایا تے کربلا دی بجائے " مدح صحابہ "کےعنوان توں جلوس نکالنا شروع کیتا ۔ ایتھے سےاکثر اہلسنت انہاں توں الگ ہو گئےاور اک اقلیت انہاں دے نال رہ گئی۔1907ء تے 1908ء وچ عاشورا دے موقعے اُتے لکھنؤ وچ وڈے پیمانے اُتے فساداں ہوئے[21]۔ انگریز حکومت نے پیگوٹ کمیٹی دے ناں توں انکوئری کمیشن بنایا جس دی سفارشاں اُتے عمل کردے ہوئے مدح صحابہ دے جلوس نوں بد نیدی اُتے مبنی شرارت قرار دے کر پابندی لگیا دی۔ نال ای انہاں نے عزاداری دے جلوساں نوں رجسٹر کر دے لائسنس جاری کیے تاکہ حکومت دی پیشگی اجازت دے بغیر کوئی جلوس نہ نکلے۔ جلوس اُتے پابندی لگنے دے بعد مولانا نے محرم وچ بزم صدیقی، بزم فاروقی تے بزم عثمانی دے عنوان توں محافل دا انعقاد شروع کر دتا ۔ انہاں محافل وچ مسلہ خلافت جیسے اختلافی مسائل اُتے تقریراں ہوتاں تے خلافت راشدہ دے زوال دا ملبہ ابن سبا جیسے" گھاگ سازشیاں" اُتے ڈال کر شیعاں نوں اس دا جدید روپ قرار دتا جاتا۔ ایہ ماحول شیعاں وچ مولوی مقبول دہلوی جیسے لوگاں دے پھلنے پھولنے دے لیے نہایت سازگار سی۔ چنانچہ انہاں نے حضرت عمر ؓ دے یوم وصال اُتے بزم فیروزی دا انعقاد شروع کر دتا۔علمائے فرنگی محل نے خود نوں مولانا عبد الشکور لکھنوی توں دور رکھیا البتہ بعض دیوبندی علما نے انکی بھرپور حمایت دی ۔ 1920ء وچ دیوبندی عالم مرزا حیرت دہلوی نے "کتاب شہادت" دے عنوان توں اک کتاب لکھی جس وچ حضراں علی ؑو حسنین ؑدی توہین تے ملوکیت بنی امیہ دی وکالت کیدی گئی سی[22]۔باں شیعہ دشمنی توں نکل دے اہلبیتؑ نوں نشانہ بنانے تک پہنچ گئی۔
جداں تحریک خلافت دا آغاز ہویا تو جتھے پیر مہر علی شاہ گولڑوی جیسے بعض سنی رہنماؤں نے عثمانی خلافت نوں ملوکیت قرار دے کر اس دی مخالفت دی اوتھے ای لکھنؤ دے شیعہ مجتہدین نے وی مذہبی بنیاداں اُتے اس نوں مسترد کیتا۔ البتہ علی گڑھ وچ پڑھنے والے شیعاں نے اس تحریک دی بھرپور حمایت دی تے اپنے علاقاں وچ اس دے عہدیدار وی بنے۔ جمعیت علمائے ہند تے گاندھی جی نے اس تحریک نوں اپنا سیاسی قد کاٹھ بڑھانے دے لیے کامیابی توں استعمال کیتا۔ شیعہ عوام وچ وی حجاز، عراق تے ایران دے مقدس تھاں اُتے انگریزاں دے حملاں دی وجہ توں اس تحریک دی حمایت پیدا ہوئی۔قائد اعظم ؒالبتہ اس نوں اک بے سمت تے بے مقصد تحریک قرار دے کر اس توں الگ رہے۔اس تحریک نے جتھے مسلماناں وچ گاندھی جی دا حامی طبقہ پیدا کیدا اوتھے ای شیعہ و سنی دے تناؤ نوں گھٹ کیتا۔
1920ء دی دہائی وچ شیعہ سنی فساد دا تنور کافی حد تک ٹھنڈا ہو گیا۔ البتہ اس دہائی وچ لکھنؤ وچ نویں کارخانے لگے جس دی وجہ توں دیہاں توں بوہت لوگ لکھنؤ وچ آ کر رہنے لگے تے شہر دی آبادی دوگنی ہو گئی۔ اپنے ماحول ، دوستاں تے برادری توں دور شہر آنے والے دیہاتیاں دے لیے مذہبی تنظیماں سماجی رابطے بنانے تے جدت و تہذیب دے خوف توں نبٹنے دا وسیلہ ہودی نیں۔دیہاندی نوجوان شہر آ کر مذہبی تنظیماں وچ شہری تہذیب دے خلاف اپنا غصہ نکالدے نیں۔
فساداں دا عروج تے مولانا حسین احمد مدنی
1929ء وچ لاہور وچ مولانا عطا الله شاہ بخاری، مولانا مظہر علی اظہر تے مولانا ظفر الملک نے "مجلس احرار" نامی تنظیم بنائی۔مولانا مظہر علی اظہر سابقہ شیعہ سن جنہاں نے بعد وچ دیوبندی مسلک اختیار کر لیا سی۔ ایہ سپاہ صحابہ عنصر دا ابتدائی ظہور سی۔ مجلس احرار نے مدح صحابہ دے جلوس اُتے پابندی دے خلاف تقریراں شروع کیتیاں۔1931ء وچ مولانا عبد الشکور لکھنؤی دے فرزند مولانا عبد الشکور فاروقی نے لکھنؤ وچ اک دیوبندی مدرسہ"دار المبلغین" قائم کیدا تے دوبارہ محرم دے دناں وچ بزم صدیقی تے بزم فاروقی دا آغاز کر دتا ۔ اپنے والد دے برعکس مولانا فاروقی نے اہلسنت دے تعزیے نوں وی تنقید دا نشانہ بنانا شروع کیتا۔مولانا فاروقی انہاں محفلاں نوں شیعہ مدرسہ الواعظین تے عزاداری دے اہم روٹ دے سامنے "ڈیوڑھی آغا میر" وچ منعقد کیدا کرتے[23]۔اس مرتبہ اہلسنت توں اک نواں گروہ الگ ہو کر سامنے آیا جنہاں نے کھلم کھلا اہلبیت دے قاتلاں دی مدح شروع کر دی۔ ایہ لوگ خود نوں فخر توں" خارجی" کہدے سن[24]۔ 1936ء وچ مجلس احرار نے محرم دے موقع اُتے مدح صحابہ دا جلوس بحال کروانے دے لیے سول نافرمانی دی تحریک چلائی۔اس وقت ہندوستان وچ انتخاباں ہوئے تو شیعہ نمائنداں نوں ووٹ دینا حرام قرار دتا گیا۔قائد اعظم دے چودہ نکاں تے گول میز کانفرنساں دے نتیجے وچ مسلم لیگ مسلماناں دی نمائندہ جماعت دے طور اُتے سامنے آ رہی سی لیکن قائد اعظم، ابوالحسن اصفہانی تے راجا صاحب محمود آباد دے شیعہ ہونے دی وجہ توں مجلس احرار تے جمیعت علمائے ہند نے مسلم لیگ دے خلاف گھٹیا مہم چلائی۔ قائد اعظم دی مرحومہ زوجہ، جنہاں نے شادی توں پہلے اسلام قبول کیدا سی تے جنہاں دی وفاں دے بعد انہاں نوں شیعہ طریقے توں بمبئی دے خوجا اثنا عشری قبرستان وچ دفن کیدا گیا سی، نوں جمیعت علمائے ہند نے کافرہ کہنا شروع کیتا[25]۔
