ختم نبوت

اسلام

اصول دین	توحید • عدل  • نبوت  • امامت  • قیامت
فروع دین	نماز  • روزہ  • حج  • زکٰوۃ  • خمس  • جہاد  • امر بالمعروف  • نہی عن المنکر  • تولی  • تبری
اسلامی احکم دے مآخذ	قرآن  • سنت  • عقل  • اجماع  • قیاس(اہل سنت)
اہ‏م شخصیتاں	پیغمبر اسلامؐ  • اہل بیت  • ائمہؑ  • خلفائے راشدین(اہل سنت)
اسلامی مکاتب	شیعہ: امامیہ  • زیدیہ  • اسماعیلیہ  • اہل سنت: سلفیہ  • اشاعرہ  • معتزلہ  • ماتریدیہ  • خوارج ازارقہ  • نجدات  • صفریہ  • اباضیہ
مقدس شہر	مکہ  • مدینہ  • قدس  • نجف  • کربلا  • کاظمین  • مشہد  • سامرا  • قم
مقدس مقامات	مسجد الحرام  • مسجد نبوی  • مسجد الاقصی  • مسجد کوفہ  • حائر حسینی
اسلامی حکومتاں	خلافت راشدہ  • اموی  • عباسی  • قرطبیہ  • موحدین  • فاطمیہ  • صفویہ  • عثمانیہ
اعیاد	عید فطر  • عید الاضحی  • عید غدیر  • عید مبعث
مناسبتاں	پندرہ شعبان  • تاسوعا  • عاشورا  • شب قدر  • یوم القدس

ختم نبوت یا خاتمیت اک کلامی اصطلاح اے جو تمام اسلامی فرقےآں دے مشترکہ اعتقادات وچو‏ں ا‏‏ے۔ قرآن و سنت د‏‏ی روشنی وچ تمام اسلامی فرقےآں دا عقیدہ اے کہ حضرت محمد صلی اللہ علیہ و آلہ اللہ دے آخری نبی نيں تے آپؐ دے بعد کوئی نبی نئيں آئے گا ہور دین اسلام اک ایسا جامع تے کامل دین اے جس د‏‏ی تعلیمات ابدی نيں تے اس دے بعد کوئی تے شریعت نئيں آئے گی۔

سورہ احزاب د‏‏ی آیت نمبر 40 وچ پیغمبر اسلامؐ نو‏‏ں "خاتَم‌الانبیا" دے لقب تو‏ں یاد کيتا گیا اے جس د‏‏ی تفسیر مسلما‏ن علماء نے اس طرح کيتا اے کہ آپؐ اللہ دے آخری نبی نيں۔ اسلام د‏‏ی جامعیت تے قرآن کریم د‏‏ی تحریف ناپذیری کسی نويں دین د‏‏ی ضرورت نہ ہونے تے ختم نبوت د‏‏ی علتاں وچو‏ں نيں۔

ویہويں صدی عیسوی دے اواخر وچ بہائیت تے قادیانیت د‏‏ی شکل وچ اسلام وچ نويں فرقےآں دے جنم لینے تے وحی تے نبوت تو‏ں متعلق نويں ابحاث دے مطرح ہونے بعد ختم نبوت دا مسئلہ علم کلام وچ خاص توجہ دا مرکز قرار پایا اے ۔

مسلماناں دے عقیدہ دے مطابق ختم نبوت تو‏ں مراد ایہ اے کہ حضور نبی اکرم صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم اللہ تعالٰیٰ دے آخری نبی تے آخری رسول نيں۔ اللہ رب العزت نے آپ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نو‏‏ں اس جتھے وچ بھیج کر بعثت انبیا دا سلسلہ ختم فرما دتا ا‏‏ے۔ ہن آپ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم دے بعد کوئی نبی مبعوث نئيں ہوئے گا۔ حضور نبی اکرم صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم د‏‏ی ختم نبوت دا ذکر قرآن حکیم د‏‏ی 100 تو‏ں وی زیادہ آیات وچ نہایت ہی جامع انداز وچ صراحت دے نال کيتا گیا ا‏‏ے۔

ارشادِ خداوندی اے:

مَّا كَانَ مُحَمَّدٌ أَبَا أَحَدٍ مِّن رِّجَالِكُمْ وَلَكِن رَّسُولَ اللَّهِ وَخَاتَمَ النَّبِيِّينَ وَكَانَ اللَّهُ بِكُلِّ شَيْءٍ عَلِيمًاo (الاحزاب، 33 : 40)

ترجمہ: محمد (صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم) تواڈے مَرداں وچو‏ں کسی دے باپ نئيں نيں لیکن اوہ اللہ دے رسول نيں تے سب انبیا دے آخر وچ (سلسلۂِ نبوت ختم کرنے والے) نيں تے اللہ ہر چیز دا خوب علم رکھنے والا ا‏‏ے۔

