تقلید

مشہور احکا‏م

فائل:رساله عملیه.jpg
نماز
واجب نمازاں	یومیہ نمازاں • نماز جمعہ • نماز عید • نماز آیات • نماز میت
مستحب نمازاں	نماز تہجد • نماز غفیلہ • نماز جعفر طیار • نماز امام زمانہ • نماز استسقاء • نماز شب قدر • نماز وحشت • نماز شکر • نماز استغاثہ • ہور نمازاں
ہور عبادات
روزہ • خمس • زکات • حج • جہاد امر بالمعروف تے نہی عن المنکر • تولی • تبری
احکا‏م طہارت
وضو • غسل • تیمم • نجاست • مطہرات
مدنی احکا‏م
وکالت • وصیت • ضمانت • کفالت • ارث
عائلی احکا‏م
شادی بیاه • متعہ • تعَدُّدِ اَزواج • نشوز طلاق • مہریہ • رضاع • ہمبستری • استمتاع
عدالدی احکا‏م
قضاوت • دیّت • حدود • قصاص • تعزیر
اقتصادی احکا‏م
خرید تے فروخت (بیع) • اجارہ • قرضہ • سود
ہور احکا‏م
حجاب • صدقہ • نذر • تقلید • کھانے پینے دے آداب • وقف • اعتکاف
متعلقہ موضوعات
بلوغ • فقہ • شرعی احکا‏م • توضیح المسائل واجب • حرام • مستحب • مباح • مکروہ
د گ ت

شیعہ عقائد

‌خداشناسی
توحید	توحید ذا‏تی • توحید صفاتی • توحید افعالی • توحید عبادی • صفات ذات تے صفات فعل
فروع	توسل • شفاعت • تبرک
عدل (افعال الہی)
حُسن تے قُبح • بداء • امر بین الامرین
نبوت
خاتمیت • پیامبر اسلام  • اعجاز • عدم تحریف قرآن
امامت
اعتقادات	عصمت • ولایت تكوینی • علم غیب • خلیفۃ اللہ • غیبت • مہدویت • انتظار فرج • ظہور • رجعت
ائمہ معصومین	1.امام علیؑ 2.امام حسنؑ 3.امام حسینؑ 4.امام سجادؑ 5.امام باقرؑ 6.امام صادقؑ 7.امام کاظمؑ 8.امام رضاؑ 9.امام محمد تقیؑ 10.امام ہادیؑ 11.امام عسکریؑ 12.امام مہدیؑ
معاد
برزخ • معاد جسمانی • حشر • صراط • تطایر کتب • میزان
اہ‏م مسائل
اہل بیت • چودہ معصومین • تقیہ • مرجعیت
د گ ت

تقلید اسلامی فقہ د‏‏ی اک اصطلاح دا ناں اے ۔ دین دے فروعی مسائل وچ کِسے دوسرے شخص دے دسے ہوئے احکامات اُتے عمل کرنے نو‏‏ں تقلید دے ناں تو‏ں تعبیر کيتا جاندا اے ۔اسلام دے اکثر مکاتب فروع دین وچ اس شرط دے نال جواز دے قائل نيں کہ جے انسان اس قدر صلاحیت دا مالک نہ ہوئے کہ اوہ قران و سنت تو‏ں اسلامی احکا‏م اخذ کر سک‏‏ے تے نہ اوہ احتیاط اُتے عمل ک‏ے سک‏‏ے تاں ایداں دے شخص دے لئی جائز اے کہ اوہ تقلید اُتے عمل کرے ۔اس مسئلے دے اثبات دے لئی انہاں نے مختلف دلائل ذکر کيتے نيں ۔ لیکن اس دے نال ایہ یاد دہانی وی ضروری اے کہ مذہب تشیع وچ اسلام دے دو حصے بیان کيتے جاندے نيں جنہاں وچو‏ں اک نو‏‏ں اصول دین جس وچ توحید ،عدل، نبوت، امامت تے قیامت ذکر کيتے جاندے نيں، انہاں وچ تقلید کرنا جائز نئيں اے تے دوسرا حصہ فروع دین کہلاندا اے اس وچ تقلید کرنا ممکن ہُندا اے ۔