جمیعت علمائے ہندکیلئے ایہ ہضم کرنا مشکل سی کہ تحریک خلافت دے برعکس اس مرتبہ مسلمان مسلم لیگ ول کھنچے جا رہے سن۔1937ء وچ لکھنؤ دے شیعاں نے اشتعال انگیزی دے رد عمل وچ تبرے دے جلوس نکالنا شروع کر دیے۔اس دوران کانگریس دی حکومت بن چکی سی۔ 1938ء وچ جمیعت علمائے ہند دے سربراہ مولانا حسین احمد مدنی نے مدح صحابہ تحریک دی قیادت سنبھال لی۔1938ء وچ عاشورا دے موقعے اُتے شیعہ سنی جنگ ہوئی تے متعدد افراد قتل ہوئے۔شہر دے شیعہ تے سنی شہریاں نے آپس وچ بول چال، خریداری، آنا جانا بند کر دتا۔ قائد اعظم ؒ، جو مسلماناں دے حقوق دے لیے متحرک ہو چکے سن، اس فساد نوں کانگریس دی سازش سمجھدے سن کیاں کہ اس نوں ہویا دینے والے جمعیت علمائے ہند دے مولانا حسین احمد مدنی کانگریس دے اتحادی سن۔ قائد اعظم ؒدے خیال وچ شیعہ سنی جھگڑے کروانے دا مقصد مسلم لیگ ول توں مسلماناں دے حقوق دے تحفظ دے لیے شروع دی جانے والی تحریک نوں پردے دے پیچھے دھکیلنا سی۔ حیرت دی بات ایہ سی کہ اس زمانے وچ کانگریسی وزیراں دی مسلم دشمنی سامنے آنے دے باوجود مولانا حسین احمد مدنی ہندو مسلم اتحاد دی تو وکالت کرتے سن مگر مسلماناں دا داخلی اتحاد توڑنے وچ لگے رہدے سن۔ اس تضاد نوں حل کرنے دے لیے ساناں مولانا مدنی دے معاشی مسائل نوں سمجھنا ہو گا، مولانا نوں دیوبند مدرسہ و جمیعت دا خرچہ پورا کرنا سی ۔عوام توں چندہ لینے وچ فرقہ وارانہ نفرت تے خوف بوہت کارآمد اے ۔ دوسری طرف مسلم لیگ دے پروگرام دا مقابلہ نہ کر سکنے دی وجہ توں جمیعت علمائے اسلام دی سیاسی زندگی ختم ہونے نوں سی، لہذا اسناں ہندو مسلم بھائی بھائی دا نعرہ لگیا کر کانگریس دے پراں وچ پناہ لینا پئی ۔ قائد اعظم ؒدے ساتھی مرزا ابو الحسن اصفہانی اپنی کتاب وچ لکھدے نیں:۔
”میناں یاد اے کہ پہلے روز مفدی کفایت اللہ تے مولانا حسین احمد مدنی نے جناح دی حمایت کردے ہوئے مسلم لیگ نوں عملی سیاست دے اکھاڑے وچ زیادہ فعال حصہ لینے دی تجویز دا خیرمقدم کیدا مگر آخری روز انہاں دو علمائے دین وچاں اک نے تجویز پیش دی کہ آئندہ عام انتخاباں وچ مسلم لیگ دی کامیابی نوں یقینی بنانے دی خاطر انتھک تے مؤثر پروپیگنڈے دی ضرورت اے۔ اس مقصد دے حصول دی خاطر دیوبند دی مشینری مسلم لیگ دے لیے وقف دی جا سکدی اے، بشرطیکہ لیگ اس پروپیگنڈے مہم دے اخراجاں برداشت کرے۔ ابتدائی اخراجاں دے لیے پنجاہ ہزار روپے طلب کیے گئے۔ جناح نے صاف بتا دتا کہ نہ تو اس وقت لیگ اتنے پیسے دے سکدی اے تے نہ آئندہ اس دی توقع اے۔ اس اُتے ہر دو علمائے دین مایوس ہو کر کانگرس ول راغب ہو گئے۔ کانگرس چونکہ مالی اعانت دا مطالبہ پورا کر سکدی سی اس لیے اس دا خوب پروپیگنڈہ کیدا گیا “[26]۔
تے نوبت ایتھے آ پہنچی کہ ڈاکٹر خلیفہ عبدالحکیم دے بقول: ۔
”جنہاں دے علم و تقویٰ اُتے (بزعم خود) مدینے دی مہر ثبت سی، اُنہاں دی بابت جواہر لال نہرو دا اک خط شائع ہو گیا کہ حسین احمد نوں اتنے روپے دے چکا ہوں، ہن اوہ تے مانگدے نیں۔ نہرو نے انہاں دے ناں دے نال نہ مولانا لکھیا نہ جناب نہ صاحب “[27]۔
اکتوبر 1939ءکومولانا ابو الکلام آزاد کلکتہ توں لکھنؤ تشریف لائے تے ست دن تک مختلف شیعہ سنی رہنمااں توں ملاقاتاں کیتیاں۔ اس کوشش دا نتیجہ ایہ ہویا کہ شیعہ حضراں نے تبرے دے جلوس نکالنا بند کر دیے البتہ مولانا عبد الشکور لکھنؤی پھر وی صحابہ دے ناں اُتے فتنہ انگیزی توں باز نہاں آ ئے تے نتیجدا حکومت نوں اس سلسلے اُتے پابندی لانا پئی۔ 1940ء وچ دہلی وچ عزاداری دے جلوس اُتے بم توں حملہ کیدا گیا[28][29]۔ اس حملےکو محرم دے جلوساں اُتے ہونے والا پہلا بم دھماکا کہیا جا سکدا اے- مولانا عبد الشکور 1942ءماں سیڑھیاں توں گر کر فوت ہو گئے۔قیام پاکستان دے بعد ہجرت کر دے پنجاب آنے والے معروف عالم دین، مولانا منظور احمد چنیوٹی ،انہی دے شاگرد سن۔
تحریک پاکستان تے فرقہ وارانہ ذہنیت
