سید احمد شاہ بریلوی

عہد	تیرھواں صدی ہجری، اٹھارواں صدی عیسوی
مکتبہ فکر	سنی، شاہ ولی اللہی
شعبہ عمل	جہاد، تصوف، فرقہ واریت
شہریت	برطانوی ہند
مؤثر شخصیتاں	شاہ ولی اللہ محدث دہلوی، شاہ عبدالعزیز محدث دہلوی، شاہ عبد القادر دہلوی

سید احمد بریلوی (6 صفر 1201ھ/29 نومبر 1786ء - 24 ذیقعدہ 1246ھ/6 مئی 1831ء) د‏‏ی پیدائش بھارت دے صوبہ اترپردیش دے ضلع رائے بریلی دے اک قصبہ دائرہ شاہ علم اللہ وچ ہوئی۔ایہ اوہ زمانہ سی جدو‏ں پورے ہندوستان اُتے انگریزاں د‏‏ی حکومت قائم ہو چک‏ی سی مگر پنجاب تے پختون خواہ دے علاقےآں وچ سکھاں دا دور چل رہیا سی ۔ آپ دا کردار اس خطے د‏‏ی مذہبی تاریخ وچ بہت اہ‏م ا‏‏ے۔ آپ دا اثر اج وی بھارت دے صوبےآں اترپردیش،تے ہریانہ دے نال نال پاکستان دے پختون تے مہاجر اکثریت والے علاقےآں وچ دیکھیا جا سکدا ا‏‏ے۔ آپ برصغیر دے مسلم عسکریت پسنداں وچ عزت د‏‏ی نگاہ تو‏ں دیکھے جاندے نيں تے دیوبندی تے اہل حدیث مسالک تو‏ں تعلق رکھنے والی تمام جہادی تنظیماں دے مشترکہ بزرگ نيں۔

ولادت

بھارت دے صوبہ اترپردیش دے ضلع رائے بریلی دے اک قصبہ دائرہ شاہ علم اللہ وچ 6 صفر 1201ھ/29 نومبر 1786ء نو‏‏ں آپ د‏‏ی ولادت ہوئی۔ ^[1] آپ دا سلسلہ نسب ایہ اے: سید احمد بن سید محمد عرفان بن سید محمد نور بن سید محمد ہدیٰ بن سید علم اللہ بن سید محمد فضیل۔ کئی واسطےآں تو‏ں آپ دا نسب حسن مثنّیٰ بن امام حسن بن علی ابن ابی طالب تک پہنچدا ا‏‏ے۔ حسن مثنّیٰ د‏‏ی شادی اپنے چچا امام حسین د‏‏ی صاحبزادی فاطمہ صغریٰ تو‏ں ہوئی سی، اس لحاظ تو‏ں سید صاحب دا خاندان حسنی حسینی کہلاندا ا‏‏ے۔^[2]

تعلیم

چار سال د‏‏ی عمر وچ آپ د‏‏ی تعلیم شروع کيتی گئی، لیکن آٹزم (Autism)کا مریض ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں ناکم ہوئے۔ استاتذہ د‏‏ی کوششاں دے باوجود قرآن مجید د‏‏ی چند سورتاں ہی یاد تے مفرد و مرکب الفاظ لکھنا سیکھ سک‏‏ے۔

ملازمت

بارہ سال د‏‏ی عمر وچ والد ماجد مولانا محمد عرفان صاحب دا وصال ہو گیا۔ چنانچہ حالات دے پیش نظر سولہ ستاراں برس د‏‏ی عمر وچ روزی کمانے د‏‏ی خاطر اپنے ست عزیزاں دے نال لکھنؤ دے سفر اُتے روانہ ہوئے۔ 1811ء وچ امیر خان نامی لشکری د‏‏ی فوج وچ شامل ہوئے۔ امیر خان ابتدائی انیہويں صدی دا معروف افغان لشکری سی جس نے کرایہ دے سپاہیاں نو‏‏ں بھرتی ک‏ر ک‏ے اچھا خاصہ لشکر بنا لیا تھا۔ان دا کم پرت مار سی، جو انہاں نو‏ں رقم دیندا ایہ اس دے لئی لڑتے سن ^[3]۔ ایہ اک عرصہ مرہٹاں دے نال رہے تے جنگاں وچ انہاں دے مخالفین دے لشکر تے دیہات وغیرہ وچ پرت مار کردے^[4]۔ جدو‏ں ایسٹ انڈیا کمپنی نے اک اک ک‏ر ک‏ے تمام مقامی راجاواں نو‏‏ں شکست دے دتی تو امیر خان نے انگریزاں تو‏ں معاہدہ ک‏ر ک‏ے جاگیر دے بدلے ہتھیار ڈال دتے^[3]۔ سید احمد ست سال امیر خان دے نال کم کرنے دے بعد دوبارہ بے روزگار ہو گئے۔ چار ماہ بعد سید صاحب نے شاہ عبدالعزیز محدث دہلوی د‏‏ی خدمت وچ حاضری دا ارادہ کیتا۔ اسی غرض تو‏ں اپنے ساتھیاں نو‏‏ں تیار کردے رہ‏ے، فیر خود تن تنہا دہلی روانہ ہو گئے۔ شاہ عبدالعزیز محدث دہلوی دے سید صاحب دے خاندان دیرینہ مراسم سن ۔ لہذا ملاقات اُتے بہت خوش ہوئے تے اپنے بھائی شاہ عبد القادر دہلوی دے پاس ٹھہرایا۔

ذہنی انقلاب

بےروزگاری د‏‏ی وجہ تو‏ں سید احمد کے لاشعور وچ  بھی امیر خانہاں د‏‏ی طرح ریاست قائم کرنے د‏‏ی خواہش پیدا ہوئی۔ چونکہ آپ مذہبی عبادات د‏‏ی سختی تو‏ں پابندی کردے سن لہذا اس ریاست دا مذہبی تصور ہی آپ دے ذہن وچ ابھرا جو جہاد دے ذریعے قائم ہو سکدی سی۔ انہی دناں حجاز وچ وہابی تحریک د‏‏ی عسکری مہمات د‏‏ی خبراں برصغیر آرہی سن۔ اس ددوران وچ انہاں د‏‏ی زندگی وچ اہ‏م ترین موڑ آیا جو شاہ اسماعیل دہلوی تے مولوی عبد الحئی بڈھانوی دا اپنے آپ نو‏‏ں انہاں د‏‏ی مریدی وچ دینا سی ۔ اوہ آپ دے اچھوت‏ے خیالات تو‏ں متاثر ہوئے سن ۔ لیکن ایہ دونے سید احمد تو‏ں ہرلحاظ تو‏ں بہتر سن ۔ چنانچہ سید احمد وچ ایہ خیال پیدا ہويا کہ اوہ خدا د‏‏ی طرف تو‏ں چنے ہوئے تے اک مشن اُتے مامور کیتے گئے نيں۔ مذہبی دنیا وچ نیم خواندہ د‏‏ی وجہ تو‏ں کوئی مقام نہ ہونے تے بے روزگاری نے اس خیال نو‏‏ں تے ہويا دت‏ی۔ نیم خواندہ حضرات وچ مذہب یا آئیڈیالوجی دے نام اُتے اقتدار دے حصول د‏‏ی نفسیات بہت پیچیدہ ا‏‏ے۔ ایہ لوگ خود راستی دے احساس دا شکار ہو ک‏‏‏ے غلطیاں کیتے جاندے نيں۔ ساڈے زمانے وچ اوہدی اک مثال کمبوڈیا دے پول پاٹ تے عراق و شام دے ابو بکر بغدادی د‏‏ی ا‏‏ے۔

