انہدام جنت البقیع

انہدام جنت البقیع انہاں واقعات دی طرف اشارہ اے جنہاں وچ وہابیاں نے مدینہ منورہ دا محاصرہ کردے اوتھ‏ے موجود قبرستان بقیع تے اس اُتے بنائے گئے مختلف روضاں نو‏‏ں خراب کر دتا۔ انہاں بارگاہاں وچ امام حسنؑ، امام سجادؑ، امام باقرؑ تے امام صادقؑ دے مزارات شامل نيں۔ وہابیاں دے ہتھو‏ں جنت البقیع دو بار تخریب ہوئی؛ پہلی بار سنہ 1220ھ وچ تے دوسری بار سنہ 1344ھ وچ ۔ ایہ کم انہاں نے مدینہ دے 15 مفتیاں دے فتوے اُتے عمل کردے ہوئے انجام دتا جس وچ قبور اُتے بارگانيں بنانے نو‏‏ں بدعت قرار دیندے ہوئے انہاں دی تخریب نو‏‏ں واجب قرار دتا سی ۔ جنت البقیع دے انہدام اُتے ایران نے شدید رد عمل دا اظہار کردے ہوئے اک دن سوگ دا اعلان کیتا تے سعودی عرب دی تازہ تاسیس حکومت نو‏‏ں تسلیم کرنے وچ تن سال دی تأخیر لگیا دت‏ی۔ شیعیان جہان ہر سال 8 شوال نو‏‏ں "یوم انہدام جنۃ البقیع" مناندے ہوئے اس کم دی اُتے زور مذمت تے سعودی عرب دی موجودہ حکومت تو‏ں اس قبرستان دی فی الفور تعمیر دا مطالبہ کردے نيں۔

فائل:بقیع قبل از تخریب 2.jpg

قبرستان بقیع انہدام تو‏ں پہلے

تخریب دے بعد جنت البقیع اک مسطح زمین وچ تبدیل ہو گئی اے لیکن شیعاں دے چار اماماں دے قبور دی جگہ ہن وی قابل تشخیص نيں۔ شیعہ علماء تے ایرانی حکومت دی جانب تو‏ں ائمہ بقیع اُتے باگاہاں دی تعمیر تے جنت البقیع دے قبرستان دے ارد گرد چاردیواری دا مطالبہ سعودی عرب دی جانب تو‏ں تسلیم کرنے دے باوجود ہن تک عملی نئيں ہو پایا۔

شیعہ علماء نے جنت البقیع اُتے احتجاج تے اس واقعے دی مذمت دے علاوہ اس اُتے مختلف کتاباں وی لکھی نيں جنہاں وچ مذہبی مقامات دی تخریب دے سلسلے وچ وہابیاں دے نظریات اُتے تنقید کردے ہوئے وہابیاں نو‏‏ں مذہبی نظریات دی بنیاد اُتے مذہبی مقامات تخریب کرنے والا پہلا گروہ قرار دیئے نيں۔ من جملہ انہاں کتاباں وچ سید محسن امین دی کتاب کشف الإرتیاب تے محمد جواد بلاغی دی کتاب دعوۃ الہدی قابل ذکر نيں۔

قبرستان بقیع

اصل مضمون: جنۃ البقیع

بقیع، جنۃ البقیع یا بقیع الغَرقَد (ظہور اسلام تو‏ں پہلے بقیع دا نام^[1]) مدینہ دا پہلا تے قدیم اسلامی قبرستان سی ^[2] تے احادیث دے مطابق حضرت محمدؐ اس اُتے خاص توجہ دیندے سن ۔^[3] جنت البقیع شیعاں دے چار امام تے بہت سارے صحابہ تے تابعین دا محل دفن ا‏‏ے۔^[4] تخریب تو‏ں پہلے ائمہ بقیع تے ہور اشخاص دے قبور اُتے بارگانيں بنی ہوئیاں سن۔^[5]

تاریخی شواہد دی بنا اُتے ائمہ بقیع دے مزارات تے بیت‌ الاحزان سمیت کئی دوسرے قبور اُتے بنی ہوئی بارگانيں سنہ 1297ھ تک موجود سن^[6] تے قبرستان بقیع دی پہلی تخریب تے مدینے وچ وہابیاں دے فسادات دے بعد انہاں بارگاہاں نو‏‏ں سنہ 1234ھ وچ سلطنت عثمانیہ دے بادشاہ محمود دوم دے حکم تو‏ں دوبارہ تعمیر کیتا گیا۔^[7]

