Święconka (w niektórych regionach Polski – święcone; niem.österliche Fleischweihe; Fleischweihe zu Ostern; Speisensegnung[1]; łac.benedictio agni et carnium in die Sanctae Paschae[2]) – nazwa pokarmów (głównie wędlin, jaj, chrzanu, chleba itd.) święconych w Wielką Sobotę w Kościołach katolickich Polski oraz w innych europejskich krajach.
Święcone XIX-wieczny drzeworyt Michała Elwira AndriollegoWspółczesny koszyk wielkanocny tzw. święconka w PolsceTradycyjny koszyk wielkanocny w StyriiFigurka baranka z ciastaŚwięconka, Polska, 2021
babka wielkanocna (w Polsce – ciasta świąteczne, pascha lub paska, niem.Osterbrot; nl.Paasbrood, wł.pane votivo).
Koszyk, najczęściej z wikliny, przystraja się listkami bukszpanu[5] lub borowiny.
Oprócz Polski tradycja praktykowana jest także w innych krajach: graniczących ze Słoweniąaustriackich regionach Styrii, Karyntii, południowego Tyrolu oraz Bawarii[6]. Święcone oznacza również uroczyste śniadanie wielkanocne. Zwyczaj ten ma wczesnośredniowieczną tradycję, korzeniami sięgającą prawdopodobnie czasów pogańskich[7][8]. Błogosławieństwo żywności zgodnie z tradycją sięga VII wieku, z chlebem i jajkami odnotowane od XII wieku. Obrzęd ten znany był w rycie mediolańskim, rzymskim i starohiszpańskim. O przyjęciu w Polsce tego obrzędu potwierdziły źródła z przełomu XIII i XIV wieku. EuchologięŚwięconki ujednoliciła reforma potrydencka w Rituale Romanum z 1614, w Polsce od roku 1631 według rytuału piotrkowskiego. Obrzęd ten był atakowany przez reformację[9].
Obecnie w wielu miejscowościach święcenie potraw odbywa się nie wewnątrz, a przed kościołem, gdzie na wystawionych stołach na czas obrzędu wierni pozostawiają koszyki. Błogosławieństwo potraw w tradycyjnej formie przetrwało do dnia dzisiejszego w południowej Austrii, na terytorium Słowenii w regionach zamieszkałych przez Koczewarów oraz południowych Niemczech[10].
Poświęcenie pokarmów w kościele przez diakona, Ołtarzew 2007
Zwyczaj ten jest znany powszechnie od wieków w Polsce. W zachodnich regionach współczesnej Polski, które znalazły się w jej granicach po II wojnie światowej, święcenie potraw było jednak prawie nieznane[12][13]. Przed 1945 rokiem na Kaszubach tylko zamożniejsi gburzy i szlachcice w Wielką Sobotę przywozili końmi proboszcza dla poświęcenia pożywienia świątecznego[14]. Podobnie na Śląsku święcenie potraw w Wielką Sobotę odbywało się na dworach szlacheckich[15]. Na Śląsku zwyczaj święconki upowszechnił się dopiero na przełomie lat 70. i 80. XX wieku, docierając tu razem z mieszkańcami centralnej Polski[16].
W całej Polsce na stole wielkanocnym obok wędlin i ciast stawia się koszyk ze święconką, drobne różnice wynikają tylko z lokalnych tradycji[17]. Śniadanie wielkanocne rozpoczyna zwyczaj dzielenia się poświęconym jajkiem, podobny w swej formie i symbolice do bożonarodzeniowego łamania się opłatkiem. Dawny zwyczaj na wsiach nakazywał, aby wracając ze święconym obejść dom trzy razy, zgodnie ze wskazówkami zegara, co miało wypędzić złe moce z gospodarstwa. W zamożnych domach na stole znajdowało się pieczone prosię, często z pisanką w pysku. Obok stały półmiski z mięsiwem, szynką, kiełbasą oraz ciasta. Głównym ciastem wielkanocnym do dzisiaj pozostała babka drożdżowa, tzw. baba wielkanocna. Popularne są również mazurki.
Według badań CBOS (2000) w zwyczaju święcenia pokarmów w Wielką Sobotę uczestniczy 95% obywateli Polski[18]. Poza Polską z obyczajem tym można się jeszcze spotkać na Słowacji i Zaolziu, na Białorusi, a także wśród polskich emigrantów[potrzebnyprzypis].
„Naobchodziwszy po kościołach obrzędowe groby w piątek i sobotę, gotowano się do uroczystej procesji niedzielnej, do święcenia bab i kołaczów, szołdr i jaj, aby spożywszy razem jajko powetować na mięsie uprzykrzony post. Pstre pisanki z tłuczeniem jaj o wygraną bawiły dzieci, barenek pieczony młodzież wiejska i miejska śpiewając pieśni wielkanocne obchodziła domy po dyngusie zbierając datki...”
Aleksander Brückner. Encyklopedia staropolska (t.1-2, 1937–1939; reprint: 1990); wybór ilustracji Karol Estreicher jr, s. 670, święta
U chrześcijan wyznania prawosławnego tradycyjna święconka to słodki chleb, w tradycji rosyjskiej nazywany Кулич lub пасха[19]. Słodki chleb ma swoją wielkanocną tradycję (pod różnymi nazwami) również na Białorusi, Ukrainie, Węgrzech, Czechach, Grecji, Turcji i Armenii.