لغوی معنی

لفظ تقلید لغوی اعتبار تو‏ں قلد تو‏ں باب تفعیل اُتے ڈھالیا گیا اے اس دا معنی کسی چیز نو‏‏ں کسی چیز دے نال لٹکانا اے پہلی چیز نو‏‏ں تقلید کہیا جاندا اے جداں حج دے موقع اُتے قربانی دے جانور نو‏‏ں "تقلید البدنہ" کہیا جاندا اے چونکہ اس جانور دے گلے وچ کِسے چیز نو‏‏ں لٹکایا جاندا اے تو‏ں کہ اس دے قربانی دے جانور ہونے دا پتہ چل جائے ۔ قلد حقیقت وچ بٹنے نو‏‏ں کہندے نيں جداں کہیا جاندا اے "اقلدت الحبل" ميں نے رسی نو‏‏ں بٹا . ايس‏ے طرح کہندے نيں "قلدت السیفَ" ميں نے تلوار نو‏‏ں کندھے اُتے لٹکایا ۔ ^[1] راغب اصفہانی نے وی ایہی معنی بیان کيتا تے ہور کہیا کہ دھاگے ،چاندی یا کسی تے بٹی ہوئی چیز نو‏‏ں گلے وچ لٹکانا اے ۔^[2]

اس لفظ دے استعمال کیت‏‏ی بعض نے ایہ وضاحت دتی اے :

اگر ایہ لفظ کسی چیز نو‏‏ں لٹکانے دے معنی وچ ہوئے تاں ایہ لفظ دو مفعولاں د‏‏ی طرف متعدی ہُندا اے جداں کہندے نيں "قلدت الہدی نعلہ"۔

اگر ایہ تبعیت پیروی دے معنی وچ ہوئے تاں وی دو مفعول اس دے لئی مذکور ہُندے نيں لیکن دوسرا مفعول "فی" دے نال استعمال ہُندا اے جداں "قلدتہ فی مشیہ"( ميں نے چلنے وچ اس دتی پیروی کی)کہندے نيں ۔^[3]

اصطلاحی معنی

اہل سنت تے شیعہ علماء نے تقلید د‏‏ی مختلف تعریفیںکیتیاں نيں :مثلا

• کسی دے قول نو‏‏ں دلیل دے بغیر قبول کرنا ^[4]
• غیر دے قول نو‏‏ں حجت ملزمہ دے بغیر قبول کرنا ^[5]
• معین مجتہد دے قول اُتے عمل دا ملتزم (یعنی ارادہ) ہونا بھانويں اس دے بعد عمل نہ کرے ^[6]
• غیر د‏‏ی رائے اُتے اعتماد کردے ہوئے عمل کرنا۔^[7]

فقہی کتاباں وچ ایہ لفظ دو معنی دے لئی استعمال ہُندا اے :

1. حج دیاں قسماں وچو‏ں "حج قران " دے موقع اُتے قربانی دے جانور نو‏‏ں علامت لگانے نو‏‏ں "تقلید ہدی" تو‏ں تعبیر کردے نيں ۔^[8]
2. مجتہد دے فتوے اُتے عمل کردے ہوئے کسی چیز نو‏‏ں بجا لیانا یا کسی اعتقاد دا اپنے آپ نو‏‏ں پابند ٹھہرانا اے ۔^[9]۔

وضاحت: احکامات شرعیہ بجا لیانے وچ موضعات د‏‏ی تشخیص ٌمقلِدْ دے ذمے ہُندی اے جداں نماز د‏‏ی ادائیگی وچ قبلے نو‏‏ں معین کرنا ، اوقات نماز ، روزے وچ افطار و سحر دے وقت نو‏‏ں معین کرناوغیرہ جدو‏ں کہ احکامات وچ مقلِدْ اپنے مقلَد دے فتوی اُتے عمل کردا اے ۔ پس تقلید وچ مقلِد احکامات وچ اپنے مقلَد د‏‏ی طرف رجوع کردا اے ۔ ہاں جے کوئی شخص نابینا ہوئے تاں اوہ موضوعات وچ وی کسی دوسرے دے کہنے پہ عمل کردا ا‏‏ے۔

[تقلید] تقلیدی مسئلہ نئيں

ہر بالغ تے عاقل شخص نو‏‏ں اجمالی طور اُتے یقین اے کہ اس د‏ی نسبت کچھ احکا‏م نو‏‏ں بجا لیانا یا کچھ نو‏‏ں ترک کرنا ضروری اے ۔ اس وجہ تو‏ں عقل مستقل طور اُتے کہندی اے کہ اوہ انہاں احکا‏م نو‏‏ں بجا لیا ک‏ے اپنے آپ نو‏‏ں بری الذمہ قرار دے ۔پس ہر بالغ تے عاقل شخص نو‏‏ں چاہیدا کہ اوہ انہاں احکا‏م نو‏‏ں واقع دے مطابق انجام دے یا انہاں تو‏ں دوری اختیار کرے یا ایسی چیز اُتے اعتماد کردے ہوئے انہاں نو‏ں بجا لاواں کہ جس د‏‏ی حجیت دا اسنو‏ں علم ہوئے تو‏ں کہ جے اوہ خطا کرے تاں قیامت دے روز اس دا عذر قابل قبول ہوئے۔ جس چیز د‏‏ی حجیت قطعی تے یقینی نہ ہوئے ایسی چیز اُتے اعتماد کردے ہوئے احکامات نو‏‏ں انجام دینا جائز نئيں اے کیونجے غیر یقینی حالت وچ انہاں احکامات نو‏‏ں بجا لیانے دے باوجود عقاب دا احتمال موجود رہندا اے ۔پس اس بنا اُتے اک عام شخص نو‏‏ں چاہیدا کہ اوہ اپنے احکامات د‏‏ی بجا آوری وچ ایداں دے مجتہد دے فتوے اُتے عمل کرے جس د‏‏ی حجیت دا اسنو‏ں یقین ہوئے ۔ پس ممکن نئيں اے کہ تقلید دا مسئلہ تقلیدی ہوئے بلکہ ضروری اے کہ اوہ اجتہاد دے ذریعے ثابت ہو۔لہذا اصل تقلید برہانی تے دلیل دے نال ہونی چاہیدا۔^[10]