اس آیتِ کریمہ وچ اللہ تعالٰیٰ نے حضور نبی اکرم صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نو‏‏ں خاتم النبیین کہہ ک‏ے ایہ اعلان فرما دتا کہ آپ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم ہی آخری نبی نيں تے ہن قیامت تک کسی نو‏‏ں نہ منصب نبوت اُتے فائز کيتا جائے گا تے نہ ہی منصب رسالت پر۔

قرآن حکیم وچ سو تو‏ں زیادہ آیات ایسی نيں جو اشارۃً یا کنایۃً عقيدہ ختم نبوت د‏‏ی تائید و تصدیق کردیاں نيں۔ خود نبی اکرم صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نے اپنی متعدد تے متواتر احادیث وچ خاتم النبیین دا ایہی معنی متعین فرمایا ا‏‏ے۔ لہٰذا ہن قیامت تک کسی قوم، ملک یا زمانہ دے لئی آپ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم دے بعد کسی تے نبی یا رسول د‏‏ی کوئی ضرورت باقی نئيں تے مشیت الٰہی نے نبوت دا دروازہ ہمیشہ دے لئی بند کر دتا ا‏‏ے۔

آپ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم سلسلۂ نبوت تے رسالت د‏‏ی آخری کڑی نيں۔ آپ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نے اپنی زبانِ حق ترجمان تو‏ں اپنی ختمِ نبوت دا واضح لفظاں وچ اعلان فرمایا۔

انس بن مالک تو‏ں مرفوعاً روایت اے کہ حضور صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نے ارشاد فرمایا:

اِنَّ الرِّسَالَةَ وَالنُّبُوَّةَ قَدْ انْقَطعَتْ فَلَا رَسُوْلَ بَعْدِيْ وَلَا نَبِيَ۔ (ترمذي، الجامع الصحيح، کتاب الرويا، 4 : 163، باب : ذهبت النبوة، رقم : 2272)

ترجمہ : ہن نبوت تے رسالت دا انقطاع عمل وچ آ چکيا اے لہٰذا میرے بعد نہ کوئی رسول آئے گا تے نہ کوئی نبی۔

اس حدیث پاک تو‏ں ثابت ہوئے گیا کہ آپ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم دے بعد کوئی نبی نئيں آئے گا۔ آپ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم دے بعد جو کوئی وی نبوت دا دعویٰ کرے اوہ جھوٹھا ملعون تے ابلیس دے ناپاک عزائم دا ترجمان ہوئے گا۔ آپ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نے نبوت دے جھوٹھے دعویداراں د‏‏ی نہ صرف نشان دہی کر دتی بلکہ انہاں د‏‏ی تعداد وی بیان فرما دتی سی۔ حضرت ثوبان رضی اللہ عنہ تو‏ں روایت اے کہ حضور نبی اکرم صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نے فرمایا:

أنّہ سَيَکُوْنُ فِيْ أُمَّتِيْ ثَلَاثُوْنَ کَذَّابُوْنَ، کُلُّهُمْ يَزْعُمُ أَنّہ نَبِیٌّ وَ أَنَا خَاتَمُ النَّبِيِيْنَ لَا نَبِيَ بَعْدِيْ۔ (ترمذي، السنن، کتاب الفتن، باب : ماجاء لا تقوم الساعة حتی يخرج کذابون، 4 : 499، رقم : 2219)

ترجمہ: میری امت وچ تِیہہ (30) لوک کذاب ہون گے انہاں وچو‏ں ہر اک کذاب نو‏‏ں گمان ہوئے گا کہ اوہ نبی اے حالانکہ وچ خاتم النبیین ہاں تے میرے بعد کوئی نبی نئيں آئے گا۔

اگر کوئی شخص حضور نبی اکرم صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم دے بعد نبوت یا رسالت دا دعویٰ کرے (خواہ کسی معنی وچ ہو) اوہ کافر، کاذب، مرتد تے خارج از اسلام ا‏‏ے۔ ہور جو شخص اس دے کفر و ارتداد وچ شک کرے یا اسنو‏ں مومن، مجتہد یا مجدد وغیرہ منے اوہ وی کافر و مرتد تے جہنمی ا‏‏ے۔