„Fleischweihe (Speisenweihe) Zum Abschluss der 40 tägigen Fastenzeit vor Ostern gehört bestimmt die Osterjause welches heute noch „Weichfleischessn” genannt wird. (Weich – bedeutet Weihe, also Weihfleisch bzw. geweihtes Fleisch) Für diesen Zweck wird ein Schinken schon am Morgen mit „geweihtem Feuer” gekocht. Würste, eine geselchte und gekochte Zunge, gefärbte Ostereier, Krenn und ein Kärnter Reindling gehören auch dazu. Diese Speisen werden in einen Korb gegeben und mit einem schön bestickten Tuch (Weihkorbdecke) bedeckt. Mit diesem Korb geht die Bäuerin bzw. die Hausfrau zur Kirche oder zu einer Kapelle, mancherorts auch in ein Bauernhaus, wo ein Priester die Fleischweihe bzw. Speisenweihe abhält. Nach der Weihe wird in manchen Familien schon die Osterjause abgehalten. Viele Familien werden jedoch erst nach der Auferstehungsfeier in der Kirche das „Weichfleisch” essen.”, [w:] Brauchtum aus dem Lavanttal – Ostern.
Lud: organe de la Société polonaise d’ethnologie, t. 84 Polskie towarzystwo etnologicane, Towarzystwo ludoznawcze we Lwowie. 2000. s. 109; „Fleischweihe – Die Segnung der Osterspeisen (Schinken und Würste, Eier, Kren, Reindling ... u.a.) gehört zu den bestbesuchten kirchlichen Feiern. Sie wird oft auch im Freien vor Kapellen oder Bildstöcken abgehalten, um die Verbindung dieses Brauches mit der erwachenden Natur auszudrücken.
Die Speisen in den mit Blumen geschmückten Körben sind oft mit kunstvoll gestickten Weihkorbdecken im typischen Kreuzstichmuster abgedeckt.”, [w:] Karyntia.
„Ost er tage gebührt sich die Eier- Salz- Brod< und Fleischweihe. Die rothen Eier und Wecken, welche der Dod dem...”, [w:] Bavaria: Oberpfalz und Regensburg. 1803. s. 309.
Ks, Marian Pisarzak MIC. Błogosławienie pokarmów wielkanocnych. Kontekst paschalny i postny. op. cit. Błogosławieństwo pokarmów i napojów wielkanocnych w Polsce. Studium historyczno-liturgiczne. Warszawa 1979, s. 378. [przypisy tamże].
Oficjalna strona Diecezji Gurk „Dieser Brauch wird besonders in Bayern, Südtirol und Österreich gepflegt. Er lässt sich bis ins 7. Jahrhundert zurückverfolgen. Speisen wie Eier und Fleisch, deren Genuss in der strengen mittelalterlichen Fastenordnung verboten war, gewannen durch diese österliche Segnung im Volksglauben besondere Bedeutung und Kräfte.”.
„Trzeba dodać, że ludność niemiecka zamieszkała na Śląsku nie praktykowała święconego, również Ślązacy nie wszędzie stosowali je powszechnie (...), w oleskim utrzymuje się, że zwyczaj ten istnieje dopiero od zakończenia wojny, a kultywują go głównie chłopi ze wschodu. W przemysłowej części Górnego Śląska święcone nie było znane.”. [w:] Zwyczaje i obrzędy doroczne na Śląsku Jerzy Pośpiech „Zwyczaje i obrzędy doroczne na Śląsku”, Opole 1987 s. 13.
„Święcenie pokarmów choć znane od dawna, nie było powszechnym zwyczajem. Np. Ślązacy i ludność niemiecka nie praktykowali tego zwyczaju.” – mgr Elżbieta Oficjalska, kierownik Działu Kultury Materialnej i Folkloru Muzeum Wsi Opolskiej w Opolu, [w:] „Co zostało z dawnych świąt” Anna Pawlak, Gazeta Wyborcza, 24.04.2011.
„Do zamożniejszych gospodarzy, dworów szlacheckich i magnackich, może na wzór miast, ksiądz przybywał osobiście”. [w:] Dorota Simonides. Folklor Górnego Śląska. 1989 s. 204.
„Święcone nie było znane na większości ziem Górnego Śląska. Zaczęło się upowszechniać dopiero w latach 60., 70. i 80. ubiegłego stulecia. Zwyczaj przynieśli przybysze z innych regionów, zachęcali do tego księża.” – Maria Lipok-Bierwiaczonek, dyrektor Muzeum Miejskiego w Tychach, [w:] „Święcone na Śląsku” Ewa Strzoda, Tychy.pl Portal Informacyjny Miasta Tychy, 2011.04.23.
„Jajka, szynka i biała kiełbasa, chleb, sól, pieprz, chrzan, ciasto”. [w:] Łódzkie studia etnograficzne, 1992. Łódź, t. 65. s. 65; „wielkanocna baba, jajka, baranek, masło, kiełbasa, słonina, wędzonka, chrzan, sól. Świąteczne baranki mogą być wykonywane z cukru”, [w:] Adam Bartosz. Rzepiennik Strzyżewski: materiały etnograficzne. Tarnów. 1992. s. 52; „kiełbasa, jaja, pieprz, sól, bochenek chleba, oliwę, ocet, wódkę, ser, masło i chrzan”, [w:] Józef Burszta, Stanisław Błaszczyk. Kultura ludowa Wielkopolski: 1960. s. 439; „wchodziła przeważnie kiełbasa, czasem szynka gotowana, jajka malowane, czasem chrzan, pieprz, masło.”, [w:] Teresa Karwicka. Kultura ludowa Ziemi Dobrzyńskiej. 1979. s. 196.
„Кулич (пасха, паска) – обрядовый хлеб, обязательная принадлежность пасхального стола. Обычай освящения хлеба и угощение им на Пасху имеет как христианские, так и языческие корни.” [tłum.] Kulicz (wielkanocna Pascha) – rytuał błogasławieństwa chleba. Obowiązkowa, tradycyjna potrawa na stałach wielkanocny wyznawców prawosławia. [w:] The Russian Museum of Ethnography .