چنانچہ مراد میرزا(1168-1212ش) جو حسام السلطنہ دے نام تو‏ں مشہور سن، نے اپنی کتاب وچ لکھیا اے کہ گھٹ تو‏ں گھٹ سنہ 1297ھ تک امام حسنؑ، امام سجادؑ، امام باقرؑ تے امام صادقؑ دے مزارات اُتے محراب تے لکڑی دے بنے ہوئے سبز رنگ دی ضریح بنی ہوئی سی تے حضرت زہرا(س) تو‏ں منسوب بیت الاحزان انہاں قبور دے پیچھے واقع سی ۔^[8] ایاز خان قشقایی دے سفر نامے دے مطابق سنہ 1341ھ یعنی بقیع دی مکمل تخریب تو‏ں دو سال قبل شیعاں دے چار اماماں دے مزرات اک ہی بارگاہ دے اندر موجود سن لیکن ہر اک دی قبر جداگانہ طور اُتے مشخص سی۔^[9] اسی طرح اوہ پیغمبر اکرم دے صاحبزادے ابراہیم تے عبداللہ بن جعفر طیار دے قبور اُتے وی بارگانيں موجود ہونے دی تائید کردے نيں تے قبرستان بقیع دے نزدیک اک گلی وچ پیغمبر اکرمؐ دی پھُپھی صفیہ بنت عبدالمطلب، عاتکہ بنت عبدالمطلب، ام البنین مادر حضرت عباس تے بنی ہاشم دے کئی ہور افراد تو‏ں منسوب قبور دے مشاہدہ کرنے دی گل وی کردے نيں۔^[10]

مکمل تخریب بعد

چنانچہ سنہ 1344ھ وچ وہابیاں دے ہتھو‏ں بقیع دی مکمل تخریب دے بعد جدہ وچ اس وقت دے ایرانی نمائندے مظفر اعلم نے 14 ربیع الاول سنہ 1370ھ نو‏‏ں حج کمیشن دے نام اک خط ^[11] وچ لکھیا کہ قبرستان بقیع وچ موجود ائمہ بقیع دے تمام قبور مسمار ہو چدے نيں تے بزرگان دین دے قبور قابل تشخیص نئيں نيں۔^[12] لیکن رسول جعفریان معتقد نيں کہ شیخ عبدالرحیم صاحب فصول حائری دی سعودی عرب دے بادشاہ عبدالعزیز تو‏ں ملاقات دے باعث قبرستان بقیع دا کچھ حصہ جتھ‏ے ائمہ بقیع دی قبور سن دوسرے حصےآں دی طرح مکمل طور اُتے ہموار نئيں ہوئی بلکہ ائمہؑ دے قبول اس دے بعد وی قابل تشخیص سن ۔^[13]

قبرستان بقیع تے ہور اسلامی مقامات دی تخریب دے بعد ایران^[14]، افغانستان،^[15] تے دوسرے اسلامی ملکاں سمیت نجف اشرف،^[16] قم تے برصغیر پاک و ہند^[17] دے شیعہ علماء دی طرف تو‏ں جنت البقیع دی دوبارہ تعمیر نو دے لئی مختلف اقدامات عمل وچ آئے لیکن ایہ کوششاں ہن تک ثمر آور نہ ہو سکن ایتھ‏ے تک کہ ائمہ بقیع دے اردگرد دیوار تے سائبان بنانا سعودی عرب حکومت دی موفقت دے باوجود ہن تک اس اُتے کوئی عملی اقدام نئيں ہو پایا ا‏‏ے۔^[18] البتہ قبرستان بقیع دے ارد گرد موجود دیوار ملک فہد بن عبدالعزیز دے زمانے وچ دوبارہ تعمیر کيتی گئی اس کّ بعد سنہ 1418 تو‏ں 1419ھ دے دوران اس قبرستان دے اندر قبور دے درمیان زائرین دی رفت و آمد دے رستےآں اُتے پتھر دی فرش بنائی گئی ا‏‏ے۔^[19]

مختلف تاریخی شواہد دی موجود نيں کہ حالیہ سالاں وچ امر بالمعروف تے نہی عن المنکر نامی ادارے تو‏ں منسور افراد قبرستان بقیع دے رستےآں اُتے کھڑے ہو ک‏ے زائرین نو‏‏ں انہاں قبور دے نزدیک ہونے تے انہاں تو‏ں متبرک ہونے تو‏ں منع کردے نيں۔^[20] اس وقت ائمہ بقیع سمیت صدر اسلام دے مختلف بزرگان دے قبور اُتے سوائے چند پتھراں دے انہاں دا کوئی نام و نشان نئيں ا‏‏ے۔^[21] قبرستان بقیع دی موجودہ حالت اس دے تخریب دے ابتدائی سالاں دی نسبت بہتر ہونے دی اطلاعات نيں۔^[22]