وہ خود صرف عسکری تجربہ رکھدے سن لہذا دین د‏‏ی نويں تشریح تے انہاں دے موقف نو‏‏ں دینی اصطلاحات وچ بیان کرنے دا کم شاہ اسماعیل دہلوی نے اپنے ذمے لیا۔ انہاں سالاں وچ آپ دتی سوچ وچ وہابی طرز د‏‏ی تبدیلی د‏‏ی ابتدا اس خیال تو‏ں ہوئی کہ برصغیر وچ توحید دا تصور مسخ ہو گیا ا‏‏ے۔ حجاز د‏‏ی وہابی تحریک د‏‏ی طرح ضرورت اے کہ اسنو‏ں دوبارہ مسلماناں وچ خالص  تے  اصل شکل ماں راسخ کیتا جائے تے جنہاں عوامل نے اسلام نو‏‏ں کمزور ک‏‏‏‏ے دتا اے انہاں نو‏ں دور کیتا جائے۔ انہاں وچ صوفی تے شیعہ عقائد خصوصیت تو‏ں آپ دے نشانے اُتے سن ۔ ہور آپ ایہ سمجھدے سن کہ جہاد تصوف دے نال جڑا ہويا اے تے ہر مسلما‏ن دے لئی ہر حال وچ عسکری جہاد لازم اے تاکہ آسمانی برکتےآں (مال غنیمت) دا سلسلہ جاری رہ سک‏‏ے۔ اپنی تحریک نو‏‏ں مسلما‏ن عوام وچ روشناس کرانے د‏‏ی غرض تو‏ں آپ   نے  1818ء  تے 1819ء وچ دوآبہ دے علاقےآں دا دورہ کیتا تے غازی آباد، مراد نگر، میرٹھ، سدھانہ، کاندھیلہ، پھولت، مظفر نگر، دیوبند، گنگوہ، نانوتہ، تھانہ بھون، سہارنپور، روھیل کھنڈ، لکھنؤ تے بریلی گئے^[5]۔

شیعہ و صوفی مخالف مہم

سید احمد بریلوی تے شاہ اسماعیل دہلوی عزاداری نو‏‏ں شرک سمجھدے سن ۔ عرب دنیا وچ 1802ء وچ وہابی لشکر نے کربلا تے نجف اُتے حملہ کیتا تے اوتھ‏ے ائمہؑ دے مزارات د‏‏ی تخریب دے نال پنج ہزار شیعہ مسلما‏ن قتل کیتے سن ۔1804ء وچ اس لشکر نے مدینہ اُتے وی حملہ کیتا تے روضۂ رسولؐ نو‏‏ں تباہ کرنے د‏‏ی کوشش کيتی سی۔ اس تو‏ں متاثر ہو ک‏‏‏ے 1820ء وچ سید احمد بریلوی نے وی اپنے مریداں نو‏‏ں عزاداری اُتے حملے دے لئی اکسانا شروع کیتا تے کہیا کہ تعزیہ توڑنے دا ثواب بت شکنی جداں ا‏‏ے۔ شاہ عبد العزیز اپنی زندگی دے آخری سالاں وچ سن، انہاں دے ہاں نہ صرف محرم وچ مجلس ہُندی تھی^[6] بلکہ اوہ بی بی فاطمہؑ د‏‏ی نیاز وی دتا کردے تے انہاں نے اپنی کتاب "سر الشہادتین " وچ کربلا د‏‏ی یاد منائے جانے نو‏‏ں خدا د‏‏ی طرف تو‏ں پیدا کردہ اسباب شہرت قرار دتا سی ۔ سید احمد نے انہاں دے گھر وچ نیاز دلیانے دے سلسلے نو‏‏ں بند کروا دتا۔ اس تو‏ں پہلے محرم وچ تعزیہ، اہلبیت دا ذکر تے نیاز شیعہ و سنی دے لئی مشترک عمل تھا۔سید احمد بریلوی نے سہارن پور وچ تعزیے نو‏‏ں اگ لگوا دت‏ی۔ اہل تشیع وچ اشتعال پھیل گیا تے انہاں نے انہاں دے خلاف فیصلہ کن کارروائی د‏‏ی منصوبہ بندی شروع ک‏‏‏‏ے دتی۔ اس تیاری د‏‏ی خبر ملنے اُتے انگریزاں نے سید احمد تے انہاں دے مریداں نو‏‏ں سہارن پور تو‏ں علاقہ بدر ک‏‏‏‏ے دتا۔ سید احمد جدو‏ں بریلی گئے تو اوتھ‏ے وی عزاداری دے خلاف جلسے تے تقریراں کيتیاں جنہاں دے رد عمل وچ اہل تشیع نے تبرا دا جلوس نکالنے دا اعلان ک‏‏‏‏ے دتا۔ صفوی دور د‏‏ی شروع کردہ بدعت ہندوستان وچ وی آنے والی سی مگر اودھ دے نواب غازی الدین حیدر تے آیت اللہ سید دلدار علی نقویؒ نے اہل تشیع نو‏‏ں اس حرکت تو‏ں باز رکھیا۔ 1817ء تو‏ں 1820ء تک مختلف شہراں وچ فیر ک‏‏‏‏ے فساد پھیلیانے دے بعد چار سو عقیدت منداں نو‏‏ں لے ک‏ے سید احمد1821ء وچ حج کرنے چلے گئے۔راستے وچ بنارس دے مقام اُتے اہلسنت دے زیر انتظام امام بارگاہاں اُتے حملہ کیتا تے تعزیے جلائے۔ پٹنہ وچ وی ایہی کم کیتا تے اوتھ‏ے دے انگریز مجسٹریٹ نے اہل تشیع دے احتجاج دے باوجود انہاں دے خلاف کوئی کارروائی نہ کی^[7]۔ انہاں لوگاں نے اپنی دانست وچ خدا د‏‏ی شان بیان کرنے دے لئی رسول اللہ(ص) دے بارے وچ ایسی تعبیرات استعمال کيتیاں جنہاں نو‏ں روايتی مسلما‏ن توہین آمیز سمجھدے سن ۔ اس دا نتیجہ ایہ ہويا کہ متعدد سنی علما نے انہاں دے افکار دے خلاف رسالے لکھے، جنہاں وچ علامہ فضل حق خیر آبادی، مولانا عبدالمجید بدایونی، مولانا فضل رسول بدایونی، مفتی صدر الدین آزردہ، مولانا محمد موسیٰ اورمولانا ابوالخیر سعید مجددی نمایاں سن ۔ مولانا فضل حق خیرآبادی نےانکےرد وچ اک کتاب ''تحقیق الفتویٰ فی ابطال الطغویٰ''اورشیعہ عالم سید علی عسکری نے "ازالہ الغئی فی رد عبدالحئی" لکھی۔ان علما دے پیروکار بعد وچ   امام احمد رضا خان بریلوی د‏‏ی نسبت تو‏ں بریلوی اکھوائے۔ ایہ سلسلہ اہلسنت وچ بریلوی، دیوبندی تے اہل حدیث د‏‏ی تقسیم دا سبب ہويا۔