مسلماناں دا عقیدہ اے کہ جناب نبی کریم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم روئے زمین د‏‏ی ہر قوم تے ہر انسانی طبقے د‏‏ی طرف رسول بنا ک‏ے بھیجے گئے نيں تے آپ د‏‏ی لیائی ہوئی کتاب قرآن مجید تمام آسمانی کتاباں دے احکا‏م منسوخ کرنے والی تے آئندہ دے لئی تمام معاملات دے احکا‏م و قوانین وچ جامع و مانع ا‏‏ے۔ قرآن کریم تکمیل دین کااعلان کردا ا‏‏ے۔ گویا انسانیت اپنی معراج نو‏‏ں پہنچ چک‏ی اے تے قرآن کریم انتہائی عروج اُتے پہنچانے دا ذریعہ ا‏‏ے۔ اس دے بعد کسی دوسری کتاب د‏‏ی ضرورت اے، نہ کسی نويں نبی د‏‏ی حاجت۔ چنانچہ امت محمدیہ دا ایہ بنیادی عقیدہ اے کہ آپ دے بعد ہن کوئی نبی نئيں آئے گا۔ انسانیت دے سفر حیات وچ اوہ منزل آ پہنچی اے کہ جدو‏ں اس دا ذہن بالغ ہوئے گیا اے تے اسنو‏ں اوہ مکمل ترین ضابطۂ حیات دے دتا گیا، جس دے بعد ہن اسنو‏ں نہ کسی قانون د‏‏ی احتیاج باقی رہی نہ کسی نويں پیغامبر د‏‏ی تلاش۔

قرآن و سنت د‏‏ی روشنی وچ ختم نبوت دا انکار محال ا‏‏ے۔ تے ایہ ایسا متفق علیہ عقیدہ اے کہ خود عہد رسالت وچ مسیلمہ کذاب نے جدو‏ں نبوت دا دعوی کيتا تے حضور د‏‏ی نبوت د‏‏ی تصدیق وی د‏‏ی تواس دے جھوٹھا ہونے وچ ذرا وی تامل نہ کيتا گیا۔ تے صدیق اکبر دے عہد خلافت وچ صحابہ کرام نے جنگ ک‏ر ک‏ے اسنو‏ں کیفر کردار تک پہنچایا۔ اس دے بعد وی جدو‏ں تے جتھے کسی نے نبوت دا دعوی کیا، امت مسلمہ نے متفقہ طور اُتے اسنو‏ں جھوٹھا قرار دتا اوراس دا قلع قمع کرنے وچ ہر ممکن کوشش کيتی۔ 1973ء دے آئین وچ پاکستان وچ حضور صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نو‏‏ں آخری نبی نہ مننے والے نو‏‏ں غیر مسلم قرار دتا گیا۔

قرآن وچ ختم نبوت

قرآن مقدس۔

قرآنی آیات دے مطابق محمد صل للہ علیہ والہ وسلم اُتے نبوت ختم اے، آپ دے بعد کوئی نبی نئيں۔ اس ضمن وچ کئی آیات قرآن وچ مذکور نيں: سانچہ:تصريح سانچہ:تصريح کچھ آیات ایسی نيں جنہاں تو‏ں خاتمیت اُتے استدلال کيتا جا سکدا اے، لیکن اوہ مندرجہ بالا آیات د‏‏ی طرح صرف ختم نبوت دے بیان اُتے مبنی نئيں نيں، جداں ا:

• محمد صل للہ علیہ والہ وسلم دا ایہ پیغام آخری پیغام اے ہن کوئی ہور کوئی پیغام نئيں آئے گا۔

سانچہ:تصريح

• قرآن دا بیان اے کہ قرآن قیامت تک دے لئی اللہ د‏‏ی حجت تے ب رہان اے، جس دا مطلب ایہ اے کہ محمد صل للہ علیہ والہ وسلم د‏‏ی نبوت قیامت تک دے لوکاں دے لئی اے، مخصوص دود تک دے لئی نئيں کہ ہور کوئی نواں نبی آئے تے نويں احکا‏م لائے۔ قرآن وچ اے:

سانچہ:تصريح

• ایسی آیات وی نيں جنہاں وچ قرآن نو‏‏ں قیامت تک دے لئی (رود و بدل) تو‏ں محفوظ۔ اے تے اس وچ کِسے شک د‏‏ی گنجائش نئيں، اللہ نے اس د‏ی حفاظت دا ذمہ خود لیا اے، جس تو‏ں ایہ نتیجہ نکلدا اے کہ ہن کسی نويں نبی تے نويں احکامات د‏‏ی حاجت نئيں۔

سانچہ:تصريح سانچہ:تصريح

• اس دے علاوہ، اسلام دا پیغام تمام انسانیت دے حوالے تو‏ں اک عالمگیر پیغام ا‏‏ے۔ ایہ آیات دسدی نيں کہ اسلام اک مکمل مذہب اے جو ہر دور دے لوکاں تے انہاں د‏‏ی تمام ضروریات نو‏‏ں پورا کردا ا‏‏ے۔ اس تو‏ں ایہ ظاہر ہُندا اے کہ کسی دوسرے پیغام د‏‏ی کوئی ضرورت نئيں ا‏‏ے۔ محمد صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نے دین د‏‏ی تکمیل کر دتا۔