جنگ عظیم دوم دی وجہ توں کمزور ہونے والے انگریزاں دے ہندوستان توں جانے تے مسلم لیگ دی تحریک دے نتیجے وچ ہندوستان دے شمال مغرب وچ اک مسلمان ریاست دے ممکنہ قیام دی آہٹ پا کر علما دیوبند وچاں کچھ نے اس وجہ توں قیام پاکستان دی مخالفت دی کہ اس تحریک نوں چلانے والے محمد علی جناح تے اخراجاں برداشت کرنے والے راجا صاحب محمود آباد شیعہ سن[30]۔ دیوبندی مفدی کفایت ﷲ دہلوی صاحب دے مطابق قائد شیعہ تے جدت پسند ہونے دی وجہ توں صرف ناں دے مسلمان سن[31]۔چنانچہ مولانا عطا اللہ بخاری نے جتھے مولانا آزاد دے غیر متعصب سیاسی موقف نوں نقل کیدا اوتھے گاہے گاہے اپنی مخالفت دی اصلی وجہ وی بیان دی۔ مولانا صاحب دے الفاظ وچ محمد علی، غضنفر علی تے دوسرے علی ناں والے لوگ نواں ملک اس لیے نہاں بنا رہے کہ اس نوں ہمارے حوالے کر دیں۔البتہ کچھ ہور سخت گیر علما نے قیام پاکستان نوں ناگزیر سمجھدے ہوئے وادی سندھ ول ہجرت شروع دی تے دوبارہ توں سید احمد بریلوی تے شاہ اسماعیل دہلوی دی یک ثقافتی ریاست دے قیام دی کوششاں شروع کر دیں۔ 26 اگست 1941ء نوں لاہور وچ جماعت اسلامی دا قیام عمل وچ آیا۔ مولانا مودودی اگرچہ روایدی فرقہ پرست عالم نہاں سن مگر اپنی جماعت اسلامی دے پیغام نوں قبول نہ کرنے والاں نوں ناں نہاد مسلمان سمجھدے سن۔ اس طرح جماعت اسلامی وی اک قسم دا فرقہ بن گئی۔ البتہ جماعت اسلامی محدود تعداد مگر منظم ارکان دا حامل فرقہ اے، جس نوں انگریزی زبان وچ کلٹ کہنا زیادہ مناسب ہو گا۔ 1944ء وچ لاہور دے نواحی قصبے امرتسر وچ تنظیم اہل سنت دے ناں توں اک شیعہ مخالف دیوبندی جماعت دا قیام عمل وچ لایا گیا۔
1940ء دی دہائی وچ عوام فسادی علما توں دور ہو گئے تے لڑائی توں پرہیز کیدا لیکن جمیعت علمائے ہند تے مجلس احرار نے فرقہ وارانہ اگ لگانے دی کوششاں نوں کدی ترک نہ کیتا۔1944ء وچ مہاتما گاندھی قائد اعظم ؒ توں مذاکراں کرنے بمبئی آ ئے تو قائد اعظم نے 7 ستمبر نوں حضرت علی ؑ دے یوم شہادت دی وجہ توں ملاقاں توں معذرت دی تے مذاکراں 9 ستمبر نوں شروع ہوئے ۔ اس بات اُتے لکھنؤ توں مجلس الاحرار دے رہنما مولانا ظفر الملک بھڑک اٹھے تے قائد اعظم ؒ نوں کھلا خط لکھ کر کہیا:۔
"مسلماناں دا 21 رمضان توں کوئی لینا دینا نہاں، ایہ خالص شیعہ دن اے۔ اسلام کسے قسم دے سوگ دی اجازت نہاں دیتا۔ در حقیقت اسلام دی روح اس قسم دے یہودی تصوراں دے بالکل خلاف اے۔ وچ جاندا ہوں کہ تساں خوجا کمیونٹی توں تعلق رکھدے نیں جو اک شیعہ گروہ اے، لیکن تہاناں مسلماناں اُتے اک شیعہ عقیدہ تھوپنے دا کوئی حق نہاں"[32]۔
قائد اعظم ؒ نے اس خط دے جواب وچ لکھیا:۔
"ایہ شیعہ عقیدے دی بات نہاں، حضرت علی ؑچوتھے خلیفہ وی سن۔ تے وچ جاندا ہوں کہ حقیقت وچ اکیس رمضان دا دن اکثر مسلمان، شیعہ سنی اختلاف توں بالاتر ہو کر مناندے نیں۔ میناں تساں دے رویے اُتے تعجب ہویا اے"[33]۔
اس واقعے توں اندازہ لایا جا سکدا اے کہ ایہ لوگ قائد اعظم ؒ دی مذہبی آزادی دا وی احترام نہاں کردے سن، انہاں دے غم و خوشی دے ذادی جذباں نوں وی اپنی سوچ دے تابع کرنا چاہدے سن۔ فرنگی محل لکھنؤ توں اہلسنت نے تہاناں خط لکھ کر مولانا ظفر الملک دی اس حرکت دی مذمت دی تے تہاناں مکمل حمایت دا یقین دلایا[34]۔
26اکتوبر 1946ءکو مولانا شبیر احمد عثمانی نے جمعیت علمائے اسلام قائم دی جو مسلم لیگ دے متوازی سیاسی جماعت سی،کیونجے دیوبندی علما محمد علی جناح دے جدید نظریاں اُتے مبنی تصورپاکستان نوں غلط سمجھدے سن[35]۔ جداں قائد اعظم نے 11 اگست 1947ء دی تقریر وچ ریاست دی نظر وچ سب شہریاں کوبلا تفریق مذہب مساوی قرار دتا تو 1 ستمبر 1947ء نوں مولانا شبیر احمد عثمانی نے اخباراں وچ اک بیان جاری کیدا جس دا اک اک لفظ قائد اعظم دی اس تقریر دی مخالفت اُتے مبنی سی[36]، یوں اک سرد جنگ شروع ہو گئی۔ پاکستان دے قیام توں پہلے ای دیوبندی علما نے شیعاں دی نماز جنازہ پڑھنے نوں حرام قرار دے رکھیا سی تے مولانا شبیر احمد عثمانی وی شیعاں دے لیے ایہی سوچ رکھدے سن- لہٰذا قائد اعظم دی پہلی نماز جنازہ گورنر ہاؤس وچ انہاں دے اپنے مسلک دے مطابق پڑھی گئی[37] مگر جداں عوام وچ نماز جنازہ پڑھانے دی باری آئ تو حکومت نے مولانا شبیر احمد عثمانی نوں طلب کیدا تاکہ بعد وچ جنازہ پڑھنے والاں دے خلاف کوئی فتنہ کھڑا نہ ہو سکے۔ اس دے باوجود جمیعت علمائے اسلام ول توں شایع کردہ "فتاویٰ مفدی محمود" وچ شیعہ حضراں دا جنازہ نہ پڑھنے دے فتواں ذیل وچ قائد اعظم دے شیعہ ہونے دی وجہ توں علامہ شبیر احمد عثمانی ول توں انہاں دا جنازہ پڑھنے نوں گناہ قرار دتا گیا اے[38]۔ جداں انہاں توں سوال کیدا گیا کہ تساں نے قائد اعظم دی نماز جنازہ کیاں پڑھائی تو انہاں نے اپنے فتواں توں رجوع کرنے دی بجائے اک خواب سُنواں کر سوال نوں ٹال دتا[39]۔ دوسری طرف دیوبندی علما مولانا نور الحسن بخاری، مولانا دوست محمد قریشی، مولانا عبد الستارتونسوی دیوبندی وغیرہ نے پاکستان بھر وچ شیعہ مخالف جلسے کیے تے لوگاں نوں فساداں دے لیے اکسایا۔ لہٰذا قیام پاکستان دے بعد ای شیعاں اُتے حملے شروع ہو گئے۔
پاکستان وچ شیعہ مخالف مہم کاآغاز