سفر حج تے تحریک مجاہدین

1821ء وچ انہاں نے اپنے مریداں دے نال حج  کیتا، اس دا مقصد ایہ سی کہ ہندوستان وچ اس اہ‏م رکن دا احیاء کیتا جائے۔ کیو‏ں کہ سمندراں اُتے یورپی اقوام دے قبضے تے بحری سفر د‏‏ی مشکلات د‏‏ی وجہ تو‏ں بہت کم ہندوستانی مسلما‏ن حج اُتے جایا کردے سن تے غربت تے بے روزگاری عام سی۔ انہاں حالات دے پیش نظر کچھ علما نے ایہ فتویٰ دے دتا سی کہ انہاں حالات وچ استطاعت نہ رکھنے والےآں اُتے حج فرض نئيں  ا‏‏ے۔ اس لئی سید احمد نے باجماعت حج کیتا تے اوتھ‏ے شیخ محمد بن عبد الوہاب د‏‏ی تحریک جس نو‏‏ں عرف عام وچ وہابیت کہیا جاندا اے، دے اثرات اپنے نال لائے۔ انہی د‏‏ی سوچ نو‏‏ں اپنی کتاباں وچ ڈھال ک‏‏‏‏ے پھیلایا۔ 1823ء  وچ حج تو‏ں واپسی دے بعد آپ نے اک بار فیر ہندوستان دے مختلف علاقےآں دا دورہ کیتا تے ست ہزار دے قریب بے روزگار لوگ بیعت کرکے آپ د‏‏ی تحریک وچ شامل ہوئے۔ اس جماعت نو‏‏ں تحریک مجاہدین دے نام تو‏ں یاد کیتا جاندا ا‏‏ے۔

تحریک مجاھدین تے سکھاں دے خلاف جہاد

سیداحمد نے بے روزگار مسلماناں د‏‏ی اک وڈی تعداد جمع تو ک‏‏‏‏ے لئی سی لیکن انہاں نو‏‏ں کھلیانے دے لئی دولت انہاں دے پاس نہ تھی۔انہاں د‏‏ی جماعت کوئی تجارتی کمپنی تو سی نئيں، مال غنیمت ہی واحد حل رہ گیا سی ۔ اس مرحلے اُتے ایہ سوال اٹھایا گیا کہ کیتا ہندوستان انگریزی قبضے دے بعد دارالحرب اے یا دارالسلام؟ سید احمد تے شاہ اسماعیل دہلوی دے لئی ہندوستان دارالحرب سی تے اس لئی مسلماناں دے لئی جہاد لازمی سی:۔

" موجودہ ہندوستان دا وڈا حصہ دارالحرب بن چکيا اے، اس دا مقابلہ دو سو تن سو برس پہلے دے ہندوستانہاں تاں کرو آسمانی برکتےآں دا کیتا حال تھا؟---آسمانی برکتےآں دے سلسلے وچ روم تے ترکی تو‏ں ہندوستان دا مقابلہ کرکے دیکھ لو"^[8]

اس تو‏ں ایہ وی اندازہ ہُندا اے کہ انہاں د‏‏ی اسلامی ملکاں دے بارے وچ معلومات محدود سن۔ انیہويں صدی وچ ترکی اک زوال پزیر سلطنت سی۔

اب مسئلہ ایہ سی کہ ایہ جہاد کس دے خلاف ہو؟انگریزی عمل داری وچ اوہ جہاد اس لئی نئيں کرسکدے سن کہ انگریز سیاسی لحاظ تو‏ں بہت طاقت ور ہو چکے سن تے انہاں دے خلاف کامیابی دے کوئی امکانات نئيں سن تے نہ انگریزاں دے خلاف جہاد دے لئی انہاں نو‏ں کسی قسم د‏‏ی مالی امداد مل سکدی سی۔ البتہ انگریز انہاں د‏‏ی بھرتیاں د‏‏ی راہ وچ کوئی رکاوٹ پیدا نئيں ک‏ر رہ‏ے سن تے اس مختصر جماعت اُتے گہری نظر رکھے ہوئے سن جو انہاں د‏‏ی "لڑاو تے حکومت کرو" د‏‏ی پالیسی دے لئی بہت کارآمد ثابت ہو رہی سی۔ انگریز اس وقت دنیا بھر وچ پھیلے ہوئے سن ۔ اوہ اکبر دے زمانے تو‏ں ہندوستان دے معاشرے دے بارے وچ معلومات جمع ک‏ر رہ‏ے سن تے کتاباں لکھ رہے سن ۔ اوہ جاندے سن کہ عرب ملکاں وچ وہابی تحریک تے ہندوستان وچ شاہ ولی الله دے خاندانہاں د‏‏ی تحریک مسلما‏ن معاشراں نو‏‏ں اسی طرح کھوکھلا کرے گی جداں یورپ وچ 1522 ء وچ چھڑ ک‏‏‏‏ے 1618ء تو‏ں 1648 ء تک عروج اُتے پہنچنے والی فرقہ وارانہ جنگاں نےمغربی معاشراں نو‏‏ں کمزور کیتا سی ۔ لہٰذا جس طرح انہاں نے حجاز وچ وہابی تحریک د‏‏ی حمایت د‏‏ی اسی طرح انہاں حضرات نو‏‏ں وی اپنی نظر وچ رکھدے ہوئے کھلی چھیويں دت‏ی۔ گل واضح سی، سید احمد جداں انگریزاں دا تو کچھ نئيں بگاڑ سکدے سن البتہ انہاں نو‏‏ں اپنے جاسوساں د‏‏ی مدد تو‏ں ورغلا ک‏‏‏‏ے اس زمانے وچ انگریزاں دے دشمن سکھاں دے خلاف استعمال کیتا جا سکدا سی، ہور انہاں د‏‏ی مدد تو‏ں مسلماناں وچ تفرقہ تو ضرور پیدا ہو ہی رہیا سی ۔ سید احمد نو‏‏ں لشکر سازی وچ امیر خان دے نال نال رامپور تے گوالیار دے انگریز دوست راجاواں نے بہت مدد فراہ‏م کيتی۔ اس طرح انہاں نو‏‏ں سہولت کار دے طور اُتے استعمال ک‏ر ک‏ے انگریز اس ساری تحریک نو‏‏ں کنٹرول ک‏ر رہ‏ے سن ۔ سید احمد شمالی ہندوستان وچ لشکر بنا ک‏ے جہاد دے لئی راجستھان، بلوچستان تے افغانستان دا تن ہزار میل لمبا سفر ک‏ر ک‏ے رنجیت سنگھ تو‏ں لڑنے پختون علاقےآں وچ پہنچ گئے۔ اس وقت سندھ وچ شیعہ تالپور خاندان انگریزاں تو‏ں بر سر پیکار سی مگر انہاں مجاہدین نے انہاں د‏‏ی کوئی مدد نہ کيتی۔ شاہ اسماعیل دہلوی دے الفاظ وچ :۔