فائل:بقیع2.jpg

جنت البقیع وچ ائمہ بقیع دے مزارات

تخریب دے علل و اسباب

سنہ 1220ھ وچ تن سال دے محاصرے تے شہر وچ قحطی آثار نمودار ہونے دے بعد وہابیاں نے مدینے اُتے قبضہ کر لیا۔^[23] دستیاب منابع دے مطابق سعود بن عبدالعزیز نے مدینہ اُتے قابض ہونے دے بعد مسجد نبوی دے خزاناں وچ موجود تمام اموال نو‏‏ں ضبط کردے ہوئے شہر وچ موجود تمام بارگاہاں من جملہ قبرستان بقیع دی تخریب دا حکم صادر کیتا۔^[24] ایويں ائمہ بقیع تے حضرت فاطمہ(س) تو‏ں منسوب بیت الاحزان نو‏‏ں تخریب یا نقصان پہنچایا۔^[25]

اس واقعے دے بعد سلطنت عثمانیہ نے مدینہ نو‏‏ں وہابیاں تو‏ں دوبارہ واپس لینے دے لئی مدینہ اُتے حملہ کیتا تے سنہ 1227ھ نو‏‏ں مدینہ اُتے دوبارہ قابض ہو گئے۔ ایويں سلطنت عثمانیہ دے تیسواں امیر محمود دوم نے سنہ1234ھ نو‏‏ں قبرستان بقیع وچ موجود بارگاہاں دی دوبارہ تعمیر دا حکم صادر کیتا۔^[26]

وہابیاں نے اک دفعہ پھر صفر سنہ 1344 ہجری قمری وچ مدینہ اُتے حملہ کیتا۔^[27] اس حملے وچ مسجد نبوی سمیت ہور مذہبی مقامات نو‏‏ں نقصان پہنچایا۔^[28] اس دے ست مہینے بعد یعنی رمضان سنہ 1344ھ نو‏‏ں شیخ عبداللہ بن بُلَیہد (1284-1359ھ) جو سنہ 1343 تو‏ں 1345ھ تک مدے دا قاضی سی،^[29] نے مدینہ دے مفتیاں تو‏ں قبور اُتے بنائے گئے بارگاہاں تو‏ں متعلق سوال کر دے انہاں دی تخریب دا فتوا صادر کرایا۔^[30] ایويں 8 شوال سنہ 1344ھ نو‏‏ں جنت البقیع وچ موجود تمام بارگانيں مکمل طور اُتے تخریب ہوئے۔^[31] دستیاب اسناد دے مطابق اس تخریب دے بعد سعودی عرب دے بادشان ملک عبدالعزیز نے 12 شوال سنہ 1344ھ نو‏‏ں اک خط وچ عبداللہ بن بلیہد دے اقدامات نو‏‏ں سہراہا۔^[32]

رد عمل

مکہ تے مدینہ وچ موجود مذہبی مقامات خاص کر جتت البقیع دے انہدام نے مسلماناں دے درمیان وڈے پیمانے اُتے اعتراضات تے رد عمل نو‏‏ں وجود وچ لیایا تے بعض اسلامی ملکاں نو‏‏ں اس دے خلاف آواز بلند کرنے اُتے مجبور کیتا۔ وہابیاں دے اس اقدام دے خلاف خود انہی دے درمیان تو‏ں سعودی عرب وچ مقیم بعض وہابیاں نے اس شدت پسندانہ کاروائی دی مذمت کيتی۔^[33] شیعیان جتھ‏ے ہر سال 8 شوال نو‏‏ں یوم انہدام جنۃ البقیع دے نام تو‏ں سوگ مناندے نيں۔

عوامی رد عمل

جنت البقیع تے ہور مقدس مقامات دی ویرانی نے عام لوگاں وچ وہابیاں دے خلاف اک نفرت تے غم و غصے دی لہر ایجاد کيتی۔ بہت سارے اسلامی تے غیر اسلامی ملکاں تو‏ں مذہبی تے غیر مذہبی افراد نے وہابیاں دے اس غلط اقدام دی مذمت ک‏‏يتی‏‏اں ۔