1948ء وچ روزنامہ احسان نے اپنے اداریے وچ شیعاں دے عقائد تے ثقافت اُتے تنقید دی تے انہاں نوں تلقین دی کہ انگریز دور نوں بھول کر نویں ملک وچ مسلماناں وانگرہنا سیکھاں۔ اس اخبار نوں سرکاری اداراں وچ وی منگوایا جادا سی، چنانچہ اس اداریے دے خلاف شیعاں نے ملک گیر احتجاج کیدا جس دے نتیجے وچ حکومت نے نفرت پھیلانے دے جرم وچ اخبار اُتے تن ہزار روپیہ جرمانہ عائد کیتا۔ 1949ء وچ چوٹی زیراں تے 1950ء وچ نارووال وچ عزاداری اُتے حملے ہوئے۔ 1951ء وچ پنجاب اسمبلی دے الیکشن وچ شیعہ امیدواراں دے خلاف فرقہ وارانہ بنیاداں اُتے مہم چلائی گئی تے انھاں کافر قرار دتا گیا[40]۔ ستم ظریفی ایہ کہ 24جنوری 1951ء وچ کراچی وچ سب مکاتب فکر بشمول شیعہ دے علما نے پاکستان میں اسلام دے نفاذ دے لیے 22 نکاں ترتیب دیے،جدونکہ عملی حقائق کچھ تے ای بتا رہے سن۔ 1953ء وچ قادیانیاں دے خلاف چلنے والی مہم وچ شیعہ رہنما وی شامل ہوئے۔ دو سالاں دے لیے دیوبندی علما دی توجہ ختم نبوت دے معاملے اُتے مرکوز رہنے دی وجہ توں شیعاں اُتے کوئی حملہ نہ ہویا۔ شیعہ مخالف حملاں دا دوبارہ آغاز 1955ء وچ ہویا جداں پنجاب وچ پچیس تھاں اُتے عزاداری دے جلوساں تے امام بارگاہاں اُتے حملے کیے گئے جن وچ سینکڑاں لوگ زخمی ہوئے۔ اسی سال کراچی وچ اک مولانا صاحب نے افواہ اڑائی کہ شیعہ ہر سال اک سنی بچہ ذبح کر دے نیاز پکاندے نیں، اس افواہ دے زیر اثر کراچی وچ اک بلدی امامبارگاہ اُتے حملہ ہویا تے بارہ افراد شدید زخمی ہو گئے[41]۔
دیوبندی مسلک توں تعلق رکھنے والی دہشت گرد تنظیماں نوں پاکستانی قیادت دے نال اپنے تعلقاں نوں استوار کرنے تے پاکستان دے ریاسدی ڈھانچے وچ اک غیر سرکاری مسلح قوت دے طور اُتے جگہ بنانے دا موقع 1948ءکے کشمیر جہاد دے دوران ملیا۔ البتہ پاکستان نوں اس دی بھاری قیمت چکانا پئی کیونجے جن دیوبندی قبائل دے لشکر اُتے انحصار کر دے کشمیر اُتے حملہ کیدا گیا انہاں نے پیشہ وارانہ فوج وانگپیش قدمی دی بجائے بارہ مولہ دے مقام اُتے ہندوؤں دی لڑکیاں نوں لونڈی بنانا تے انہاں دے گھر دے سامان نوں لُٹنا شروع کیتا۔ اس دوران ہندوستان نوں سرینگر وچ پیراشوٹ دی مدد توں فوج اتارنے تے ائیرپورٹ اُتے قبضہ کرنے دا موقع مل گیا جس نے انہاں قبائل نوں پیچھے دھکیل کر وادئ سندھ دے دریاواں دی شہ رگ پرقبضہ کر لیا۔ پاکستان وچ شیعہ کشی دی پہلی وارداں 1950 ء وچ وادئ کرم اُتے دیوبندی قبائل دے حملے دی صورت وچ ہوئی، جو 1948ء وچ جہاد کشمیر دے ناں اُتے اسلحہ تے مال غنیمت سمیٹ کر طاقتور ہو گئے سن۔ 1956ء وچ وادئ کرم دوبارہ حملاں دا نشانہ بنی۔ پنجاب وچ شیعہ کشی دی پہلی وارداں 1957ء وچ ملتان دے ضلع مظفر گڑھ دے گاؤں سیت پور وچ ہوئی جتھے جلوس اُتے حملہ کر دے تن عزاداراں نوں قتل کر دتا گیا۔ حکومت ول توں عدالدی کمیشن قائم کیدا گیا تے اس وارداں وچ ملوث پنج دہشت گرداں نوں سزائے موت دتی گئی۔ اسی سال احمد پور شرقی وچ عزاداری دے جلوس اُتے پتھراؤ دے نتیجے وچ اک شخص جان بحق تے تن شدید زخمی ہوئے۔ جون 1958ء وچ بھکر وچ اک شیعہ خطیب آغا محسن نوں قتل کر دتا گیا۔ قاتل نے اعترافی بیان وچ کہیا کہ مولانا نور الحسن بخاری دی تقریر نے اس نوں اس جرم اُتے اکسایا سی جس وچ شیعاں نوں قتل کرنے والے نوں غازی علم دین شہید توں نسبت دتی گئی سی تے جنت دی بشارت دتی گئی سی[41]۔ مولانا نور الحسن بخاری کوکوئی سزا نہ ملی۔ جوں جوں پاکستان وچ نفاذ اسلام دی تحریک زور پکڑدی گئی، معاشرے نوں دیوبندی قسم دے مذہبی سانچے وچ ڈھالنے دے عمل وچ اضافہ ہُندا گیا۔ عجیب بات ایہ سی کہ شیعہ علما وی نفاذ اسلام دی تحریکاں دا نال دیدے رہے۔
پاکستان دی ابتدائی تریخ وچ 1963ء دا سال سب توں زیادہ خونریز ثابت ہویا۔ 3 جون 1963ء نوں بھاٹی دروازہ لاہور وچ عزاداری دے جلوس اُتے پتھراں تے چاقوؤں توں حملہ کیدا گیا جس دے نتیجے وچ دو عزادار قتل تے سو دے قریب زخمی ہوئے۔ نارووال، چنیوٹ تے کوئٹہ وچ وی عزاداراں اُتے حملے ہوئے ۔ اس سال دہشت گردی دی بدترین وارداں سندھ دے ضلعے خیر پور دے گاؤں ٹھیری وچ پیش آئ جتھے سرکاری اعداد و شمار دے مطابق 120 عزاداراں نوں کلہاڑیاں تے تلواراں دی مدد توں ذبح کیدا گیا[42][43]۔ متعدد زخمیاں نے خود نوں مردہ ظاہر کر دے جان بچائی۔ ایہ لوگ اک چھوٹے توں امام بارگاہ وچ یوم عاشور دی مناسبت توں ماتم تے گریہ و زاری کرنے دے لیے جمع ہوئے سن۔ ساٹھ تے ستر دی دہائی وچ جھنگ، کراچی، لاہور، چکوال، ڈیرہ غازی خان، ملتان، شیخوپورہ، پاراچنار تے گلگت وچ عزاداراں اُتے حملے ہوئے۔ اس وقت تک شیعہ دشمنی وچ اِنی شدت آ چکی سی کہ 11 جولائی 1967ء وچ محترمہ فاطمہ جناح دے جنازے اُتے دیوبندی عناصر نے اعتراض کیدا تے اک شدت پسند طلبہ تنظیم نے پتھراؤ شروع کر دتا جس دے خلاف پولیس نوں آنسو گیس دا استعمال کرنا پیتا۔ مادر ملت دے سیاسی مخالف جنرل ایوب خان نے اپنی یاداشتاں وچ اس ہنگامے اُتے افسوس دا اظہار کیدا اے[44]۔