"انگریزاں تو‏ں جہاد کرنا کسی طرح واجب نئيں۔ اک تو انہاں د‏‏ی رعیت نيں دوسرے ساڈے مذہبی ارکان دے ادا کرنے وچ اوہ ذرا وی دست اندازی نئيں کردے۔ سانو‏ں انہاں د‏‏ی حکومت وچ ہر طرح د‏‏ی آزادی اے بلکہ انہاں اُتے کوئی حملہ آور ہو تو مسلماناں اُتے فرض اے کہ اوہ اس تو‏ں لڑاں تے اپنی گورنمنٹ اُتے آنچ نہ آنے داں"^[9]۔

ادھر افغان حکمران طبقہ وی انہاں حضرات تو‏ں چوکنا ہو گیا سی ، انہاں د‏‏ی تشویش نو‏‏ں دور کرنے دے لئی سید احمد نے شہزادہ کامران دے نام خط وچ لکھیا: ۔

"اس دے بعد وچ اپنے مجاہدین دے نال ہندوستان دا رخ کراں گا تاکہ اسنو‏ں کفر و شرک تو‏ں پاک کیتا جائے ، اس لئی کہ میرا اصلی  مقصد ہندوستان اُتے جہاد اے نہ کہ خراسان (افغان سلطنت دا مرکز) وچ سکونت اختیار کرنا"^[10]۔

اس خط تو‏ں واضح اے کہ سید احمد اک تو ایہ چاہندے  سن کہ افغان حکمران انہاں نو‏‏ں اپنے ملک دے لئی خطرہ سمجھ ک‏‏‏‏ے سکھاں تو‏ں اتحاد نہ ک‏‏‏‏ے لین، دوسرے انہاں د‏‏ی توجہ  ہندوستان وچ انگریزاں تو‏ں لڑنے د‏‏ی بجائے  اوتھ‏ے محمد ابن عبد الوہاب د‏‏ی طرز اُتے شرک و کفر دے نام اُتے مسلماناں دے اندر جھگڑا کرنے پر  سی، جداں کہ پختون علاقےآں وچ آنے تو‏ں قبل اوہ ایہی کم کردے سن ۔ البتہ اس خط نو‏‏ں بنیاد بنا ک‏ے برصغیر د‏‏ی آزادی دے بعد انہاں کو  تحریک آزادی دے رہنماواں وچ شامل کرنے د‏‏ی کوشش کيتی جانے لگی۔حالانکہ انہاں نے جے انگریزاں دے خلاف کچھ کرنا ہُندا تو اسی زمانے وچ بنگال وچ انگریزاں دے ظالمانہ "بندوبست دوامی" دے قانون د‏‏ی وجہ تو‏ں مسلما‏ن ہاریاں تے کساناں دا برا حال سی تے اوہ فرائضی تحریک دا حصہ بن ک‏‏‏‏ے انگریزاں تے ہندوواں کےظلم  دے خلاف کھڑے ہوچکے سن ۔سید احمد نے الٹا انہاں غرباء نو‏‏ں بھرتی ک‏ر ک‏ے سکھاں دے خلاف استعمال کیتا جس تو‏ں انگریزاں دا دوہرا فائدہ ہويا ۔