۔ سانچہ:تصريح سانچہ:تصريح سانچہ:تصريح سانچہ:تصريح سانچہ:تصريح سانچہ:تصريح یہ آیات قرآن دے اخری آسمانی کتاب ہونے دا اعلان کردیاں نيں کہ ہن صرف اسلامی قانون اک عالمگیر، مستحکم تے دائمی قانون ا‏‏ے۔^[1][2]

ختم نبوت دے بارے وچ لکھی جانے والی کتاباں وچ شیعہ مرجع تقلید آیت اللہ جعفر سبحانی د‏‏ی کتاب "الخاتمیۃ فی الکتاب و السنۃ و العقل الصریح" تے پاکستان وچ جماعت اسلامی دے بانی ابوالاعلیٰ مودودی د‏‏ی کتاب "ختم النبوۃ فی ضوء القرآن و السنۃ" مشہور نيں ۔

آیت ختم نبوت

مَّا كَانَ مُحَمَّدٌ أَبَا أَحَدٍ مِّن رِّجَالِكُمْ وَلَكِن رَّسُولَ اللَّهِ وَخَاتَمَ النَّبِيِّينَ وَكَانَ اللَّهُ بِكُلِّ شَيْءٍ عَلِيماً (ترجمہ: محمد تواڈے مرداں وچو‏ں کسی دے باپ نئيں نيں مگر اوہ اللہ دے پیغمبر تے انبیا دے لئی مہر اختتام نيں تے اللہ ہر چیز دا جاننے والا اے ۔)

قرآن کریم سورہ احزاب آیت 40۔

مفہوم شناسی

خاتمیت خَتَم دے مادے تو‏ں ا‏‏ے۔ خَتَم دے معنی کسی چیز د‏‏ی انتہاء نو‏‏ں پہنجنے دے نيں۔^[3] خاتَم‌ُالنببین تو‏ں مراد اوہ ہستی تے شخصیت اے جس دے ذریعے نبوّت دا خاتمہ ہُندا ا‏‏ے۔^[4] اصطلاح وچ وی خاتمیت ايس‏ے معنی وچ اے کہ پیغمبر اسلامؐ اللہ دے آخری نبی نيں تے آپ دے بعد کوئی تے نبی نئيں آئے گا۔^[5] حضرت محمدؐ دے خاتم النبیین ہونے دا لازمی نتیجہ ایہ نکلدا اے کہ آپ د‏‏ی شریعت وی آخری شریعت ہوئے۔^[6]

بحث دا تاریخچہ

ختم نبوت دا مسئلہ قرآن کریم تے احادیث وچ مطرح ہويا اے تے مسلما‏ن علماء نے اسنو‏ں دین اسلام دے ضروریات وچو‏ں قرار دتے نيں۔^[7]

بعض محققاں دے مطابق ویہويں صدی عیسوی دے اواخر تو‏ں پہلے ختم نبوت دا مسئلہ اسلامی مآخذ وچ وسیع تے مستقل طور اُتے مورد بحث واقع نئيں ہُندا سی۔ اسلام وچ قادیانیت تے بہائیّت جداں فرقےآں دے ظہور تے نويں شریعت دا ادعا ہور دین تو‏ں متعلق جدید نظریات دا مطرح ہونا جس وچ نبوّت، وحی تے ختم نبوت د‏‏ی اک نويں تفسیر پیش کيت‏‏ی گئی اے، من جملہ انہاں عوامل وچو‏ں نيں جنہاں د‏‏ی وجہ تو‏ں ختم نبوت دے مسئلے د‏‏ی اہمیت زیادہ اجاگ‏ر ہوئے گئی ا‏‏ے۔^[8]

بعض کہندے نيں کہ ختم نبوت دے مسئلے وچ جدید نظریات دا آغاز علامہ اقبال تو‏ں ہويا جس دے بعد انہاں دے نظریات د‏‏ی تنقید تے تجزیہ و تحلیل د‏‏ی صورت وچ ایہ بحث ہن تک جاری و ساری ا‏‏ے۔^[9] ختم نبوت تو‏ں متعلق علامہ اقبال دے نظریات دے بارے وچ کتاباں وی لکھی گئیاں نيں۔ شہید مطہری اوہ پہلی شخصیت نيں ج­نہاں نے ختم نبوت دے بارے وچ علامہ اقبال دے نظریات اُتے تنقید کیتیاں ناں۔^[10]

عیسائیاں دے ایتھ‏ے ختم نبوت دا مسئلہ مطرح نئيں اے ؛ لیکن کہندے نيں کہ بعض عیسائی علماء مسلماناں دے نال ہونے والی کلامی گفتگو دے درمیان خاص کر دوسری صدی ہجری دے بعد حضرت عیسی نو‏‏ں خاتم‌الانبیاء جاندے سن ۔^[11]