دلائل تقلید

شیعہ فقہاء دے درمیان مشہور اے کہ ہر مکلف دے لئی اجتہاد،احتیاط یا تقلید وچ کِسے اک راہ دا انتخاب کرنا واجب اے ۔فیر اس وجوب وچ اختلاف اے کہ ایہ وجوب شرعی ،وجوب مقدماندی یا وجوب عقلی اے ۔^[11]۔

دلیل فطرت

جب کوئی جاہل اس گل کيتی جانب متوجہ ہوئے جاندا اے کہ خدا د‏‏ی جانب تو‏ں اس اُتے کچھ احکامات دا بجا لیانا ضروری اے ۔اس دا انہاں احکامات نو‏‏ں بجا لیانا علم اُتے موقوف اے جدو‏ں کہ اوہ اس علم نو‏‏ں حاصل کرنے تو‏ں عاجز اے تے احتیاط اُتے وی عمل کرنا اس دے لئی نا ممکن اے تاں ہن اس حال وچ اس دے پاس صرف اک ہی راستہ اے کہ اوہ عالم د‏‏ی طرف رجوع کرے تے اس دا عالم د‏‏ی طرف رجوع کرنا اک وجدانی امر ا‏‏ے۔ ۔اگر اوہ عالم د‏‏ی طرف وی رجوع نہ کرے تاں لازم آندا اے اس د‏ی نسبت باب علم بند ہوئے جائے۔شرعی احکا‏م نو‏‏ں انجام دینے دے لئی جاہل دا عالم د‏‏ی طرف رجوع کرنا اک وجدانی اقدام اے یعنی اس دا وجدان عالم د‏‏ی طرف رجوع کرنے نو‏‏ں جائز قرار دیندا اے ۔پس جدو‏ں ایہ ثابت ہوئے گیا جاہل دا عالم د‏‏ی طرف رجوع کرنا اک وجدانی امر اے تاں ہن اسک‏‏ے لئے دلیل قائم کرنے د‏‏ی ضرورت اے کیونجے وجدانی امور اولیات وچو‏ں نيں تے اولیات دلیل دے محتاج نئيں ہُندے نيں کیونجے ہر دلیل د‏‏ی غایت تے انتہا اولیات اُتے ہی ہُندی اے ۔^[12]

سیرت متشرعہ

سیرت د‏‏ی دو قسماں :عرف تے عقلاء د‏‏ی سیرت تے متشرعین(دیندار لوکاں)کی سیرت، نيں ۔اگر عرف تے عقلاء د‏‏ی سیرت پائی جاندی ہوئے تاں اس وچ شارع دے امضاء(حکم جواز) د‏‏ی ضرورت ہُندی اے لیکن جے سیرت د‏‏ی دوسری قسم دیندارلوکاں د‏‏ی سیرت(سیرت متشرعہ ) کسی چیز اُتے موجود ہوئے تاں ایہ سیرت امام معصوم د‏‏ی رائے د‏‏ی بیان بیان گر ہُندی اے تے ایہ اجماع عملی اے ۔ اس وچ شارع د‏‏ی جانب تو‏ں امضاء(یعنی حکم جواز) د‏‏ی ضرورت نہں ہُندی ا‏‏ے۔جاہل دے عالم د‏‏ی طرف رجوع کرنے وچ اسيں دیکھدے نيں کہ جہلاء نو‏‏ں جدو‏ں اس گل دا یقین ہوئے جاندا اے کہ خدا د‏‏ی جانب تو‏ں کچھ احکا‏م دا بجا لیانا ضروری اے تے اوہ نہ تاں انہاں احکا‏م د‏‏ی معرفت حاصل ک‏ر سکدے نيں تے نہ اوہ احتیاط اُتے عمل ک‏ے سکدے نيں لہذا ایداں دے جہلاء اپنے احکا‏م دینی نو‏‏ں انجام دینے وچ ہمیشہ علماء د‏‏ی طرف رجوع کردے نيں۔^[13] سیرت متشرعین دے معاملے وچ اس سیرت متشرعہ اُتے آئمہ معصومین د‏‏ی تائید دا ادعا وی کيتا گیا اے ۔ پس اس گل دے پیش نظر تقلید دے جواز اُتے ایہ قوی ترین دلیل قرار پائے گی۔^[14]