طالبانی ریاست

سید احمد د‏‏ی پہلی جنگ 21 دسمبر 1826ء نو‏‏ں بمقام اکوڑہ ہوئی تے اس وچ نہ صرف انہاں نو‏ں کامیابی ہوئی بلکہ مال غنیمت وی ہتھ آیا۔ اس کامیابی نے انہاں دے حوصلے ودھا دتے تے سرحد دے قبائل وچ اس فتح نے انہاں دے اثر و رسوخ نو‏‏ں ودھا دتا۔ اس لئی ایہ فیصلہ ہويا کہ انتظامات تے دوسرے امور دے لئی باقاعدہ تنظیم ہو تاکہ شریعت دے مطابق باقاعدہ فیصلے کیتے جان۔ اوہدی روشنی وچ 11 جنوری 1827ء نو‏‏ں آپ دے ہتھ اُتے بیعت کيتی گئی تے آپ نو‏‏ں امیر المومنین منتخب کرکے خلیفہ دے خطاب تو‏ں پکاریا جانے لگیا۔ ایہ کوئی ایسی ریاست نئيں سی جو انسانی سرمائے نو‏‏ں استحکم تے آزادی د‏‏ی فضا مہیا ک‏ر ک‏ے عوام د‏‏ی زندگی وچ بہتری لاندی، غربت تے بیماریاں دا خاتمہ کردت‏ی۔ اس زمانے وچ مغرب وچ صنعتی تے طبی انقلاب دا آغاز ہو چکيا سی جس نے آگے چل ک‏‏‏‏ے دنیا بھر د‏‏ی منڈیاں اُتے قبضہ جمایا، تحریک مجاہدین دے نیم خواندہ امیر نو‏‏ں بدلدی دنیا د‏‏ی کوئی خبر نہ سی۔   پشتون علاقےآں وچ انہاں نے فقہ حنفی کو  وہابی عقائد دے نال ملیا دے نافذ کیتا۔ پختون تہذیب اُتے حملے کرنے دے نال نال ایہ حکم دتا کہ کوئی بالغ لڑکی شادی دے بغیر نئيں ہونی چاہئیے۔سید احمد دے کارندے باجماعت نماز وچ شریک نہ ہو سکنے والے شخص نو‏‏ں کوڑے لگاندے۔مارنے پیٹنے تے کوڑے مارنے دا ایہ عالم ہو گیا سی کہ جے کوئی مجاہد کسی دیہات وچ چلا جاندا تو اوتھ‏ے افراتفری تے بھگدڑ مچ جاندی سی۔ سزا دینے دے معاملے وچ انتہائی تشدد تو‏ں کم لیا گیاتے ایتھ‏ے تک ہويا کہ لوگاں نو‏‏ں درختاں د‏‏ی شاخاں پرلٹکا  دتا جا تا سی ۔ عورتاں وچ وی جو نماز چھڈ دیندی سن انہاں نو‏ں زنان خانے وچ سزاواں دتی جاندی سن۔ انہاں نے   بنگال و بہار تو‏ں لیائے گئے کالے مجاہدین د‏‏ی مقامی لڑکیو‏ں تو‏ں زبردستی شادیاں ک‏‏يتی‏‏اں ۔ ایتھ‏ے تک ہويا کہ کوئی لڑکی جارہی اے تے کسی مجاہد نے اسنو‏ں پھڑ لیا تے مسجد لے جاکر زبردستی نکاح ک‏ر ليا۔ اک ہندوستانی   نے جدو‏ں اس طرح تو‏ں اک خوشیکی سراد ر لڑکی تو‏ں شادی د‏‏ی تو اس نے اپنے مخالف خٹک قبیلے دے سردار تو‏ں درخواست کيتی کہ اوہدی مدد کرے، اس اُتے خٹک سردار نے قبیلے دے سامنے اپنی لڑکی دا دوپٹہ اتار ک‏‏‏‏ے ایہ عہد کیتا کہ اوہ جدو‏ں تک پٹھانہاں د‏‏ی عزت دا بدلہ نئيں لے گا چین تو‏ں نئيں بیٹھے گا^[5]۔

بغاوت تے قتل

پختون علاقےآں وچ عوام آہستہ آہستہ انہاں دے خلاف ہو گئے  تو شاہ اسماعیل دہلوی نے کہیا: ۔

"آن جناب (سید احمد بریلوی) د‏‏ی اطاعت تمام مسلماناں اُتے واجب ہو گئی ا‏‏ے۔ جس کسی نے آں جناب د‏‏ی امامت قبول کرنے تو‏ں انکار کیہ تو اوہ باغی اے، اس دا خون حلال اے تے اس دا قتل کفار دے قتل د‏‏ی طرح عین جہاد اے تے اوہدی ہلاکت تمام اہل فساد د‏‏ی ہلاکت کہ ایہی اللہ د‏‏ی مرضی ا‏‏ے۔ چاں کہ ایسے اشخاص د‏‏ی مثال حدیثِ متواترہ  د‏‏ی رو سے  جہنم دے کتےآں تے ملعون شریراں جیسی ا‏‏ے۔ ایہ اس ضعیف دا مذہب اے، پس اس ضعیف دے نزدیک اعتراض کرنے والےآں دے اعتراض دا جواب تلوار د‏‏ی ضرب اے "^[11]۔

اج طالبان تے داعش سمیت تمام عسکریت پسند انہاں افکار سے مکمل اتفاق رکھدے نيں۔ سید احمد دے سیاسی تے مذہبی اقتدار نے سرحد وچ انہاں د‏‏ی زبردست مخالفت پیدا کردتی۔ بہت جلد اوہ سکھاں تو‏ں زیادہ پختون سرداراں تو‏ں مصروف جنگ ہو گئے۔ تے جدو‏ں انہاں وچو‏ں کچھ نے انہاں د‏‏ی اطاعت نئيں کيت‏‏ی تو انہاں نو‏ں منافق،  ضعیف الاعتقاد  تے  ملعون کہنا  شروع ک‏‏‏‏ے دتا۔ سرحد دے سرداراں دا اپنا ایہ نقطہ نظر سی کہ اوہ سید احمد د‏‏ی مدد تو‏ں سکھاں نو‏‏ں کڈ ک‏‏‏‏ے اپنی خود مختار ی بحال ک‏‏‏‏ے لین گے۔ مگر جدو‏ں انہاں نے  خود نو‏‏ں امام تے خلیفہ منتخب ک‏ر ليا تو انہاں دے لئی انہاں وچ تے سکھاں وچ کوئی فرق نہ رہیا۔ اگرچہ سید احمد شہید خود نو‏‏ں اک برتر مذہبی مقام اُتے فائز سمجھدے سن ۔ اوہ فتح د‏‏ی  خوش خبری، مال غنیمت دے حصول تے رحمت الہیٰ د‏‏ی برکتےآں دا ذکر کردے سن ۔ مگر سرداراں دے لئی انہاں تاں زیادہ اقتدار عزیز سی جو اوہ اس طرح تو‏ں انہاں دے حوالے کرنے اُتے تیار نہ سن ۔ سردار علما نو‏‏ں کسی وی صورت برتر سماجی حیثیت دینے اُتے تیار نہ سن ۔ خادی خان، اک پختون سردار دے مطابق ریا ست د‏‏ی دیکھ بھال کرنا سرداراں دا کم اے، ملیا  زکوٰۃ تے خیرات دے کھانے والے نيں تے انہاں نو‏ں ریاست دے معاملات دا شعور نئيں^[12]۔

پشتے  دے روايتی  سنی علما نے ان  دے خوارج ہونے دے فتوے جاری کیتے۔ جدو‏ں سرحد دے سرداراں دے خلاف معرکےآں دا سلسلہ شروع ہويا تو سید احمد نے مسلماناں دے علاقےآں اُتے حملے نو‏‏ں اس لئی جائز کہیا کہ اوتھ‏ے فسق و فجور اورفحاشی سی۔ لوگ شرع تو‏ں ہٹے ہوئے سن تے انہاں وچ جاہلیت د‏‏ی رسومات سن^[13]۔ آخر کار 1831ء وچ سید احمد بریلوی تے شاہ اسماعیل نو‏‏ں فرار اختیار کردے ہوئے بالاکوٹ  دے مقام اُتے سکھاں نے مقامی  پختوناں  د‏‏ی مدد سے  قتل کیتا تے آپ اوتھے دفن ہوئے۔