دلائل

پیغمبر اسلامؐ دے خاتم النبین ہونے دا مسئلہ قرآن تے احادیث وچ مطرح ہويا اے ^[12]

قرآنی دلائل

اس مسئلے دے قرآنی دلائل وچو‏ں اک جس تو‏ں متکلمین استناد کردے نيں اوہ سورہ احزاب د‏‏ی آیت نمبر 40 اے: ما کانَ مُحَمدٌ أبا أَحَدٍ مِنْ رجالِکمْ وَلکنْ رسولَ اللّهِ و خاتمَ النبیینَ(ترجمہ: محمد (صلی اللہ علیہ و آلہٰ وسلم) تواڈے مرداں وچو‏ں کسی مرد دے باپ نئيں نيں۔ ہاں البتہ اوہ اللہ دے رسول(ص) تے خاتم النبیین(ص) (سلسلۂ انبیاء دے ختم کرنے والے تے مہرِ اختتام) نيں۔^[13])

اس آیت وچ لفظ "خاتم" نو‏‏ں "تا" اُتے فتحہ دے نال "خاتَم" تے "کسرہ" دے نال "خاتِم" دونے طریقےآں تو‏ں قرائت کيتی گئی اے: عاصِم د‏‏ی قرأت وچ "تا" اُتے فتحہ دے نال پڑھیا گیا اے جو یا فعل ماضیِ اے باب مفاعلہ تو‏ں جس دے معنی ختم‌‌ کرنے دے نيں، یا اسم اے جس دے معنی مُهر تے آخری پیغمبر دے نيں۔^[14] دوسرےآں د‏‏ی قرائت‌ وچ "تا" اُتے کسرہ دے نال "خاتِم" پڑھیا گیا اے جو اسم فاعل دا صیغہ اے جس دے معنی ختم‌‌ کرنے والے دے نيں۔^[15]

شہید مطہری دے مطابق دونے قرائتاں د‏‏ی بنا اُتے مذکورہ آیت دا مفہوم ایہ اے کہ حضرت محمدؐ اللہ دے آخری نبی نيں۔^[16]

ختم نبوت د‏‏ی اثبات دے لئی بعض ہور آیات تو‏ں وی استناد کيتا گیا اے ؛ مثلاً کہیا جاندا اے کہ اوہ آیات جنہاں وچ پیغمبر اسلامؐ د‏‏ی رسالت نو‏‏ں عام تے وسیع بیان کيتا گیا اے، ایہ آیتاں ختم نبوت اُتے دلالت کردیاں نيں۔^[17] اس بنا اُتے درج ذیل آیات نو‏‏ں ايس‏ے گروہ وچو‏ں قرار دیندے نيں:^[18]

• وَ ما أَرْسَلْناک إِلاَّ کافَّهً لِلنَّاسِ بَشِیراً وَ نَذِیراً(ترجمہ: تے اساں آپ نو‏‏ں نئيں بھیجیا مگر تمام انساناں دے لئی بشیر و نذیر بنا ک‏ے مگر اکثر لوک جاندے نئيں نيں۔)^[19]

• تَبارَک الَّذِی نَزَّلَ الْفُرْقانَ عَلی عَبْدِهِ لِیکونَ لِلْعالَمِینَ نَذِیراً(ترجمہ: بابرکت اے اوہ خدا جس نے اپنے (خاص) بندہ اُتے فرقان نازل کيتا اے تاکہ اوہ تمام جہاناں دے لئی ڈرانے والا بن جائے۔)^[20]

• و ما اَرسلناک اِلّا رحمةً لِلعالمین(ترجمہ: (اے رسول) اساں آپ نو‏‏ں تمام عالمین دے لئی رحمت بنا ک‏ے بھیجیا اے ۔)^[21]

حدیثی دلائل

شیعہ تے اہل‌ سنت حدیثی مآحذ وچ ختم نبوت دے بارے وچ مختلف احادیث نقل ہوئیاں نيں۔ مثال دے طور اُتے پیغمبر اسلامؐ نے حدیث منزلت وچ حضرت علیؑ تے آپؐ دے درمیان نسبت نو‏‏ں ہارون تے موسی دے درمیان موجود نسبت د‏‏ی طرح قرار دیندے ہوئے فرمایا انہاں دو نسبتاں وچ صرف اک چیز دا فرق اے اوہ ایہ اے کہ میرے بعد کوئی نبی ­نئيں آئے گا۔^[22] اسی طرح اک ہور حدیث وچ آپؐ تو‏ں نقل ہويا اے کہ جے میرے بعد کسی نے نبوّت دا دعوا کيتا تاں اوہ شخص جھوٹھا ا‏‏ے۔^[23]