آذربایجان ، روس، ازبکستان، ترکمنستان، ایران، ترکی، افغانستان، عراق، چین، مغولستان، ہندوستان وعیرہ دے لوگاں نے خطوط تے ہور مراسلاندی تے مواصلا‏تی ابزار دے ذریعے اپنے غم و غصے تے اظہار تے مذمتی پیغامات دے ذریعے اس کم نو‏‏ں مرقد نبوی دی انہدام دا پیش خیمہ قرار دیئے۔^[34]

حکومتی سطح اُتے رد عمل

بعض اسلامی ملکاں من جملہ ایران نے حکومتی سطح اُتے اس واقعے دی مذمت دے نال نال مختلف انداز وچ اس اُتے اپنا رد عمل ظاہر کيتے نيں جنہاں دی تفصیل کچھ ایويں اے:

• ایران نے 16 صفر سنہ 1344 ہجری قمری نو‏‏ں بقیع دی ہتک حرمت دی مناسبت تو‏ں عمومی سوگ دا اعلان کیتا تے آیت اللہ مدرس نے ایرانی پارلیمنٹ وچ اس طرح دے اقدامات تو‏ں مقابلہ کرنے دی تجاویز پیش کيتی۔ ایرانی پارلیمنٹ نے اس موضوع دی تحقیق دے لئی اک کمیٹی تشکیل دت‏ی۔ سعودی عرب دی حکومت نے مسلماناں دے غم و غصے تو‏ں بچنے تے مذہبی مقامات دی انہدام دی توجیہ دے لئی مسلما‏ن حکومتاں دے وفود نو‏‏ں مکہ مکرمہ بلیایا۔ ایران تو‏ں وی اک وفد غفار خان جلال السلطنہ، مصر وچ ایران دے وزیر مختار تے حبیب اللہ خان ہویدا دی سربراہی وچ اک وفد مورخہ 24 شہریور 1304ش نو‏‏ں جدہ پہنچے۔ سعودی عرب دی مکارانہ پالیسی تے اسلامی ملکاں دے سربراہان دی عدم دلچسپی دے باعث ایہ معاملہ خاموشی دی نذر ہوگیا۔^[35]

• حبیب اللہ خان ہویدا نے حجاز وچ عبدالعزیز بن عبدالرحمن بن سعود دے نال ملاقات کیتا تے انہاں دے بقول عبدالعزیز نے مقدس مقامات دی مسماری کہ ذمہ داری "عرب دے جاہل بدوؤں" دے گردن اُتے ڈال دی تے اپنے آپ نو‏‏ں اس مذموم عمل تو‏ں برئ الذمہ کردتا۔^[36]

• ایران وچ پارلیمنٹ دے ممبران نے آل سعود دے خلاف شدید احتجاج کیتا تے اک کمیٹی تشکیل دی تے اس واقعے دی تحقیق دے لئی سنہ 1304ش وچ اک وفد نو‏‏ں حجاز روانہ کیتا۔ ^[37]

• سعودی عرب دی جانب تو‏ں منہدم شدہ مذہبی مقامات دی تعمیر نہ کرنے دی وجہ تو‏ں ایران نے تن سال تک سعودی عرب دی حکومت نو‏‏ں تسلیم کرنے وچ تأخیر دی تے ایہ مسئلہ بعد وچ وی دونے ملکاں دے درمیان اختلافات دا باعث بنا۔^[38][39]

علماء اسلام دا رد عمل

جنت البقیع تے مکہ و مدینہ دے ہور مذہبی مقامات دی تخریب تو‏ں سید ابوالحسن اصفہانی تے شیخ عبدالکریم حائری سمیت حوزہ علمیہ نجف تے قم دے ہور بزرگان وچ شدید غم غصے دی لہر پیدا ہوئی تے حوزہ علمیہ دے درس و تدریس دی تعطیلی دا باعث بنا۔^[40] محمدحسین کاشف الغطاء نے اس وقت دے وہابیاں دی چیف جسٹس عبداللہ ابن بلیہد دے نام اک خط وچ توحید اُتے شیعاں دے عقیدے دا اظہار کردے ہوئے اسنو‏ں علمی مقابلے دی دعوت دتی تے اوہدی طرف تو‏ں جواب نہ دینے نو‏‏ں انہاں دی علمی کمزوی قرار دیئے۔^[41] بہت سارے شیعہ فقہاء نے ائمہ بقیع دے بارگاہاں دی دوبارہ تعمیر دے حوالے تو‏ں فتوے صادر کيتے؛^[42] من جملہ انہاں وچ آیت اللہ فاضل لنکرانی، آیت اللہ مکارم شیرازی تے آیت اللہ صافی گلپایگانی نے ائمہ بقیع دے قبور دی تعمیر دے لئی کوشش کرنے نو‏‏ں واجب یا واجب کفایی قرار دیئے تے آیت اللہ سیستانی نے اس عمل نو‏‏ں جایز قرار دتا۔^[43]