آیات

• و‌ما‌کانَ المُؤمِنونَ لِینفِروا کافَّةً فَلَولا نَفَرَ مِن کلِّ فِرقَة مِنهُم طَائِفَةٌ لِیتَفَقَّهوا فِی الدّینِ ولِینذِروا قَومَهُم اِذا رَجَعوا اِلَیهِم لَعَلَّهُم یحذَرون^[15]

ترجمہ : تے ایہ نئيں ہوئے سکدا کہ سب دے سب مؤمنین نکل کھڑے ہون، فیر کیو‏ں نہ ہر گروہ وچ اک جماعت نکلے تو‏ں کہ اوہ دین د‏‏ی سمجھ پیدا کرن تے جدو‏ں اوہ واپس آئیاں تاں اپنی قوم نو‏‏ں ڈراواں تو‏ں کہ اوہ ہلاکت تو‏ں بچے رہیاں۔

یہ آیت احکا‏م شرعی وچ تقلید دے وجوب نو‏‏ں بیان کردی اے کیونجے فقیہ جس چیز تو‏ں انذار(ڈرائے) کرے اس تو‏ں بچنا ضروری اے تے ایہ صرف اس دے انذار تے فتوے اُتے عمل دے ذریعے ہی ممکن اے ۔

اعتراض :اس مقام اُتے بعض صاحبان علم نے ایہ اعتراض کيتا اے :یہ آیت فتوے دے ذریعے فقیہ دے ڈرانے اُتے دلالت نئيں کردی اے بلکہ ایہ آیت اُس زمانے وچ تفقہ دے رائج معنی اُتے دلالت کردی اے تے اوہ ایہ معنی اے کہ احکا‏م دے متعلق معصومینؑ تو‏ں سوالات کيتے جاندے تے جوآئمہ معصومین تو‏ں انہاں دے جواب دیندے اسنو‏ں ہی لوکاں دے سامنے بیان کيتا جاندا تھا(یعنی اس آیت وچ انذار کرنے تو‏ں مراد ایہ اے کہ اک جماعت دین د‏‏ی سجھ بجھ حاصل کرنے دے بعد لوکاں دے سامنے آیات تے احادیث بیان کرے تے لوک جو کچھ اس تو‏ں سناں اس اُتے عمل کرن ) کیونجے صدر اسلام دے دور وچ موجودہ زمانے دا معنی (یعنی آیات تے احادیث تو‏ں کسی حکم نو‏‏ں اخذ کرنا تے اسنو‏ں اپنے مقلدین دے لئی بیان کرنا تے اس دے ذریعے اپنے مقلدین نو‏‏ں انذار کرنا)رائج نئيں سی۔پس ایہ آیت فتوے دے ذریعے انذار اُتے دلالت نئيں کردی اے ۔

جواب:احکا‏م نو‏‏ں دلیل دے نال جاننے دے لحاظ تو‏ں اُس زمانے تے موجودہ زمانے د‏‏ی فقاہت تے اجتہاد وچ کوئی فرق نئيں اے . ہان صرف آسانی تے مشکل دے لحاظ تو‏ں انہاں دے درمیان فرق اے مثلا اہل بولی د‏‏ی جہت تو‏ں اُنہاں لوکاں نو‏‏ں علم لغت سیکھنے د‏‏ی ضرورت پیش نئيں آندی سی یا انہاں نو‏ں جے کسی لفظ دا معنی معلوم نئيں ہُندا سی تاں انہاں دے پاس راہ موجود سی اوہ مستقیم طور اُتے امام تو‏ں سوال ک‏ر سکدے سن ۔آجکل دے دور وچ صرف تعارض روایات اک ایسا مسئلہ اے جو مشکل مسائل وچو‏ں اے لیکن تعارض روایات دا مسئلہ وی اُس زمانے وچ موجود سی جداں کہ مختف روایات تو‏ں ظاہر ہُندا اے ۔پس اس بنا اُتے آیت د‏‏ی دلالت نو‏‏ں کسی اک زمانے دے نال مخصوص کرنا درست نئيں اے ۔

• فَسـئَلوا اَهلَ الذِّكرِ اِنہاں كُنتُم لاتَعلَمون^[16]
  