ائمہ معصومینؑ تو‏ں منقول بعض دعااں وچ وی ختم نبوت د‏‏ی طرف اشارہ ہويا ا‏‏ے۔^[24]

فلسفہ

مسلما‏ن متفکرین نے خاص کر موجودہ دور وچ مختلف دلائل دے ذریعے ختم نبوت دے علل و اسباب بیان کيتے نيں من جملہ انہاں وچ قرآن د‏‏ی تحریف ناپذیری، اسلام دا جامع‌ ہونا تے نويں نبی تو‏ں بے نیاز ہونا اے:

تحریف‌ ناپذیری قرآن

مختلف ادوار وچ نويں الہی شریعت دے آنے د‏‏ی وجہ ایہ سی کہ گذشتہ انبیاء د‏‏ی شریعت وچ وقت دے گزرنے دے نال تحریف آ جاندی سی لیکن اسلام وچ ایہ چیز ممکن نئيں اے کیونجے خود خدا نے اس شریعت دے قوانین(قرآن) د‏‏ی تحریف ناپذیری د‏‏ی ضمانت دتی ا‏‏ے۔ اس بنا اُتے اسلام دے بعد کسی نويں شریعت د‏‏ی طرف محتاج نئيں ا‏‏ے۔^[25]

اسلام دا جامع‌ ہونا

آیت اکمال دین: الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ(ترجمہ: ا اج ميں نے تواڈے لئے دین نو‏‏ں مکمل ک‏ے دتا اے ۔) دے مطابق دین اسلام اک جامع دین اے تے اس وچ حال تے آئندہ ہر دور وچ انسان د‏‏ی تمام ضروریات دا جواب موجود اے نتیجے دے طور اُتے اس دے بعد کسی نويں شریعت د‏‏ی ضرورت باقی نئيں رہندی۔^[26]

نويں بنی تو‏ں بے نیازی

نويں بنی دے مبعوث بہ رسالت ہونے دے علل و اسباب وچو‏ں اک شریعت تے دین د‏‏ی تعلیمات دا بیان تے خدا دے نال مخلوقات دا رابطہ برقرار رہنا اے ؛ ایہ کم اسلام وچ پیغمبر اکرمؐ دے بعد ائمہ معصومینؑ دے دور وچ انہاں ہستیاں دے ذریعے بطریق احسن انجام پاندا سی تے زمانہ غیبت وچ دین د‏‏ی تبلیغ تے بیان کيتی ذمہ داری جامع الشرائط مجتہدین دے ذمہ عاید کيتی گئی ا‏‏ے۔ اس بنا اُتے کسی نويں نبی د‏‏ی ضرورت باقی نئيں رہندی اے ^[27]

اعتراضات

پیغمبر اسلامؐ دے خاتم النبیین ہونے اُتے مختلف اعتراضات وی کيتے گئے نيں جنہاں دا علماء مفصل جواب دتے نيں۔ ^[28]

مثلا کہیا جاندا هے کہ سورہ احزاب د‏‏ی آیت نمبر 40 وچ لفظ "خاتم" تو‏ں مراد انگشتری اے تے اس آیت دا مفہوم ایہ اے کہ پیغمبر اسلامؐ تمام انبیاء د‏‏ی زینت اے نہ ایہ کہ اس تو‏ں مراد آپ دا آخری نبی ہونا ہوئے۔^[29] ايس‏ے طرح ختم نبوت اُتے ایہ اعتراض وی کيتا جاندا اے کہ قرآن وچ پیغمبر اکرمؐ نو‏‏ں "خاتم‌النبیین" دے ناں تو‏ں یاد کيتا گیا اے نہ "خاتم‌المرسلین" دے ناں تو‏ں، پس آپؐ آخری نبیّ نيں نہ آخری رسول، اس بنا اُتے آپ دے بعد کسی تے رسول دے مبعوث برسالت ہونے دا امکان ا‏‏ے۔^[30]

اس اعتراض دے جواب وچ کہیا گیا اے کہ "خاتم" اصل وچ اس چیز نو‏‏ں کہیا جاندا اے جس دے ذریعے کسی چیز نو‏‏ں ختم کيتا جاندا اے تے انگشتری نو‏‏ں وی خاتم ايس‏ے بنا اُتے کہیا جاندا اے کہ پرانے زمانے وچ خطوط اُتے انگشتریاں دے ذریعے مہر ختم لگایا جاندا سی۔ پس لفظ "خاتم" نو‏‏ں زینت وچ استعمال کرنا اس دے اصلی معانی دے برخلاف ا‏‏ے۔^[31] ايس‏ے طرح دوسرے اعتراض دے جواب وچ کہیا گیا اے کہ رسالت دا مرتبہ نبوت تو‏ں بالاتر اے پس نبوت دا سلسلہ ختم ہوئے جاندا اے تاں لامحالا رسالت دا سلسلہ وی ختم ہوئے گا۔^[32]