سید محسن امین نے خود حالات دا جائزہ لینے دے لئے حجاز دا سفر کر دے اپنی تحقیقات نو‏‏ں کتاب کشف الارتیاب وچ مسلماناں دے سامنے رکھیا۔^[44]

کتاباں دی اشاعت

اس واقعے دے خلاف علماء اسلام دے ہور اقدامات وچ اولیاء الہی دے قبور دی تعمیر دے حوالے تو‏ں فقہی منابع تے احکم اُتے مشتمل کتاباں تے جرائد دی اشاعت سی۔ محمد جواد بلاغی نے اپنی کتاب رد الفتوی بہدم قبور الائمۃ فی البقیع وچ قبور دی مسماری دے جواز دے حوالے تو‏ں وہابیاں دی فکر تے سوچ نو‏‏ں مخدوش کیتا۔^[45] اس دے علاوہ بقیع دی ویرانی دے حوالے تو‏ں مختلف کتاباں لکھی گئی منجملہ انہاں وچ سید عبدالرزاق موسوی مقرم نے اپنی کتاب ثامن شوال می سنہ ۱۳۴۳ق دے واقعے نو‏‏ں تفصیل تو‏ں ذکر کیتا ا‏‏ے۔ ^[46] اسی طرح یوسف ہاجری دی کتاب البقیع قصۃ تدمیر آل سعود للآثار الاسلامیہ تے عبدالحسین حیدری موسوی دی کتاب قبور ائمۃ البقیع قبل تہدیمہا وچ ائمہ بقیع دی بارگاہاں دی ویرانی نو‏‏ں تفصیل تو‏ں بیان کیتا ا‏‏ے۔ حسن آل برغانی دی کتاب بقیع الغرقد وچ مدینہ اُتے وہابیاں دے پہلے حملے تے بقیع دی ویرانی دا ذکر کیتا ا‏‏ے۔ اس دے علاوہ ہور شعبہای زندگی تو‏ں تعلق رکھنے والے مسلماناں دا قبرستان بقیع دی انہدام اُتے اظہار افسوس تے ندامت نو‏‏ں مختلف شاعراں نے اپنے اشعار وچ قلم بند کیتا ا‏‏ے۔^[47] محمد جواد بلاغی دی کتاب "دعوی الہدی الی الدرع فی الافعال و التقوی" تے "معجم ما الفّہ علماء الاسلام رداً علی الوہابیہ" وی اسی نوعیت کيتیاں نيں۔^[48]

قبور تو‏ں متعلق وہابیاں دے اعتقادات

فائل:بقیع قبل از تخریب 1.jpg

قبرستان بقیع تخریب تو‏ں پہلے

8 شوال سنہ 1344ھ نو‏‏ں مدینہ دے مفتیاں دے فتوے دی روشنی وچ سعودی عرب دے چیف جسٹس شیخ عبداللہ بلیہد دے حکم تو‏ں جنت البقیع دے تمام تاریخی تے مذہبی آثار مسمار کر دئے گئے۔^[49] مدینہ دے 15 مفیتاں^[50] نے اپنے اپنے فتوے وچ قبور دے اوپر بارگاہ بنانے نو‏‏ں ممنوع قرار دیندے ہوئے انہاں نو‏ں تخریب کرنے دا حکم دتا۔^[51] لیکن وہابیاں دے برخلاف اہل سنت تے شیعاں دے عقیدے وچ قبور اُتے بارگاہ بنانا نہ فقط اسلامی تعلیمات دے مخالف نئيں بلکہ مذہبی رہنماواں تے مؤمنین دے قبور دی زیارت اک مستحب عمل وی جانا جاندا ا‏‏ے۔^[52] محمدجواد بلاغی نے اپنی کتاب "الردَ علی الوہابیۃ" وچ پیغمبر اسلامؐ، امام علیؑ، امام صادقؑ تے ہور ائمہ تو‏ں منقول احادیث تے صدر اسلام تو‏ں مسلماناں دے مستمر سیرت تو‏ں استناد کردے ہوئے وہابیاں دے اس عقیدے نو‏‏ں باطل قرار دتا تے انہاں دے مستند احادیث نو‏‏ں مذکورہ مقاصد تو‏ں غیر مربوط قرار دیندے دیئے نيں۔ کیونکہ انہاں دے بقول وہابیاں نے جنہاں احادیث تو‏ں استناد کيتے نيں اوہ قبور اُتے دیوار بنانے تو‏ں ممانعت ہوئی اے نہ ایہ کہ قبور اُتے بارگاہ ینانے سے۔^[53]