بات صرف قتل و غارت تک محدود نہاں سی، فرقہ وارانہ لٹریچر دا تنور وی دہک رہا سی جس وچ اکثر شیعاں نوں کٹہرے وچ کھڑا کیدا جاتا۔ مرزا حیرت دہلوی تے عبد الشکور لکھنؤی دی کتاباں گھٹ تھاں کہ محمود احمد عباسی[45] تے ابو یزید بٹ[46] دی کتاباں نے اشتعال انگیزی دے سابقہ ریکارڈ توڑ دیے۔ بعد وچ علامہ احسان الہی ظہیر نے جلدی اُتے مزید تیل چھڑکا[47] انہاں لوگاں دی گندی زبان دا رد عمل قیام پاکستان دے تقریباً چالیس سال بعد اس صورت وچ آیا جداں پنجاب دے اک دیہاندی شیعہ مولوی غلام حسین نجفی نے وی ایسی ای زبان استعمال دی[48][49]۔
قیام پاکستان توں ای ایہ تاثر عام سی کہ دیوبندی علما قادیانیاں دے بعد شیعاں دے خلاف مہم چلائے گا۔1965ء توں 1977ءتک دے سالاں وچ شیعہ کشی دی مہم دیوبندی علما دے پیپلز پارٹی دے سوشلزم، بنگلہ دیش دی تحریک آزادی تے بعد وچ ختم نبوت دی تحریک جیسے مسائل وچ الجھ جانے دی وجہ توں ماند پڑ گئی۔ 1974ء وچ جداں قومی اسمبلی وچ قادیانی مسئلہ زیر بحث آیا تو مرزا ناصر صاحب ول توں شیعہ عقائد اُتے وی سوال اٹھایا گیا۔ شیعہ ایم این اے سید عبّاس حسین گردیزی نے اپنے مکتب فکر دے علما توں رابطہ کر دے 2 ستمبر 1974ء نوں دس صفحاں اُتے مشتمل وضاحدی بیان داخل کرایا[50]۔
افغانستان وچ عدم استحکام تے ایران وچ انقلاب
افغانستان نے 1973ء وچ پشتونستان دے ناں اُتے پاکستان دے پختونون نوں استعمال کر دے ملک توڑنے دی سازش بنائی جس دے جواب وچ پاکستان نے افغان حکومت دے مخالف اخوان نوں مدد دینا شروع دی سی۔ اس طرح "افغان مجاہدین" دے نال پاکستانی حکومت دے تعلقاں 1974 ء وچ ای استوار ہو گئے۔ پاکستان دے پختوناں نے انگریزاں دے دور وچ ای وادئ سندھ نوں سنگلاخ افغانستان اُتے ترجیح دی سی تے پنجاب ،سندھ تے بلوچستان دے نال اپنے معاشی تے تاریخی تعلق دی وجہ توں ای قیام پاکستان دے بعد ہونے والے ریفرنڈم وچ پاکستان توں الحاق کیدا سی۔اسی گہرے تعلق دی بدولت پاکستان دے پختون عوام وچ افغانستان دی حمایت توں چلنے والی اس تحریک نوں خاطر خواہ حمایت نہ مل سکی ۔جمعہ خان صوفی نے اپنی کتاب "فریب ناتمام" وچ انہاں سب واقعاں تے افغانستان دی پسماندگی دی تفصیل لکھی اے۔اسی دوران ایران وچ مذہبی انقلاب دی تحریک آیت الله خمینی دی قیادت وچ چل رہی سی - پاکستان دے شیعہ علماءکی اکثریت اس تحریک دے خلاف سی اورآیت الله شریعت مدار نامی شاہ نواز مرجع تقلید دی حامی سی - پاکستان وچ شیعہ عوام جاں تو نجف وچ مقیم عراقی مرجع آیت الله محسن الحکیم دے پیرو سن یاقم دے آیت الله شریعت مدار دی تقلید کردے سن - پاکستان وچ سب توں پہلے جس نے ایران وچ مذہبی انقلاب دی تحریک دی حمایت دی اوہ مولانا مودودی سن[51] جونومبر 1963ء وچ حج دے سفر دے دوران آیت الله خمینی توں ملاقاں کر چکے سن [52]- آیت الله خمینی انکی کتاب " اسلامی ریاست " توں متاثر سن۔ پاکستان دے روایدی شیعہ علما آیت الله خمینی ول توں فلسفے تے تصوف دی تعلیم تے شاہ ایران دی مخالفت دی وجہ توں انہاں نوں گمراہ سمجھدے سن[53]۔ البتہ لاہور دے مولانا صفدر حسین نجفی نے انکی توضیح المسائل دا ترجمہ کر دے عوام وچ انکی تقلید نوں رواج دینے دی محدود کوشش دی۔جداں جولائی 1977ء وچ جماعت اسلامی دی فکر توں متاثر جنرل ضیاء الحق نے مارشل لا نافذ کیدا تو اگلے محرم، فروری 1978ء وچ لاہور وچ 8 جدونکہ کراچی وچ 14 شیعہ قتل ہوئے[54]۔ جنرل ضیاء الحق نے بھٹو حکومت وچ سرکاری سکولاں وچ شیعہ بچاں دے لیے منظور دی جانے والی شیعہ دینیاں دے مضمون اُتے پابندی لگیا دی۔
پاکستان وچ شیعہ کشی دے واقعاں وچ شدت اس وقت آئی جب27 اپریل 1978ء نوں افغانستان وچ انقلاب ثور آیا تے اس توں اگلے سال کمیونسٹ حکومت نے روس نوں مداخلت دی دعوت دی۔ اس اقدام دے نتیجے وچ افغانستان غیر مستحکم ہو گیا۔ جداں کوئی ریاست ٹوٹدی اے تو اوہ ڈاکواں تے دہشت گرداں دے لیے جنت بن جادی اے۔ پختون قبائل وچ پہلے ای امیر عبد الرحمن خان دے زمانے توں شیعہ تے بریلوی مخالف جذباں پائے جادے سن۔ اگلے سال فروری 1979ء وچ ایران وچ انقلاب آیا جس نے شیعہ مسلک نوں اک مسلمان مسلک دے طور اُتے متعارف کرایا۔ ایران دی مذہبی قیادت نےانقلاب دی کامیابی دے بعد سب توں پہلے ایران توں باہر جس شخصیت توں رابطہ کیدا اوہ جماعت اسلامی دے علیل رہنما مولانا مودودی سن[55]۔ انقلاب دی کامیابی دے بعد پاکستان دا انقلابی حکومت نوں سب توں پہلے تسلیم کرنا وی مولانا مودودی دی کوشش سےممکن ہویا- پاکستانی شیعاں وچ آیت الله خمینی دی باقاعدہ حمایت سن 1985ء وچ علامہ عارف حسین الحسینی دے منظر عام اُتے آنے توں پیدا ہوئی جو مذہبی نظام حکومت اُتے یقین رکھدے سن تے جماعت اسلامی تے جمیعت علما اسلام دی قیادت دے کافی قریب سن۔ پاکستان وچ جماعت اسلامی ول توں کھلے عام آیت الله خمینی دی حمایت نے بعض دیوبندی حلقاں وچ تشویش دی لہر پیدا دی جوشاہ دے زمانے وچ "الحق" جیسے مجلاں وچ ایران دی مذہب توں دوری نوں شیعہ مسلک دی بے راہ روی قرار دتا کردے سن۔ افغانستان وچ جاری جنگ دے ضمن وچ جنگی تربیت، مالی وسائل تے پناہ گاہاں ملنے دے نتیجے وچ پاکستان وچ شیعہ ثقافت نوں ختم کرنے دی سوچ رکھنے والی تنظیم اہل سنت ہن سپاہ صحابہ دی شکل وچ زیادہ متحرک ہو گئی۔ گزشتہ سو سال وچ اردو زبان وچ لکھیا گیا نفرت انگیز لٹریچر کافی مقدار وچ پھیل چکا سی۔ تحریر و تقریر دے ذریعے شیعہ مسلک نوں کافر قرار دینے دی مہم ہن جہاد افغانستان دے ضمن وچ ملنے والے فنڈز دی بدولت زیادہ تیز ہو گئی تے اس دے نال نال شیعہ کشی وی بڑھنے لگی۔ پاکستان دے کونے کونے وچ دیوبندی مدارس کھلنے لگے۔ اک اندازے دے مطابق اج کل انہاں مدارس وچ طلبہ دی تعداد پندرہ لکھ توں تجاوز کر چکی اے۔ اسی زمانے وچ پاکستان دے در و کندھ اُتے کافر کافر شیعہ کافر دے نعرے درج ہو گئے۔باں صرف ایرانی انقلاب دی قیادت دے شیعہ ہونے دی نہاں سی، ایران دی مذہبی قیادت نےانقلاب دی کامیابی دے بعد ایران توں باہر سب توں پہلے جس شخصیت توں رابطہ کیدا اوہ مولانا مودودی ؒسن۔ جماعت اسلامی دے قیام دے ابتدائی سالاں توں ای دیوبندی علما بالعموم تے مولانا منظور احمد چنیوٹی بالخصوص، مولانا مودودی ؒتاں پیشہ وارانہ مخاصمت رکھدے سن تے انہاں دے خلاف کئی مضامین تے کتاباں لکھ چکے سن۔ انہاں نے "ایرانی انقلاب، امام خمینی تے شیعیت" دے عنوان توں کتاب لکھ کر شیعہ سنی منافرت نوں ہویا دی جس دے نتیجے وچ جتھے جماعت اسلامی دی مقبولیت وچ کمی آئی اوتھے پاکستان وچ شیعہ کشی وچ مزید تیزی آئی۔ دیوبندی علما دے خوفزدہ ہونے دی اک وجہ ایہ وی سی کہ اگر جماعت اسلامی ایران دے انقلاب دے اثراں درآمد کر دے کوئی تحریک چلانے وچ کامیاب ہو جادی تو جماعت اسلامی انہاں سرکاری منصباں تک پہنچ سکدی سی جنہاں دے خواب دیوبندی علما اپنے لیے دیکھ رہے سن۔
1984ء وچ مولانا نورالحسن بخاری دی وفاں دے بعد کچھ عرصہ "تنظیم اہلسنت" نوں "سواد اعظم" پکاریا گیا تے اس دی سرپرسدی مولانا سمیع الحق نے دی۔ 1985ء وچ پاکستانی پنجاب کے شہر جھنگ وچ "انجمن سپاہ صحابہ" دے نویں ناں توں سامنے آئی۔کچھ سالاں بعد جداں اس ناں دے انگریزی مخفف (ASS) دا مذاق اڑایا جانے لگیا تو اس دا ناں بدل کر "سپاہ صحابہ پاکستان" رکھ دتا گیا۔
ضیاء دے زمانے وچ کوئٹہ، کراچی، پاراچنار تے گلگت وچ شیعاں اُتے وڈے حملے ہوئے۔1981ء وچ کرم ایجنسی دے سارے دیوبندی قبائل نے افغان مہاجرین کیساتھ ملکر پاراچنار دے راسدے اُتے موجود قصبہ "صده "وچ شیعہ آبادی اُتے ہلہ بول دتا تے فلسطین اُتے اسرائیلی قبضے دی طرز اُتے شیعاں نوں مکمل طور اُتے بے دخل کر دتا۔ کیونجے اس وقت تک انگریز وں دے زمانے وچ تشکیل دتی گئی کرم ملیشیا وادئ کرم وچ موجودتھی لہذا جنگ صده تک ای محدود رہی تے ایجنسی دے ہور علاقاں تک پھیلنے نہ دتی گئی۔1983ء وچ کراچی وچ شیعہ آبادیاں اُتے حملے ہوئے جن وچ ساٹھ افراد شہید کر دیے گئے۔5 جولائی 1985ء نوں کوئٹہ وچ تکفیری دہشت گرداں نے اپنے دو پولیس والے سہولت کاراں دے ہمراہ پولیس دی وردیاں پہن کر شیعاں دے احتجاجی جلوس اُتے حملہ کیدا جس دے نتیجے وچ 25 شیعہ قتل ہو ئے۔ البتہ چونکہ ایہ دو بدو مقابلے دی کوشش سی، لہذا 11 دہشت گرد جوابی کارروائی وچ ہلاک ہو گئے۔ پولیس دے ریکارڈ دے مطابق ہلاک شدگان وچاں دو دی شناخت پولیس اہلکاراں دے طور اُتے ہوئی ، باقی 9 جعلی وردیاں پہن کر آ ئے سن۔ 24 جولائی 1987ء کوپاراچنار وچ شیعہ آبادیاں اُتے افغان مجاہدین دا حملہ شیعاں دی بھرپور تیاری دی وجہ توں ناکام ہو گیا۔ 30 ستمبر نوں ڈیرہ اسماعیل خان وچ یوم عاشورہ دے روز مارشل لا انتظامیہ نے جلوس روکنے دی کوشش دی جس دے نتیجے وچ 10 نہدے شیعہ شہید جدونکہ اک اندازے دے مطابق تقریباً 100 توں زائد زخمی ہوئے۔ اسی دی دہائی وچ پاکستان بھر وچ ست سو دے لگ بھگ شیعہ قتل ہوئے، جن وچاں 400کے قریب لوگ 1988ءماں گلگت دی غیر مسلح شیعہ آبادیاں اُتے حملے دے نتیجے وچ قتل ہوئے۔ اسی دور وچ سرکاری ملازمتاں متعصب افراد دے سپرد کیتیاں گئیاں۔