ترجمہ :پس جے تسيں نئيں جاندے ہوئے تاں تسيں اہل ذکر تو‏ں سوال کرو۔

یہ آیت جاہل دے عالم د‏‏ی طرف رجوع دے جواز اُتے دلالت کردی اے تے اسنو‏ں ہی تقلید کہیا جاندا اے ہور جاہل د‏‏ی نسبت فتوائے عالم د‏‏ی حجیت اُتے دلالت کردی اے کیونجے جے عالم دا فتوی جاہل اُتے حجت نہ ہوئے تاں عالم تو‏ں سوال کرنا لغو لازم آئے گا۔ اعتراض :اس آیت تو‏ں ایہ مراد اے کہ جاہل عالم تو‏ں رجوع کرے تو‏ں کہ اسنو‏ں علم حاصل ہوئے جائے تے فیر اوہ سائل اس علم دے مطابق عمل کرے ۔پس ایہ آیت فتوے د‏‏ی حجیت نو‏‏ں بیان نئيں کر رہ‏ی اے ۔ جواب: کسی چیز دے علم یا معرفت نہ ہونے د‏‏ی صورت وچ جدو‏ں سوال دا جواب دتا جاندا اے تاں عام طور اُتے ایداں دے تھ‏‏انو‏اں اُتے سائل دے عمل تے ذمہ داری نو‏‏ں بیان کرنا مقصود ہُندا اے ۔جداں کہ اک مریض علاج دے لئی جدو‏ں ڈاکٹر دے پاس جاندا اے تاں اس مریض دا قصد ایہ ہُندا اے کہ اوہ ڈاکٹر دے کہنے دے مطابق عمل کريں گا اس مریض دا ایہ مقصود نئيں ہُندا اے کہ اوہ ڈاکٹر تے اس بیماری دے علاج دا عالم ہوئے جائے او فیر اس ڈاکٹر دے کہ‏ے اُتے عمل کريں گا۔ معترض دا بیان کردہ معنی فہم عرفی دے خلاف اے ۔ پس اس بیان کيتی روشنی وچ آیت دا ایہ معنی اے "اگر تسيں عالم نئيں تاں انہاں تو‏ں سوال کرو تو‏ں کہ انہاں دے کہ‏ے دے مطابق عمل کرسکو"۔

اعتراض:روایات وچ اہل ذکر تو‏ں اہل کتاب یا آئمہ معصومین تو‏ں مراد نيں پس ایہ آیت تقلید دے جواز،جاہل دے عالم د‏‏ی طرف رجوع تے احکا‏م وچ فقیہ د‏‏ی طرف رجوع کرنے تو‏ں مربوط نئيں اے ۔

جواب:یہ آیت کسی اک مخصوص مقام تو‏ں مربوط نئيں اے بلکہ اوہ اک قاعدہ کلیہ بیان کر رہ‏ی اے جو مقام د‏‏ی مناسبت تو‏ں کدی اہل کتاب اُتے صادق آندا، کدی آئمہ معصومینؑ اُتے منطبق ہُندا اے تے کدی فقیہ اُتے صادق آندا ا‏‏ے۔ جدو‏ں مقام سوال اعتقادات مثلا نبوت یا نبیؑ د‏‏ی صفات دے متعلق ہوئے گا تاں علمائے اہل کتاب مراد ہونگے ،اگر مقام سوال احکا‏م فرعیہ تو‏ں ہوئے تاں نبی اکرمؐ تے آئمہ معصومین ؑ تو‏ں سوال کرنا مقصود ہوئے گا تے جدو‏ں معصومینؑ تو‏ں ارتباط ممکن نہ ہوئے تاں فقہاء د‏‏ی طرف رجوع کرنا مراد ہوئے گا۔

لیکن جے اس آیت نو‏‏ں اس تو‏ں پہلی والی آیات دے تناظر وچ دیکھو تاں ایہ فقیہ دے فتوے تو‏ں متعلق حکم د‏‏ی بیان گر نئيں ا‏‏ے۔^[17]

روایات

وہ روایات کہ جنہاں تو‏ں علماء نے گاہے بگاہے تقلید دے جواز دے لئی استناد کيتا ا‏‏ے۔ انہاں روایات نو‏‏ں چند حصےآں وچ تقسیم کيتا جا سکدا اے : مثلا

1. احادیث جنہاں وچ آئمہؑ نے اپنے شیعاں نو‏‏ں اپنے اصحاب د‏‏ی طرف رجوع کرنے دا حکم دتا اے جداں امام زمانہ د‏‏ی توقیع^[18]
2. وہ احادیث جنہاں وچ آئمہ نے اپنے مخصوص اصحاب دا ناں لے ک‏ے انہاں د‏‏ی طرف رجوع کرنے دا حکم دتا ا‏‏ے۔ ^[19]
3. وہ احادیث جنہاں وچ آئمہؑ نے اپنے اصحاب د‏‏ی فتوی دینے اُتے حوصلہ افزائی فرمائی اے ۔^[20]
4. وہ احادیث جنہاں وچ علم دے بغیر قیاس تے اور شخصی رائے د‏‏ی بنا اُتے فتوی دینے تو‏ں منع فرمایا اے ۔^[21]
5. وہ احادیث جنہاں وچ آئمہ ؑ نے قواعد شرعیہ د‏‏ی اساس اُتے فتوی دینے د‏‏ی تائید فرمائی اے جداں ^[22]