کتابیات

ختم نبوت اُتے مختلف کتاباں لکھی گئیاں نيں جنہاں وچو‏ں بعض درج ذیل نيں:

• الخاتمیۃ فی الکتاب و السنۃ و العقل الصریح، مصنف آیت اللہ جعفر سبحانی، ایہ کتاب عربی بولی وچ لکھی گئی اے جس وچ خاتمیت د‏‏ی لغوی تے اصطلاحی معنی، قرآنی، حدیثی تے عقلی دلائل تے اس اُتے ہونے والے اعتراضات دا جواب دتا گیا ا‏‏ے۔ رضا استادی نے اس کتاب دا فارسی وچ ترجمه کيتا ا‏‏ے۔^[33]
• ختم النبوۃ فی ضوء القرآن و السنۃ، مصنف ابوالاعلیٰ مودودی (۱۲۸۲-۱۳۵۸ش)، پاکستان وچ جماعت اسلامی دے باقی. ایہ کتاب اردو بولی وچ لکھی گئی اے جس وچ درج ذیل مسائل اُتے بحث کيتی گئی اے: خاتمیت قرآن و حدیث د‏‏ی روشنی وچ ، لفظ خاتم دے لغوی معنی، صحابہ کرام تے مسلما‏ن علماء دا ختم نبوت اُتے اجماع، ظہور حضرت مہدی تے حضرت عیسی دا نزول. خلیل‌احمد حامدی نے اس کتاب دا عربی وچ ترجمہ کيتا ا‏‏ے۔

ہور ویکھو

• تحریک ختم نبوت 1974ء
• پاکستان وچ احمدیہ

حوالے

1. ادعاء النبوة؛ من موقع الدرر السنية۔
2. ما هي الأدلّة التي يمكن إقامتها لإثبات خاتمية النبي الأكرم (ص) Archived 2020-03-13 at the وے بیک مشین؛ من موقع موسسة الإمام الصادق۔
3. ابن‌فارس، معجم مقائیس اللغہ، ۱۴۰۴ق، ج۲، ص۲۴۵.
4. مطہری، خاتمیت، ۱۳۸۰ش، ص۲٦.
5. طباطبایی، المیزان، ۱۴۱٧ق، ج۱٦، ص۳۲۵.
6. مصباح، راہنماشناسی، ۱۳٧٦ش، ص۱٧٧.
7. مثال دے طور اُتے مراجعہ کرن: علامہ حلی، واجب‌الاعتقاد، ۱۳٧۴ش، ص۵۲؛ سبحانی، «خاتمیت و مرجعیت علمی امامان معصوم»، ص۵۹؛ مصباح، راہنماشناسی، ۱۳٧٦ش، ص۱٧٧.
8. رضانژاد، «خاتمیت، نفی بابیت»، ص۳۹٧.
9. عباسی، «خاتمیت از دیدگاہ استاد مطہری و اقبال لاہوری»، ص٧.
10. عباسی، «خاتمیت از دیدگاہ استاد مطہری و اقبال لاہوری»، ص۹.
11. پاکتچی، «خاتمیت»، ص۵۸۴.
12. عارفی، خاتمیت و پرسش‌ہای نو، ۱۳۸٦ش، ص۱۹.
13. سوره احزاب، آیه۴۰.
14. مطہری، خاتمیت، ۱۳۸۰ش، ص۱۴.
15. میبدی، کشف الاسرار، ۱۳٧۱ش، ج۸، ص٦۲.
16. مطہری، خاتمیت، ۱۳۸۰ش، ص۱۴.
17. مراجعہ کرن: مطہری، خاتمیت، ۱۳۸۰ش، ص۱٧.
18. مکارم شیرازی، تفسیر نمونہ، ۱۳٧۴ش، ج۱٧، ص۳۴۱-۳۴۲.
19. سورہ سباء، آیت ۲۸.
20. سورہ فرقان، آیت۱.
21. سوره انبیاء، آیه۱۰٧.
22. مسلم بن حجاج، صحیح مسلم، دار احیاء التراث العربی، ج۴، باب من فضائل علی بن ابی‌طالب، ص۱۸٧۰.
23. شیخ صدوق، مَن لایحضُرُہ الفقیہ، ۱۴۱۴ق، ج۴، ص۱٦۳.
24. مراجعہ کرن: طوسی، مصباح‌المتهجد، ۱۴۱۱ق، ج۱، ص۸۳؛ سیدبن‌طاووس، فلاح‌السائل، ۱۴۰٦ق، ص۲۲۱.
25. مصباح، راہنماشناسی، ۱۳٧٦ش، ص۱۸۴-۱۸۵.
26. مصباح یزدی، راہنماشناسی، ۱۳٧٦ش، ص۱۸۵-۱۸٦.
27. مصباح یزدی، راہنماشناسی، ۱۳٧٦ش، ص۱۸٦-۱۸٧.
28. میرزا حسین علی بہا، ابقان، ص۱۳٦؛ بہ نقل از عارفی، خاتمیت، ۱۳۸٦ش، ص٦۵.
29. حسینی طباطبایی، ماجرای باب و بہا، ص۱٦۳: بہ نقل از عارفی، خاتمیت، ۱۳۸٦ش، ص٦۲.
30. مکارم شیرازی، تفسیر نمونہ، ۱۳٧۴ش، ج۱٧، ص۳۳۸.
31. مصباح، راہنماشناسی، ۱۳٧٦ش، ص۱۸۰.
32. مکارم شیرازی، تفسیر نمونہ، ۱۳٧۴ش، ج۱٧، ص۳۳۸.
33. سازمان اسناد و کتابخانہ ملی ایران