سکولاں وچ اسلامیاں دے تکفیری اساتذہ بچاں دا ذہن خراب کرنے لگے، اس ذہن سازی نےآگے چل کر طالبان نوں مدارس دے علاوہ سرکاری تعلیمی اداراں توں وی افراد قوت فراہم دی۔ عدالتاں وچ متعصب جج بھردی کیے گئے۔ضیاء دور وچ ای قائد اعظم ؒناں سنی کہلوانے دی کوششاں دا آغاز ہویا جس دے بعدسے ہن تک کئی جعلی مقالے تے کتاباں لکھی گئی نیں۔ جس ماحول وچ بانی پاکستان دا شیعہ ہونا وی ہضم نہ کیدا جا رہا ہو اوتھے عام شیعہ افراد دا ثانوی شہری بن جانا کوئی تعجب دی بات نہاں۔ مولانا نور الحسن بخاری دی وفاں دے بعد شیعہ کشی دی سرپرسدی دا بیڑا اٹھانے والے مولاناحق نواز جھنگوی تے انہاں دے پیشرو مولانا ایثار القاسمی نوں جھنگ وچ سیاسی خطرہ بننے دے باعث شیخ اقبال ایم این اے نے قتل کرا دتا، جو خود بعد وچ سپاہ صحابہ دی انتقامی کارروائی وچ قتل ہو گئے[56]۔
ایتھے اک اہم نکدے ول اشارہ کرنا ضروری اے۔ مارشل لا لگنے دے بعد جنرل ضیاء تے ذو الفقار علی بھٹوایک دوسرے دے جانی دشمن بن گئے سن، لیکن سیاسی طور اُتے ضیاء الحق بھٹو صاحب دے پیرو سن۔ مخالف سیاسی کارکنان دا قتل ہو جاں افغانستان وچ کردار، ایہ بھٹو صاحب دی ای حکمت عملی سی۔ تریخ توں واقف لوگ جاندے نیں کہ جنرل ضیاء نے بھٹو صاحب دے طرز حکومت نوں ای جاری رکھیا اے۔جنرل ضیاء نے افغان جہاد دی ریل پیل دے باوجود شیعہ کشی دے عمل نوں قابو وچ رکھیا تے اس نوں عروج جمہوری دور دی نا اہلی وچ حاصل ہویا۔پاکستان وچ حکومتاں دی نا اہلی دا شیعاں نوں نقصان اٹھانا پیتا اے لیکن کوئی وی حکومت شیعہ دشمن نہاں سی۔ہاں ایہ کہیا جا سکدا اے کہ انہاں نے شیعہ عوام دے تحفظ دے سلسلے وچ ہمیشہ غیر ذمہ داری تے سسدی دا مظاہرہ کیدا اے۔
سٹریٹیجک ڈیپتھ، یعنی تزویراندی گہرائی
جس وقت روس افغانستان توں نکلا اسی وقت مقبوضہ کشمیر وچ بھاردی مظالم توں تنگ عوام نے احتجاجی مظاہراں دا آغاز کر دتا۔ پاکستان دی انتظامیہ نے افغان جہاد دے بچے ہوئے جہادیاں نوں کشمیر وچ استعمال کرنے دا فیصلہ کیتا۔ لیکن انہاں جہادیاں نے کشمیر جا کر مقامی آبادی کوبدعدی سمجھیا، مزاراں اُتے حملے کیے تے بریلوی تے شیعہ کشمیریاں دے گھراں وچ لوٹ مار دی۔ جہاد کشمیر دے ناں اُتے مولانا مسعود ازہر لڑکاں نوں بھردی کر دے ٹریننگ دیدے تے مولانا اعظم طارق تے مولانا ضیاء الرحمن فاروقی انہاں نوں شیعہ کشی دا راستہ دکھاتے۔ بعد ازاں کشمیر جہاد اوتھے دی مقامی آبادی دے جہادیاں توں خوفزدہ ہو جانے دی وجہ توں ناکام ہو گیا۔ تریخ دا سبق اے کہ آزادی دی کوئی وی تحریک باہر توں سمگل شدہ جنگجوؤں دے بل بودے اُتے کامیاب نہاں ہوتی۔ چی گویرا جیسے عالمی شہرت یافتہ انقلابی دے آخری ایام اس بات اُتے گواہ نیں۔
نوے دی دہائی دے آغاز وچ پاکستان دی انتظامیہ نے ہندوستان دے ممکنہ حملے دا سامنا کرنے دے لیے" تزویراندی گہرائی "دے تصور نوں محور بنا کر سوچنا شروع کیتا۔ اس مفروضے دے خالق جنرل مرزا اسلم بیگ تے جنرل حمید گل سن۔ اس دے مطابق اگر ہندوستان راجستھان توں حملہ کر دے پاکستان نوں دو حصےآں وچ کاٹنا چاہے تو فوج دی پشت پناہی دے لیے کٹر قسم دی مذہبی جماعتاں دے کارکنان دا جنوبی پنجاب تے طالبان دا قندھار وچ ہونا ضروری سی[57]۔ انہاں منصوبہ سازاں نے اس حقیقت نوں فراموش کر دتا سی کہ کسے وی فوج دی آخری دفاعی لکیر عوام ہُندے نیں نہ کہ مسلح گروہ، دنیا بھر وچ قابض افواج دے خلاف عام عوام نے ای مزاحمت دی اے، نیز اس وقت پاکستان ایٹمی صلاحیت حاصل کر چکا سی تے اس قسم دے کسے منصوبے دی کوئی ضرورت نہ سی۔ 1971ء وچ مشرقی پاکستان وچ تشکیل دیے گئے "البدر "تے" الشمس" جیسے مذہبی لشکر وں دے ناکام تجربے توں سبق سیکھا گیا ہُندا تو ایہ غلطی نہ دہرائی جاتی۔ شیعاں دے لیے ایہ سوچ بھٹو تے ضیاء دے فیصلےآں توں زیادہ خطرناک ثابت ہوئی تے اس دے نتیجے وچ شیعہ کشی دا عمل پاکستان دے ہر ضلعے وچ تیز ہو گیا۔ سپاہ صحابہ جیسے مسلح گروہاں نے اس مبہم منصوبے دا بھرپور فائدہ اٹھا کر بہاولپور تے رحیم یار خان توں لے کر ملتان تے ڈیرہ غازی خان تک اپنے اثر و نفوذ وچ بے پناہ اضافہ کیتا۔ بعد دے سالاں وچ پاکستان نوں اس جاہلانہ تصور دی بوہت بھاری قیمت چکانا پئی۔ غنڈہ گرد عناصر دی سرپرسدی دے نتیجے وچ عوام دی یکجہدی نوں ٹھیس پہنچی تے منشیاں، غربت تے جرائم وچ اضافہ ہویا۔ افغان طالبان نے پاکستان وچ دیوبندی انقلاب لانے دی غرض توں دیوبندی تنظیماں دے کارکنان نوں فراخدلی توں پناہ تے ٹریننگ فراہم دی۔ پاکستان وچ شیعہ قتل کر دے ایہ لوگ افغانستان بھج جاتے۔ ملک دے کئی نامور ڈاکٹر، انجنیئر تے قنون دان محض شیعہ ہونے دی وجہ توں قتل کر دیے گئے۔ انکی عورتاں بیوہ، والدین بے سہارا تے بچے یتیم ہو گئے[58]۔