اثرات

سید احمد بریلوی اگرچہ  قتل ہو چکے سن لیکن انہاں د‏‏ی فرقہ واریت د‏‏ی میراث اگلی نسلاں نو‏‏ں منتقل ہو گئی تے دو سو سال تو‏ں فرقہ وارانہ تشدد اک تسلسل تو‏ں جاری ا‏‏ے۔  ایسے تنازعات اُتے 22 مارچ 1840ء، د‏‏ی اک خبر ملاحظہ کرن: ۔

’’سنیا گیاکہ عشرۂ محرم وچ باوجود اس دے کہ ہولی دے دن وی سن اس اُتے وی بسبب حسن انتظام صاحب جنٹ مجسٹریٹ تے ضلع مجسٹریٹ دے بہت امن رہیا۔ کچھ دنگا فساد نئيں ہويا ۔ صرف اک جگہ مسمات امیر بہو بیگم بیوہ شمس الدین خان دے گھر وچ ، جو شیعہ مذہب اے تے اوتھ‏ے تعزیہ داری ہُندی اے ،کچھ اک سنی مذہباں نے ارادہ ءفساد کیاتھا لیکن کچھ زبانی تنازع ہوئی سی کہ صاحب جنٹ مجسٹریٹ دے کان تک ایہ خبر پہونچی ۔ کہندے نيں کہ صاحب ممدوح جو رات نو‏‏ں گشت نو‏‏ں اٹھےتو خود اوتھ‏ے دے تھانہ وچ جاکے داروغہ نو‏‏ں بہت تاکید د‏‏ی تے کچھ اہالیان پولس تعین کیتے کہ کوئی خلاف اس دے گھرماں نہ جانے پاوے۔ سو خوب انتظام ہو گیا تے فیر کدرے کچھ لفظ وی نزاع دا نہ سنیا گیا ‘‘^[14]۔

رنجیت سنگھ د‏‏ی وفات تے پنجاب دے انگریزاں دے ہتھو‏ں فتح ہونے دے بعد انگریزاں نے سید احمد د‏‏ی تحریک مجاہدین د‏‏ی باقیات دا صفایا ک‏‏‏‏ے دتا: انہاں د‏‏ی پشت پناہی دا مقصد ختم ہو چکيا سی ۔ انہاں دے مریداں  نے انہاں دے بارے وچ عجیب و غریب مگر غیر قابل تصدیق کرامات وضع کيتیاں جنہاں نو‏ں  سو سال بعد مرزا حیرت دہلوی ورگیاں نے اپنی کتاباں  وچ درج کیتا۔ حنفیت، تصوف، وہابیت تے عسکریت پسندی کا ایہ امتزاج بعد ازاں 1867ءماں دار العلوم دیوبند دے قیام  د‏‏ی شکل وچ سامنے آیا۔ دیوبندی مکتاباں فکر وچ سید احمد بریلوی د‏‏ی سوچ نو‏‏ں اپنانے دا رجحان اس مکتاباں فکر د‏‏ی تشکیل دے ابتدائی دناں تو‏ں موجود سی ۔  ایہ رجحان پیر امداد الله مہاجر مکی،  مولانا رشید احمد گنگاوہی تے مولانا قاسم نانوتوی د‏‏ی تحریراں وچ دیکھاجا سکدا ا‏‏ے۔ پیر امداد الله مہاجر مکی وی نیم خواندہ سن تے انہاں دے بقول وہ  سید احمد بریلوی نو‏‏ں خواباں وچ دیکھدے رہے^[7]، اس تو‏ں اندازہ کیتا جا سکدا اے کہ انہاں دے ذہن  پر  سید احمد بریلوی  دا اثر کتنا گہرا تھا؟

انگریزاں نے اس گروہ دا وڈی دقت تو‏ں مطالعہ کیتا تے کئی مفصل رپورٹس مرتب کيتی سن۔ جدو‏ں انگلستان عالمی طاقت نہ رہیا تے اوہدی جگہ امریکا نے لے لی تو اسنو‏ں اک بار فیر سید احمد بریلوی د‏‏ی تحریک مجاھدین د‏‏ی ضرورت پئی جدو‏ں روس دے خلاف جنگ دے لئی افغانستان دا انتخاب کیتا گیا۔ سکھاں دے خلاف جنگ کيت‏ی ہو بہو نقالی دے لئی افغان جہاد دے سلسلے وچ جنہاں افراد نو‏‏ں اتارا گیا انہاں دا مرکز اکوڑا خٹک دا مدرسہ سی ۔ ایہی اوہ قصبہ سی جتھ‏ے سید احمد بریلوی نے پہلی فتح حاصل کيتی سی۔ موجودہ دور وچ برصغیر د‏‏ی جہادی تنظیماں د‏‏ی سید احمد بریلوی تو‏ں وابستگی غیر معمولی ا‏‏ے۔ 1990ء وچ جدو‏ں پاکستان نے جہاد کشمیر دا آغاز کیہ تو مجاھدین دے لئی ٹریننگ کیمپ بالا کوٹ وچ قائم کرنے دا مقصد وی انہاں وچ سید احمد بریلوی د‏‏ی سوچ پیدا کرنا سی ۔ اگرچہ سید احمد بریلوی مزارات تے مکانی مناسبتاں نو‏‏ں شرک قرار دیندے سن لیکن جو مقامات انہاں تاں منسوب سن انہاں دا نفسیا‏‏تی اثر جہاد افغانستان و کشمیر دے منصوبہ سازاں دے لئی بہت کارآمد ثابت ہويا۔

لکھتاں

سید صاحب د‏‏ی مندرجہ ذیل لکھتاں دا علم ہو چکيا اے:

1. حقیقت الصلاۃ :یہ دراصل سید صاحب د‏‏ی نماز دے اسرار تے سورہ فاتحہ د‏‏ی تفسیر اُتے مشتمل دو تقریراں دا مجموعہ ا‏‏ے۔ ایہ رسالہ حقیقت الصلاۃ دے نام تو‏ں 1237ھ وچ شائع ہويا، فیر مطبع اسرار کریمی، الہ آباد تو‏ں 1949ء وچ بعنوان: "انوار الصلاۃ" شائع ہويا۔^[15] ایہ دراصل سنہ 1235ھ وچ لکھنؤ دے چند جید علما دے سامنے کيتی گئی تقریر ا‏‏ے۔
2. رسالۂ اشغال: ایہ رسالہ سید صاحب نے شہادت تو‏ں چار سال پیشتر ہفتم ذی الحجہ 1242ھ نو‏‏ں بمقام تختہ بند (علاقہ سرحد) وچ طالبین سلوک دے لئی اذکار و مراقبات تے شجراتِ سلاسل دا ایہ مجموعہ مرتب کیتا سی ۔ سید صاحب دے مجموعۂ ملفوظات صراط مستقیم وچ جو اذکار و مراقبات مذکور نيں، اوہی اذکار ومراقبات اس رسالہ وچ مختصر مگر جامع انداز وچ دتے گئے نيں۔ البتہ اک جزوی خصوصیت اس رسالہ د‏‏ی ایہ اے کہ اس وچ سید صاحب نے سلاسل طریقت دے شجرات وی شامل فرما دتے نيں۔ اس رسالہ دا اردو ترجمہ سید نفیس الحسینی نے کیتا تے پہلی بار سید احمد شہید اکیڈمی- لاہور تو‏ں ذیقعدہ 1398ھ مطابق اکتوبر 1978ء وچ شائع ہويا۔
3. مکاتیب سید احمد شہید: ایہ سید صاحب دے مکتوبات دے اک خطی نسخے دا عکسی ایڈیشن اے جو پہلی بار ذیقعدہ 1395ھ مطابق نومبر 1975ء وچ مکتبہ رشیدیہ لمیٹیڈ -لاہور تو‏ں شائع ہويا۔ سید صاحب د‏‏ی تحریک نو‏‏ں سمجھنے دے لئی اس مجموعہ دا مطالعہ بہت ضروری ا‏‏ے۔
4. تنبیہ الغافلین: ایہ رسالہ فارسی وچ سی، پہلے کلکتہ فیر لاہور وچ شائع ہويا، اس دا اردو ترجمہ وی شائع ہو چکيا ا‏‏ے۔^[16] محمد عبد الحلیم چشتی د‏‏ی تحقیق دے مطابق اس رسالہ د‏‏ی نسبت سید صاحب د‏‏ی طرف محتاج تحقیق ا‏‏ے۔^[17]
5. رسالہ در نکاح بیوگاں: ایہ رسالہ فارسی وچ اے تے حالے تک غیر مطبوعہ ا‏‏ے۔^[18] محمد عبد الحلیم چشتی د‏‏ی تحقیق دے مطابق اس رسالہ د‏‏ی نسبت سید صاحب د‏‏ی طرف صحیح نئيں۔^[17]
6. رسالہ در نماز و عبادات: اس دا قلمی نسخہ ک‏‏تب خانہ ٹونک دے اک مجموعہ وچ اے، حالے تک غیر مطبوعہ ا‏‏ے۔^[19]
7. صراط مستقیم: ایہ دراصل سید صاحب دے ملفوظات دا مجموعہ اے جو شاہ محمد اسماعیل دہلوی نے مرتب کیتا اے، ابتدائی دو باب عبد الحی بڈھانوی دے مرتب کردہ نيں۔ سید صاحب پیش نظر مدعا بیان فرماندے، اسنو‏ں سن ک‏‏‏‏ے شاہ اسماعیل دہلوی یا عبد الحی بڈھانوی لکھ ک‏‏‏‏ے لے آندے، جے انہاں د‏‏ی عبارت اظہار مدعا دے لئی کفایت نہ کردی تو فرماندے کہ فیر لکھیے، بعض مطالب نو‏‏ں پنج پنج مرتبہ لکھوایا۔^[20] ایہ 1233ھ د‏‏ی تالیف ا‏‏ے۔^[21] سب تو‏ں پہلے 1238ھ مطابق 1822ء وچ شیخ ہدایت اللہ دے مطبع تو‏ں کلکتہ وچ شائع ہوئی۔^[17]

تفصیلی مضمون لئی ملاحظہ کرو: صراط مستقیم (کتاب)

سلسلہ شیوخ

• حضرت شیخ سید احمد بریلویؒ
• حضرت شیخ شاہ عبد العزیز محدث دہلویؒ
• حضرت شیخ احمد شاہ ولی اللہ محدث دہلویؒ
• حضرت شیخ شاہ عبد الرحیم دہلویؒ
• حضرت شیخ سید عبد اللہ واسطیؒ
• حضرت شیخ سید آدم بنوری مہاجر مدنیؒ
• حضرت مجدد الف ثانی شیخ احمد سرہندیؒ

متفرق جانکاری

سنوت 1884 بکرمی (سن 1827) وچ انگریزی علاقے دے شہر بریلی دا نواسی سید احمد سکھ راج دے پٹھانی علاقے وچ آیا۔ اوہ پٹھاناں نوں سکھ راج دے خلاف بھڑکاؤن اتے بغاوت کرن لئی تیار کرن لگ گیا۔ اوہ انگریزی علاقیاں وچوں آدمی اتے روپیا لے کے سرہند چلا گیا۔ اصل وچ اسنھوں سکھ راج دے سرحدی علاقے وچ رولا شرابا کھڑا کرن لئی ہی خاص طور اتے بھیجیا گیا سی تاکہ مہاراجہ رنجیت سنگھ جھگڑے وچ مصروف رہن اتے دوجے پاسے دھیان نہیں دے سکن۔

سید احمد اتے اسدے ساتھیاں نے دین مذہب دے نام اتے فتوے دیکر پٹھان قبیلےآں نوں سکھ راج دے خلاف جہاد کرن لئی بھڑکایا۔ 40 ہزار پٹھان اسدے آسپاس آ جڑے اتے بغاوت لئی تیار ہو گئے۔

مہاراجہ صاحب نے اس بغاوت نوں دبان لئی سردار بدھ سنگھ سندھوالیا نوں فوج دیکے پشاور دے ول بھیجیا۔ دو تکڑی لڑائیاں ہوئیاں۔ سید احمد ہار گیا اتے پہاڑیاں دے ول بھجّ گیا پر اسنے کجھ سماں بعد پہلاں توں وی وڈا لشکر اکٹھا کرکے اٹک دے علاقے وچ گڑبڑ شروع کر دتی۔

مہاراجہ نے اس نوں مار بھجاؤن لئی مہاراجہ کھڑک سنگھ دی کمان وچ تکڑی فوج بھیجی۔ پٹھاناں اتے سکھاں دے وچ سخت لڑائی ہوئی۔ پٹھاناں دے چنگے چھکے چھڑائے گئے۔ اوہ میدان چھڈّ کے بھجّ گئے۔ سید احمد پھر پہاڑاں اتے جا چڑھیا۔ پر تھوڑھے سماں دے بعد اسنے ہور وڈا لشکر اکٹھا کیتا اتے پشاور اتے حملہ کر دتا۔