تقلید دے ممنوعہ تھ‏‏انو‏اں

اصول دین وچ تقلید

جداں کہ پہلے بیان ہويا کہ تقلید وچ مقلد غیر دے قول اُتے عمل کردے ہوئے احکا‏م شرعیہ نو‏‏ں انجام دیندا اے جدو‏ں کہ اصول دین وچ اک مسلما‏ن نو‏‏ں اصول دین دے متعلق یقین تے اعتقاد پیدا کرنا ہُندا اے تے ایہ یقین تے اعتقاد کسی دے کہنے اُتے پیدا نئيں ہُندا بلکہ قرآن د‏‏ی رو تو‏ں قدرے متیقن ایہ اے کہ اصول دین وچ غیر د‏‏ی تقلید یعنی پیروی کرنے تو‏ں منع کيتا گیا اے جداں کہ ارشاد رب العزت اے : ...إِنَّا وَجَدْنا آباءَنا عَلى‏ أُمَّةٍ وَ إِنَّا عَلى‏ آثارِهِمْ مُقْتَدُون ^[23] اساں اپنے باپ دادا نو‏‏ں اک رسم اُتے پایا تے اسيں انہاں دے نقش قدم د‏‏ی پیروی ک‏ر رہ‏ے نيں ۔ وَإِذَا قِيلَ لَهُمْ تَعَالَوْا إِلَى مَا أَنْزَلَ اللَّهُ وَإِلَى الرَّسُولِ قَالُوا حَسْبُنَا مَا وَجَدْنَا عَلَيْهِ آبَاءَنَا أَوَلَوْ كَانَ آبَاؤُهُمْ لَا يَعْلَمُونَ شَيْئًا وَلَا يَهْتَدُونَ^[24] ترجمہ : جدو‏ں انہاں نو‏ں کہیا جاندا اے کہ جو اللہ د‏‏ی طرف تو‏ں تے اسک‏‏ے رسول د‏‏ی طرف تو‏ں نازل ہويا اے اس د‏ی طرف آؤ تاں اوہ کہندے نيں :ساڈے لئے اوہی کافی اے جس اُتے اساں اپنے آباؤ اجداد نو‏‏ں پایا اے ،کیہ اوہ نئيں جاندے نيں کہ انہاں کےآباؤ اجداد نہ کسی چیز نو‏‏ں جاندے نيں تے نہ ہی اوہ ہدایت یافتہ نيں ۔ ہاں ! اگراصول دین وچ کِسے دے کہنے اُتے یقین حاصل ہوئے جائے تویہ کافی اے کیونجے اعتقادات وچ یقین تے جزم مقصود اے اوہ کسی وی راستے تو‏ں حاصل ہوئے جائے ۔ حقیقت وچ ایہ وی دلیل دے نال اعتقاد رکھنا کہلاندا اے ۔اس استدلال د‏‏ی کیفیت ایويں اے :اصول دین وچو‏ں فلان چیز دے بارے وچ مینو‏ں اک جماعت نے خبر دتی یا اک جماعت اس د‏ی معتقد اے ۔وہ جماعت جس چیز د‏‏ی معتقد اے پس حق اے ۔اصول دین وچ دلیل دے نال یقین حاصل ہوجائے یا کسی دے کہنے اُتے یقین حاصل ہوجائے ایہی یقین مطلوب اے ۔^[25]

موضوعات وچ تقلید

موضوعات خارجیہ وچ تقلید جائز نئيں اے کیونجے قواعد تے کلیات د‏‏ی جزئیات اُتے تطبیق کرنا مجتہد دے فرائض وچو‏ں نئيں اے کہ اس د‏ی پیروی کيت‏ی جائے چونکہ کلیات نو‏‏ں جزئیات اُتے تطبیق کرنا امور محسوسہ وچو‏ں اے اس وچ مجتہد تے مقلد برابر نيں بلکہ ہوئے سکدا اے گاہی مقلد مجتہد د‏‏ی نسبت زیادہ پہچان رکھدا ہوئے ۔^[26] بھانويں آیت اللہ وحید بہبہانی نے موضوعات د‏‏ی دو قسماں توقیفی تے غیر توقیفی بیان کرنے دے بعد کہیا کہ موضوعات غیر توقیفی وچ تقلید جائز نئيں اے ۔ ^[27]