اس کتاب وچ مصنف نے وہابیاں نو‏‏ں اوہ پہلا گروہ قرار دتا اے جس نے مذہبی نظریات دے تحت مذہبی رہنماؤاں دے مزارات تے بارگاہاں نو‏‏ں تخریب کيتے نيں۔ البتہ چہ بسا وہابیاں دے علاوہ وی بعض افراد مختلف منابع وچ بقیع وچ خلفا دی موجودگی تو‏ں ممانعت کرنے والے مطالب تو‏ں استناد کرنے ہوئے قبرستان بقیع دی تخریب اُتے اتر آئے لیکن اوہ اپنے مقاصد وچ کامیاب نہ ہوسک‏ے۔^[54]

متعلقہ صفحات

• یوم انہدام جنت البقیع

حوالے

1. جعفریان، آثار اسلامی مکہ و مدینہ، ۱۳۸۲ش، ص۳۲۲۔
2. جعفریان، آثار اسلامی مکہ و مدینہ، ۱۳۸۲ش، ص۳۲۲۔
3. جعفریان، آثار اسلامی مکہ و مدینہ، ۱۳۸۲ش، ص۳۲۸۔
4. جعفریان، آثار اسلامی مکہ و مدینہ، ۱۳۸۲ش، ص۳۲۲۔
5. جعفریان، آثار اسلامی مکہ و مدینہ، ۱۳۸۲ش، ص۳۳۰۔
6. حسام السلطنہ، دلیل الانام، ۱۳۷۴ش، ص۱۵۲۔
7. جعفریان، پنجاہ سفرنامہ حج قاجاری، ۱۳۸۹ش، ج۳، ص۱۹۶۔
8. حسام السلطنہ، دلیل الانام، ۱۳۷۴ش، ص۱۵۲۔
9. ایازخان قشقایی، سفرنامہ حاج ایاز خان قشقایی، ۱۳۸۹ش، ص۴۵۵۔
10. ایازخان قشقایی، سفرنامہ حاج ایاز خان قشقایی، ۱۳۸۹ش، ص۴۵۵۔
11. قاضی عسکر، تخریب و بازسازی بقیع، ۱۳۸۶ش، ص۴۱۔
12. قاضی عسکر، تخریب و بازسازی بقیع، ۱۳۸۶ش، ص۹۵-۹۶۔
13. جعفریان، «چہ شد کہ پس از تسلط وہابیان، صورت قبور ائمہ بقیع سالم ماند؟»۔
14. قاضی عسکر، تخریب و بازسازی بقیع، ۱۳۸۶ش، ص۹۵-۱۵۸۔
15. قاضی عسکر، تخریب و بازسازی بقیع، ۱۳۸۶ش، ص۱۵۳-۱۵۴۔
16. قاضی عسکر، تخریب و بازسازی بقیع، ۱۳۸۶ش، ص۶۳، ۶۵، ۱۳۳۔
17. قاضی عسکر، تخریب و بازسازی بقیع، ۱۳۸۶ش، ص۱۶۷-۱۶۸۔، قاضی عسکر، تخریب و بازسازی بقیع، ۱۳۸۶ش، ص۱۵۶-۱۵۸۔
18. قاضی عسکر، تخریب و بازسازی بقیع، ۱۳۸۶ش، ص۱۵۹؛ قاضی عسکر، تخریب و بازسازی بقیع، ۱۳۸۶ش، ص۹۵-۱۵۸۔
19. جعفریان، آثار اسلامی مکہ و مدینہ، ۱۳۸۲ش، ص۳۳۲۔
20. جعفریان، با کاروان صفا، ۱۳۸۳ش، ص۱۳۵-۱۳۷۔
21. جعفریان، آثار اسلامی مکہ و مدینہ، ۱۳۸۲ش، ص۳۳۳۔
22. جعفریان، آثار اسلامی مکہ و مدینہ، ۱۳۸۲ش، ص۳۳۲۔
23. جبرتی، عجائب الآثار،‌ دار الجیل، ج۳، ص۹۱۔