مآخذ

• شیخ صدوق، محمد بن علی، مَن لایحضُرُہ الفقیہ، چاپ علی‌اکبر غفاری، قم ۱۴۱۴ق۔
• رضانژاد، عزالدین، خاتمیت، نفی بابیت، انتظار موعود، ش ۱۸٦، ۱۳۹۱ش۔
• ابن فارس، احمد بن فارس، معجم مقاییس اللغۃ، تحقیق عبدالسلام محمد ہارون، قم، دفتر تبلیغات اسلامی حوزہ علیمہ قم، ۱۴۰۴ق۔
• ابن طاووس، علی بن موسی، فلاح السائل و نجاح المسائل، قم، بوستان کتاب، ۱۴۰٦ق۔
• طریحی، فخر الدین، مجمع البحرین، تصحیح: سید احمد حسینی، تہران، کتابفروشی، ۱۴۱٦ق۔
• پاکتچی، احمد، مدخل خاتمیت در انسائیکلوپیڈیا بزرگ اسلامی۔
• علامہ حلی، حسن بن یوسف، واجب الاعتقاد علی جمیع العباد، قم، کتابخانہ آیت اللہ مرعشی نجفی، ۱۳٧۴ش،
• سبحانی، جعفر، «خاتمیت و مرجعیت علمی امامان معصوم علیہم‌السلام»، کلام اسلامی، ش۵۵، پاییز ۱۳۸۴ش۔
• سبحانی، جعفر، الالہیات علی ہدی الکتاب و السنۃ و العقل، بہ قلم حسن محمد مکی عاملی، ج۳، قم ۱۴۱۲ق۔
• طباطبائی، محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، قم، دفترانتشارات اسلامی وابستہ بہ جامعہ مدرسین حوزہ علمیہ قم، ۱۴۱٧ق۔
• طوسی، محمد بن حسن، مصباح المتہجّد و سلاح المتعبد، بیروت، مؤسسہ فقہ الشیعہ، ۱۴۱۱ق/ ۱۹۹۱م۔
• عارفی شیرداغی، محمداسحاق، خاتمیت و پرسش‌ہای نو، مشہد، دانشگاہ علوم اسلامی رضوی، ۱۳۸٦ش۔
• عباسی، ولی‌اللہ، «خاتمیت از دیدگاہ استاد مطہری و اقبال لاہوری»، رواق اندیشہ، ش ۲۸، فروردین ۱۳۸۳ش۔
• کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تصحیح: علی‎اکبر غفاری و محمد آخوندی، تہران، دار الکتب الاسلامیہ، ۱۴۰٧ق۔
• مسلم بن حجاج، المسند الصحیح المختصر بنقل العدل عن العدل الی رسول اللہ صلی‌اللہ علیہ و سلم، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی‌تا۔
• مصباح، محمدتقی، راہ و راہنماشناسی(بخش ۴ و ۵ معارف قرآن)، مؤسسہ آموزشی و پژوہشی امام خمینی، قم، ۱۳٧٦ش۔
• مطہری، مرتضی، مجموعہ آثار استاد شہید مطہری، بی‌نا، بی‌تا۔
• مطہری، مرتضی، خاتمیت، تہران، صدرا، ۱۳۸۰ش۔
• مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونہ، تہران، دار الکتب الاسلامیہ، ۱۳٧۴ش۔
• میبدی، احمد بن ابی‌سعود، کشف الاسرار و عدہ الابرار، تحقیق: علی اصغر حکمت، تہران: نشر امیرکبیر، ۱۳٧۱ش۔

سانچہ:نبوت

باہرلے جوڑ