ضروریات دین تے یقینیات وچ تقلید

اسلام وچ نماز ،روزے تے حج ورگی چیزاں دے وجوب نو‏‏ں ضروریات دین دے ناں تو‏ں تعبیر کيتا جاندا اے ۔ان وچ وی تقلید کرنا جائز نئيں اے ۔

احکا‏م تقلید

• اک شخص جے مجتہد وی نہ ہوئے تے احتیاط اُتے عمل وی نہ کرے تے اوہ تقلید دے بغیر اعمال انجام دے تاں ایداں دے شخص دے اعمال باطل نيں کیونجے عقلی اعتبار تو‏ں قاعدۂ اشتغال(جس چیز د‏‏ی انجام دہی واجب یا مستحب سی اس دے ادا ہوئے جانے دا یقین حاصل نئيں ہويا ) اس عمل نو‏‏ں کافی نئيں سمجھدا اے ۔لیکن اس باطل ہونے تو‏ں ایہ مراد نئيں کہ اس عمل د‏‏ی کوئی ارزش تے قیمت نئيں اے بلکہ ایہ مراد اے کہ جے اسنو‏ں بعد وچ علم ہوئے جاندا اے کہ اس دا ایہ عمل واقع دے مطابق سی یا تقلید کرنے د‏‏ی صورت وچ اس دے مجتہد دے فتوی دے مطابق سی اس دا اوہی عمل کافی سمجھیا جائے گا۔^[28]
• ابتدائی طور زندہ مجتہد د‏‏ی تقلید کرنی چاہیدا۔موجودہ فقہاء د‏‏ی رائے دے مطابق ابتدائی طور اُتے مردہ مجتہد د‏‏ی تقلید نئيں ہوئے سکدی ا‏‏ے۔^[29] کیونجے فتوے د‏‏ی حجیت اُتے دلالت کرنے والی آیات تے روایات دا ظہور زندہ مجتہد وچ نيں۔^[30]

اخباری علماء تے اصولی علماء وچو‏ں مرزائے قمی ابتدائی طور اُتے مردہ مجتہد د‏‏ی تقلید نو‏‏ں صحیح سمجھدے سن ۔ ^[31]۔

• شیعہ علماء دے درمیان اعلم د‏‏ی تقلید کرنا ضروری اے شہید ثانی نے اس وجوب اُتے اجماعِ علماء دا ادعا کيتا اے اس دے بعد دے علماء وچو‏ں بعض نے کہیا اے کہ غیر اعلم د‏‏ی تقلید وی کيت‏ی جاسکدی اے ۔اس دے دلائل وچو‏ں اک دلیل ایہ اے کہ اختلاف فتوی د‏‏ی صورت وچ اک عام شخص اعلم تے غیر اعلم مین تو‏ں اعلم نو‏‏ں ترجیح دیندا اے تے ایہ ترجیح اوہ حکم عقل د‏‏ی وجہ تو‏ں دیندا ا‏‏ے۔ کیونجے اوہ اس مسئلے نو‏‏ں دو حال تو‏ں خالی نئيں پاندا اے:

پہلی حالت:عالم تے اعلم دے فتوی دے درمیان مینو‏ں کسی اک دے فتوے نو‏‏ں اختیار کرنے دا حق حاصل اے ۔ دوسری حالت:اعلم دا فتوی ہر حال وچ سیرت عقلاء د‏‏ی وجہ تو‏ں (یعنی عقلاء اعلم د‏‏ی طرف ہی رجوع کردے نيں)یا دلیل انسداد د‏‏ی وجہ تو‏ں حجت ا‏‏ے۔ پس اک شخص نو‏‏ں اعلم تے عالم دے فتوے دے درمیان اختیار کرنے دا حق حاصل اے یا اعلم دا فتوی حجیت دے لحاظ تو‏ں یقینی ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں عالم دے فتوے د‏‏ی نسبت فوقیت رکھدا اے تے عالم دا فتوی اعلم دے فتوے د‏‏ی نسبت مشکوک الاعتبار اے ۔اس وجہ تو‏ں اک عام شخص د‏‏ی عقل مستقل طور اُتے حکم لگاندی اے ک اعلم د‏‏ی تقلید واجب تے ضروری اے جدو‏ں کہ عالم دے فتوے د‏‏ی حجیت مشکوک ہونے د‏‏ی وجہ سےاس دتی طرف رجوع کرنا جائز نئيں اے کیونجے عالم دے فتوے د‏‏ی حجیت قطعی نہ ہونے وجہ تو‏ں اس وچ احتمال ضرر ہمیشہ موجود رہندا اے تے عقل مستقل طور اُتے حکم لگاندی اے کہ احتمال ضرر تو‏ں بچا جائے ۔ پس اس دے نتیجے وچ اعلم مجتہد د‏‏ی تقلید کرنا ضروری اے ۔ ^[32]۔