24. غالب، من اخبار الحجاز و النجد، ۱۳۹۵ق، ص۱۰۴؛ماجری، البقیع قصۃ التدمیر، ۱۴۱۱ق، ص۸۴؛ جبرتی، عجائب الآثار،‌ دار الجیل، ج۳، ص۹۱۔
25. جبرتی، عجائب الآثار،‌ دار الجیل، ج۳، ص۹۱۔
26. جعفریان، پنجاہ سفرنامہ حج قاجاری، ۱۳۸۹ش، ج۳، ص۱۹۶۔
27. ماجری، البقیع قصۃ التدمیر، ۱۴۱۱ق، ص۱۱۳-۱۳۹؛ امینی، بقیع الغرقد، ۱۳۸۶ش، ص۴۹۔
28. ماجری، البقیع قصۃ التدمیر، ۱۴۱۱ق، ص۱۱۳-۱۳۹؛ امینی، بقیع الغرقد، ۱۳۸۶ش، ص۴۹۔
29. زرکلی، الأعلام، ج۴، ص۹۱۔
30. البلاغی، الردَ علی الوہابیۃ، ۱۴۱۹ق، ص۳۹-۴۱؛ ماجری، البقیع قصۃ التدمیر، ۱۴۱۱ق، ص۱۱۳-۱۳۹؛ امینی، بقیع الغرقد، ۱۳۸۶ش، ص۴۹۔
31. نجمی، تاریخ حرم ائمہ، ۱۳۸۶ش، ص۵۱۔
32. العساف، «عبداللہ بن سلیمان البلیہد۔۔ القاضی والمستشار فی زمن التأسیس»۔
33. خزانۃ التواریخ النجدیہ، ج۸، ص۱۵۹-۱۶۰.
34. تخریب و بازسازی بقیع، ص۵۵-۵۶؛ بقیع الغرقد، ص۵۲-۵۳.
35. تخریب و بازسازی بقیع، ص۴۱-۶۰.
36. محقق، اسناد و تاریخ دیپلماسی، اسناد روابط ایران و عربستان سعودی (۱۳۰۴-۱۳۵۷ه‍.ش)، چاپ و انتشارات وزارت امور خارجہ، ص۴۶-۵۴.
37. دائرۃ المعارف بزرگ اسلامی، ج۱۲، ص۳۹۳، «بقیع».
38. جنگ ایدئولوژیک ایران و عربستان تا چہ اندازہ جدی است؟
39. اسناد روابط ایران و عربستان سعودی (۱۳۰۴-۱۳۵۷ه‍.ش)، ص۶۱، ش۱۸، ۱۲نیسان ۱۹۲۵م.
40. امینی، بقیع الغرقد، ۱۳۸۶ش، ص۵۳۔
41. مختاری، «سہ سند از علامہ شیخ محمدحسین کاشف الغطاء»، ص۲۱۷۔
42. امینی، بقیع الغرقد، ۱۳۸۶ش، ص۵۵۔
43. قاضی عسکر، تخریب و بازسازی بقیع، ۱۳۸۶ش، ص۱۶۰۔
44. بقیع الغرقد، ص۵۵.
45. معجم ما کتب فی الحج، ص۱۷۱.
46. معجم ما کتب فی الحج، ص۸۵.
47. التاریخ الامین، ص۳۶۶-۳۶۸؛ بقیع الغرقد، ص۳۳۵-۳۴۱.
48. مجلۃ تراثنا، سال چہارم، شوال ۱۴۰۹،ش ۱۷.
49. ماجری، البقیع قصۃ التدمیر، ۱۴۱۱ق، ص۱۱۳-۱۳۹؛ امینی، بقیع الغرقد، ۱۳۸۶ش، ص۴۹۔
50. البلاغی، الردّ علی الوہابیۃ، ۱۴۱۹ق، ص۴۵۔
51. البلاغی، الردّ علی الوہابیۃ، ۱۴۱۹ق، ص۴۰۔
52. مدنی، التاریخ الأمین، ۱۴۱۸ق، ص۴۳۱-۴۵۰؛ امینی، بقیع الغرقد، ۱۳۸۶ش، ص۱۲۔
53. البلاغی، الردّ علی الوہابیۃ، ۱۴۱۹ق، ص۶۹-۷۲۔
54. جعفریان، صفویہ در عرصہ دین۔۔۔، ۱۳۷۹ش، ج۲، ص۷۸۳، ۸۴۲۔