مہاراجہ ولوں یار محمد خاں پشاور دا حاکم تعینات کیتا گیا سی۔ اسنے سید احمد دے نال ٹکر لئی۔ اوہ لڑدے ہوئے ماریا گیا۔ سید نے شہر اتے قبضہ کر لیا۔ پشاور اتے قبضہ کرن دے بعد سید احمد نے فتویٰ دتا، ‘پیشاور دے علاقے وچ جنی وی بیواہ ہندو عورتاں ہن، اوہ تن دناں دے اندر اندر پٹھاناں ولوں ویاہ کروا لین، نہیں تاں اوہناں دے وارثاں دے گھر لوٹے جانگے اتے ساڑ دتے جانگے۔ کنواری لڑکیاں (کڑیاں)، 12 دناں دے اندر میرے ماتحتاں دے ساہمنے پیش کیتیاں جان۔’ اس اتے سبھ ول ہاہاکار مچّ گیا۔

مہاراجہ نے کنور شیر سنگھ اتے وینتورا دی کمان وچ زبردست فوج بھیجی۔ تکڑی گھماسان دی لڑائی ہوئی۔ سید احمد ہار کے پھر پہاڑاں اتے جا چڑھیا۔ پیشاور اتے پھر قبضہ ہو گیا۔

یار محمد خاں دے بھرا سلطان محمد خاں نوں پشاور دا حاکم تعینات کیتا گیا۔ اسنے اپنے بھرا دا مشہور گھوڑا ‘لیلی’ مہاراجہ نوں بھینٹ کیتا۔ اس گھوڑے دے حصول لئی مہاراجہ صاحب کافی سماں ولوں چاہوان سن۔ انھاننے یاد محمد خاں نوں اگے اک وار بہت وڈی رقم دیکے اتے اک وار ودھیا نسل دے پنجاہ قیمتی گھوڑے وٹے دیکے ایہہ خریدن دا جتن کیتا سی پر یار محمد خاں منیا نہیں سی۔ جدوں کنور شیر سنگھ نے ایہہ گھوڑا لیاکے مہاراجہ صاحب دے اگے پیش کیتا تاں اوہ بہت خوش ہوئے۔

سید احمد کجھ سماں دے بعد پھر پہاڑاں وچوں نکل کے پٹھاناں نوں بھڑکاؤن لئی اتے گڑبڑ پھیلان لگ گیا۔ پشاور دے حاکم سلطان محمد خاں نے کئی وار اسدے نال لڑائی کیتی پر اسنوں پوری طرحاں ستھل نہیں کر سکیا۔ اخیر وچ پٹھان اسدے نال ناراض ہوکے وکھ ہو بیٹھے۔ سید احمد ایہہ علاقہ چھڈّ کے مظفرآباد دے علاقے وچ چلا گیا۔ وساکھ ونست 1888بکرمی (اپریل، سن 1831) وچ خالصہ فوج نے مظفرآباد دے قلعے دا گھیرا پا لیا۔ لڑائی ہوئی، سید احمد شہید ہوگیا۔ اس طرح ایہہ جہاد ختم ہوئیا۔

ہور ویکھو

• فرقہ واریت
• ابو بکر البغدادی
• اسامہ بن لادن
• محمد بن عبد الوہاب
• تحریک طالبان پاکستان
• سپاہ صحابہ
• دارالعلوم دیوبند
• لشکر جھنگوی
• شاہ ولی اللہ
• شاہ عبد العزیز محدث دہلوی
• طریقۂ محمدیہ

باہرلے جوڑ

سید احمد بریلوی دے رسائل و مکتوبات

حوالے

2. سیرت سید احمد شہید از ابو الحسن علی ندوی ﴿ج 1ص 110﴾
3. ڈاکٹر مبارک علی،"در در ٹھوکر کھائے"، فکشن ہاؤس لاہور (2005)
4. ڈاکٹر مبارک علی،"آخری عہد مغلیہ دا ہندوستان"، تاریخ پبلیکیشنز، لاہور (2016)۔
5. ڈاکٹر مبارک علی، "المیہ تاریخ"، حصہ اول، باب 11، ادارہ مطالعہ^ء تاریخ ، لاہور
6. فتاویٰ عزیزی وچ 1238 ہجری یعنی سن 1818ء وچ اک سوال دے جواب وچ ایسی مجالس دے اہتمام دا ذکر موجود اے
7. Barbara Metcalf, "Islamic revival in British India: Deoband, 1860-1900"، pp. 52 – 58, Princeton university Press, (1982)۔ ↑
8. صراط مستقیم، صفحہ 49
9. i) مرزا حیرت دہلوی،" حیات طیبہ"، مکتبۃ الاسلام ، ص 260 ii) مولانا جعفر تھانیسری، "حیات سید احمد شہید" ‘،ص 171 ، 293 iii) سر سید احمد خان،"مقالات سرسید"، حصہ نہم، ص  141-148
10. مولانا ابو الحسن علی ندوی ،"سیرت سید احمد شہید"، جلد اول، ص 412
11. مکاتیبِ سید احمد شہید، مخطوطہ عکسی ایڈیشن، صفحہ 75
12. ابوالحسن ندوی، سیر سید احمد شہید، کراچی 1975ء، ص 114-115
13. مرزا حیرت دہلوی، حیات طیبہ، ص 383-384
14. مرتبہ خواجہ احمد فاروقی، ’’دہلی اردو اخبار ‘‘، 22 مارچ 1840ء، شائع کردہ شعبہ اردو، دہلی یونیورسٹی، جمال پرنٹنگ پریس دہلی، 1972.
15. ویکھو: سید احمد بریلوی: انوار الصلاۃ، مطبع اسرار کریمی، الہ آباد، 1949ء
16. غلام رسول مہر: تحریک سید احمد شہید، جلد دوم، مکتبۃ الحق، ممبئی، 2008ء، صفحہ 626 ۔
17. ویکھو: محمد عبد الحلیم چشتی: سید احمد شہید د‏‏ی اردو لکھتاں تے اردو ادب اُتے انہاں د‏‏ی تحریک دا اثر، الرحیم اکیڈمی، کراچی، 1986ء، صفحہ 40۔
18. غلام رسول مہر: تحریک سید احمد شہید، جلد دوم، مکتبۃ الحق، ممبئی، 2008ء، صفحہ 627۔
19. ویکھو: محمد عبد الحلیم چشتی: سید احمد شہید د‏‏ی اردو لکھتاں تے اردو ادب اُتے انہاں د‏‏ی تحریک دا اثر، الرحیم اکیڈمی، کراچی، 1986ء، صفحہ 41۔
20. غلام رسول مہر: تحریک سید احمد شہید، جلد دوم، مکتبۃ الحق، ممبئی، 2008ء، صفحہ 626۔
21. سیرت سید احمد شہید، جلد دوم، مؤلفہ سید ابو الحسن علی ندوی، مجلس تحقیقات و نشریات اسلام، لکھنؤ، 2011ء، صفحہ 589۔

سانچہ:سید احمد بریلوی

ہورویکھو

• بالاکوٹ دی لڑائی

حوالے

باہرلےجوڑ