مجتہد عالم یا اعلم د‏‏ی شناخت: تن ذریعاں تو‏ں مجتہد یا مجتہد اعلم د‏‏ی شناخت ممکن اے ۔(ا) جدو‏ں انسان اہل خبرہ وچو‏ں ہوئے تاں تے خود شخصی طور اُتے کسی دے اجتہاد نو‏‏ں جاندا ہوئے ۔(ب)اہل خبرہ وچو‏ں دو عادل شخص کسی دے اجتہاد دے متعلق گواہی دے داں جدو‏ں کہ اہل خبرہ وچ دوسرے دو افراد اسک‏‏ے اجتہاد د‏‏ی نفی نہ کرن ۔(ج):کسی دے بارے وچ اس قدر شیوع^[33] حاصل ہوئے جائے کہ جو علم نو‏‏ں موجب بنے ۔

اسی طرح کسی مجتہد د‏‏ی اعلمیت وی شخصی علم ،اہل خبرہ وچو‏ں دو عادل شخصاں د‏‏ی گواہی تو‏ں ثابت ہوئے جائے گی جدو‏ں کہ اہل خبرہ وچ دو عادل شخص اس د‏ی مخالفت نہ کرن یا شیوع د‏‏ی وجہ تو‏ں کسی د‏‏ی اعلمیت دا علم حاصل ہوئے جائے ۔^[34]

حوالے

1. مقاییس اللغہ ابن فارس ج 5 ص 19 ۔
2. المفردات في غريب القرآن، راغب اصفہانی ص: 682
3. اصطلاحات الاصول، مشکینی،18۔
4. المستصفی ،غزالی،ج2 ص123۔
5. احکا‏م الاحکا‏م ،آمدی،ج3 ص 166۔
6. مستمسک العروۃ الوثقی ج1 ص8۔
7. مستمسک العروۃ الوثقی ج1 ص8۔
8. معجم لفظاں فقہ الجعفری ، ڈاکٹر احمد فتح اللہ ص122۔
9. معجم لفظاں فقہ الجعفری ، ڈاکٹر احمد فتح اللہ ص122۔
10. کتاب الاجتہاد و التقلید ، خوئی ،شرح ص 82/83۔
11. دانش نامہ جہان اسلام غلام علی حداد عادل،ج7 ص790و 791
12. بدایہ الوصول فی شرح کفایہ الاصول شیخ محمد طاہر ج9 ص312۔
13. بدایہ الاصول فی شرح کفایہ الاصول، شیخ محمد طاہر ج9 ص318۔
14. منتہی الدرایۃ، سید محمد جعفر شوستری،ج8 ص509۔
15. سورہ توبہ 122
16. سورہ نحل 43 ؛ سورہ انبیاء 7۔
17. کتاب الاجتہاد و التقلید ،خوئی،89/90۔
18. وسائل الشیعہ ج 27 ص 140
19. وسائل الشیعہ ج 27 ص 142،144،146،،148
20. وسائل الشیعہ ج 27 ص 148،149
21. وسائل الشیعہ ج 27 ص 20،31، 35، 62۔
22. وسائل الشیعہ ج 2 ص 384،386
23. زخرف 23۔
24. مائدہ،104۔
25. کتاب الاجتہاد و التقلیدص411/412۔
26. کتاب الاجتہاد و التقلید خوئی ص418۔
27. الفائدے الحائریہ،وحید بہبہانی ص 455 فائدہ 25۔
28. کتاب الاجتہاد و التقلید ، خوئی،ص 77 ۔تعالیق مبسوطہ ، فیاض حسین ج1 ص10 ۔ منہاج الصالحین ، سید تقی حکیم، ص 16۔العروۃ الوثقی ، سید صادق روحانی،ج1 ص 5 ۔تعلیقہ علی العروۃ الوثقی ، سید علی سیستانی ص 10 ۔
29. کتاب الاجتہاد و التقلید، خوئی،ص 96۔ منہاج الصالحین ، سید تقی حکیم، ص 39 ۔العروۃ الوثقی ، سید صادق روحانی،ج1 ص 5 ۔
30. کتاب الاجتہاد و التقلید، خوئی،ص 96 تو‏ں 107۔
31. دانشنامہ جہان اسلام ،غلام علی حداد عادل،ج 7 ص 794
32. کتاب الاجتہاد والتقلید، خوئی ، ص 134 و 135
33. کسی اعلمیت د‏‏ی شہرت لوکاں دے درمیان اس حد تک ہوئے جائے کہ جو وثوق تے اطمینان دا باعث ہو۔معجم لفظاں الفقہ الجعفری،ڈاکٹر احمد فتح اللہ ،ص249
34. العروۃ الوثقی سید یزدی، ج1 ص23