مآخذ

• امینی، محمد امین، بقیع الغرقد، تہران، مشعر، ۱۳۸۶ش۔
• ایاز خان قشقایی، سفرنامۀ حاج ایاز خان قشقایی بہ مکہ، مدینہ و عتبات عالیات در روزگار احمد شاہ قاجار، بہ کوشش رسول جعفریان، تہران، نشر علم، ۱۳۸۹ش۔
• «بررسی تاریخی روابط ایران و عربستان در موضوع حج»، در مجلہ میقات حج، ش۹۲، تابستان ۱۳۹۴ش۔
• البلاغی، محمد جواد، الردّ علی الوہابیۃ، تحقیق سید محمد علی الحکیم، بیروت، مؤسسۃ اہل البیت لإحیاء التراث، ۱۴۱۹ق/۱۹۹۸ء۔
• جبرتی، عبدالرحمان، عجائب الآثار، بیروت،‌ دار الجیل۔
• جعفریان، رسول، آثار اسلامی مکہ و مدینہ، قم، مشعر، ۱۳۸۲ش۔
• جعفریان، رسول، با کاروان صفا، تہران، مشعر، ۱۳۸۳ش۔
• جعفریان، رسول، پنجاہ سفرنامہ حج قاجاری، تہران، نشر علم، ۱۳۸۹ش۔
• جعفریان، رسول، «چہ شد کہ پس از تسلط وہابیان، صورت قبور ائمہ بقیع سالم ماند؟»، در سایت خبرآنلاین، تاریخ درج مطلب: ۲۹ آبان ۱۳۸۹ش، تاریخ بازدید: ۵ مرداد ۱۳۹۷۔
• جعفریان، رسول، صفویہ در عرصہ دین، فرہنگ و سیاست، ج۲، قم، پژوہشکدہ حوزہ و دانشگاہ، ۱۳۷۹ش۔
• حسام السلطنہ، دلیل الانام: فی سبیل زیارۃ بیت اللہ الحرام، تصحیح رسول جعفریان، تہران، نشر مشعر، ۱۳۷۴ش۔
• الرفاعی، عبدالجبار، معجم ما کتب فی الحج، تہران، مشعر، ۱۴۲۷ق۔
• زرکلی، خیر الدین، الأعلام، بیروت،‌ دار العلم للملایین، ۲۰۰۲م۔
• العساف، منصور، «عبداللہ بن سلیمان البلیہد۔۔ القاضی والمستشار فی زمن التأسیس»، در سایت الریاض، تاریخ درج مطلب: ۳ ذی القعدہ ۱۴۳۵ق، تاریخ بازدید: ۶ مرداد ۱۳۹۷ش۔
• قاضی عسکر، علی، تخریب و بازسازی بقیع بہ روایت اسناد تہران، مشعر، ۱۳۸۶ش۔
• مختاری، رضا، «سہ سند از علامہ شیخ محمدحسین کاشف الغطاء»، در مجلہ کتاب شیعہ، ش۳، بہار و تابستان ۱۳۹۰ش۔
• محقق، علی، اسناد روابط ایران و عربستان سعودی (۱۳۰۴-۱۳۵۷ش)، تہران، مرکز چاپ و انتشارات وزارت امور خارجہ، تہران، ۱۳۷۹ش۔
• محمد علی، عبد اللہ، معجم مؤلفات الإسلامیۃ فی الردّ علی الفرقۃ الوہابیۃ، بی‌جا، [مرکز الزہراء الإسلامی]، ۱۴۳۰ق/۲۰۰۹م۔
• مدنی، عبدالعزیز، التاریخ الامین لمدینۃ سید المرسلین، قم، مطبعۃ الأمین، ۱۴۱۸ق۔
• نجمی، محمد صادق، تاریخ حرم ائمہ بقیع و آثار ہور در مدینہ منورہ، نشر مشعر، تہران، ۱۳۸۶ش۔
• غالب، محمد ادیب، من اخبار الحجاز و النجد فی تاریخ الجبرتی، ریاض، دارالیمامہ، ۱۳۹۵ق۔
• ماجری، یوسف، البقیع قصۃ التدمیر، بیروت، مؤسسۃ بقیع لاحیاء التراث، ۱۴۱۱ق۔
• مکی، حسین، مدرس؛ قہرمان آزادی، تہران، بنگاہ ترجمہ و نشر کتاب، ۱۳۵۹ش۔

باہرلے جوڑ

• انہدام جنت البقیع تاریخی عوامل تے اسباب