1993ء وچ لاہور وچ سپاہ محمد دے ناں توں اک شیعہ دہشت گرد تنظیم دا قیام ہویا جس نے سپاہ صحابہ دے حملاں دے جواب وچ دیوبندی حضراں اُتے حملے کرنا شروع کیے۔ چنانچہ اگر کسے شیعہ مسجد اُتے حملہ ہُندا تو کچھ ای دناں وچ کسے دیوبندی مسجد وچ بے گناہ لوگ قتل کیے جاتے۔ حکومت نے صورت حال خطرناک ہُندے دیکھ کر دونے تنظیماں دے گرد گھیرا تنگ کرنا چاہا تو مولانا ضیاء الرحمن فاروقی نے سپاہ صحابہ دے عسکری حصے نوں لشکر جھنگوی دا ناں دے کر لا تعلقی دا اعلان کر دتا، اگرچہ لشکر جھنگوی دے کارکناں دی گرفدا ری دی صورت وچ سپاہ صحابہ ای قانونی تے مالی امداد مہیا کرتی۔ لشکر جھنگوی دے بانی مولانا ضیاء الرحمن فاروقی جنوری 1997ء وچ سپاہ محمد ول توں کیے گئےایک بم دھماکے وچ جاں بحق ہو گئے ۔چونکہ ایہ تنظیم سٹریٹجک اثاثاں دے لیے نقصان دہ ثابت ہو رہی سی لہذا لاہور پولیس نے آپریشن کر دے سپاہ محمد دا خاتمہ کر دتا، اسی عرصے وچ سپاہ صحابہ دے متعدد دہشت گرد پولیس مقابلاں وچ ہلاک ہو ئے مگر سپاہ صحابہ دے خلاف کدی کوئی فیصلہ کن آپریشن نہاں ہو سکا۔
نوے دی دہائی وچ ای کراچی وچ سپاہ صحابہ تے جماعت اسلامی ول توں بریلوی مساجد اُتے قبضے دے خلاف سنی تحریک دے ناں توں اک تے مزاحمدی گروہ اٹھ کھڑا ہویا سی۔ چنانچہ تکفیری علما نے ہن بریلویاں اُتے قاتلانہ حملے کرنے دا آغاز کر دتا۔ بریلویاں اُتے پہلا نمایاں حملہ 2001ء وچ ہویا جداں سنی تحریک دے بانی جناب سلیم قادریؒ نوں کراچی وچ قتل کر دتا گیا ۔اسی دوران سپاہ صحابہ ول توں ہور مذاھب دے ماننے والاں اُتے وی حملے شروع ہو ئے۔ مثال دے طور اُتے اکتوبر 2001ء وچ سپاہ صحابہ دے چھ کارکنان نے بہاولپور وچ سینٹ ڈومینک چرچ وچ فائرنگ کر دے اٹھارہ نہدے تے بے گناہ مسیحیاں نوں قتل کر دتا۔
مفدی نظام الدین شامزئی تے خودکش حملاں دا دور
90ء دی دہائی دے آخر وچ افغان طالبان نے القاعدہ دے سربراہ اسامہ بن لادن نوں پناہ دینے دا فیصلہ کیدا جس دی تنظیم نے 1998ء وچ مشرقی افریقہ وچ دو امریکی سفارت خاناں اُتے بم توں حملے کیے سن تے اک امریکی بحری جہاز نوں ڈبونے دی کوشش دی سی۔اسامہ بن لادن اصل وچ اپنے ملک سعودی عرب وچ امریکی افواج دی موجودگی دے خلاف سی مگر اپنے ملک وچ سیاسی تحریک چلانے دے بجا ئے اس قسم دی کارروائیاں وچ ملوث ہو گیا سی۔کراچی وچ مقیم اک وڈے ناں والے دیوبندی عالم مفتی نظام الدین شامزئی سعودی عرب وچ امریکی موجودگی دے خلاف پاکستان وچ پورے اخلاص دے نال سرگرم سن ۔11 ستمبر 2001 ء نوں القاعدہ نے کچھ مسافر بردار طیارے اغوا کر دے امریکا دے شہر نیویارک تے واشنگٹن ڈی سی وچ عمارتاں توں ٹکرا دیے۔7 اکتوبر 2001ءکو امریکا نے افغان طالبان اُتے حملہ کر دتا۔ پاکستان دی حکومت نے القاعدہ دی جنگ اپنے سر لینے دے بجا ئے امریکا نوں راستہ دینے دا فیصلہ کیتا۔ مفدی نظام الدین شامزئی نے پاکستانی ریاست دے خلاف مسلح جہاد دا فتویٰ جاری کیتا[59]۔ مفدی شامزئی دیوبندی مسلماناں وچ بوہت وڈا مقام رکھدے سن تے انہاں دے فتوے نوں پاکستان بھر وچ خصوصا قبائلی علاقہ جات وچ جتھے حکومدی رٹ کمزور سی، بوہت پزیرائی ملی۔ افغان طالبان چند دناں وچ امریکا دے ہاتھاں شکست کھا گئے تے بوہت توں طالبان تے القاعدہ دے جنگجو پاکستانی علاقاں وچ آ گئے۔ اس طرح ریاست تے طالبان دے درمیان جنگ چھڑ گئی۔ ادھر 2002ء دے الیکشن وچ خیبر پختون خواہ دی صوبائی حکومت تے کراچی دی شہری حکومت متحدہ مجلس عمل دے ہتھ وچ آ گئی سی۔ انہاں حکومتاں نے سرکاری نوکریاں ایسے مذہبی مہم جو افراد نوں دیں جو دہشت گردی دی کارروائیاں وچ طالبان دے سہولت کار بنے۔ اس جنگ دے ماحول وچ شیعہ مخالف تنظیماں نے شیعہ کشی وچ خودکش دھماکے دا استعمال شروع کیدا جس دے نتیجے وچ اعداد و شمار دے مطابق 2000ء توں 2017ء تک تقریباً تن ہزار شیعہ قتل ہوئے جدونکہ ہزاراں زخمی تے معذور ہو کر زندہ لاش بن چکے نیں۔ سب توں زیادہ متاثر ہونے والا طبقہ کوئٹہ ،کراچی تے ڈیرہ اسماعیل خان دے شیعہ نیں۔
مفدی شامزئی صاحب دے فتوے دے بعد پنجاب تے سندھ وچ متشدد مدارس نے مسلح ہونے دا عمل شروع کر رکھیا اے۔ کئی مرتبہ تبلیغی جماعت دے سامان وچ چھپایا گیا بارود پھٹ چکا اے[60] [61]جو اس بات دی نشان دہی کردا اے کہ قبائلی علاقہ جات توں پنجاب تے سندھ دے قصباں وچ بارود تے اسلحے دی منتقلی دا عمل کس تیزی توں جاری اے؟ عراق تے شام وچ شکست دے بعد داعش دی نظراں پاکستان دے ایٹمی اثاثاں اُتے نیں۔
Wikiwand in your browser!
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
