Zamiowate (Zamiaceae) – rodzina roślin z rzędu sagowców (Cycadales) z klasy sagowcowych. Obejmuje, w zależności od ujęcia, od 9[5][6][7], 10[8] do 11[9] rodzajów z ok. 185[6], 200[7], 230[8] gatunkami.
Rośliny te występują w strefie międzyzwrotnikowej na kontynentach amerykańskich, w Afryce i Australii, na tych dwóch ostatnich kontynentach także sięgając w ich południowej części strefy klimatu umiarkowanego. Amerykańskie rodzaje (Ceratozamia, Dioon, Microcycas i Zamia) rosną głównie w Ameryce Środkowej i tylko ten ostatni z nich ma szerszy zasięg[9] sięgając do Florydy na północy[10] i schodząc wzdłuż Andów do Chile[9]. W Afryce rośnie Encephalartos i Stangeria, w Australii – Bowenia, Lepidozamia i Macrozamia[9]. Zamiowate spotykane są w różnych siedliskach – od półpustynnych, po mokradła i wilgotne lasy równikowe[11].
Znaczenie użytkowe mają dioon jadalnyDioon edule i różne gatunki z rodzaju zgłowieńEncephalartos – których nasiona, a w drugim przypadku także wnętrze strobili są spożywane[7]. Po obróbce spożywane jest jako sago także wnętrze pni różnych gatunków[8]. Liście gatunków środkowoamerykańskich wykorzystywane są do dekoracji, zwłaszcza podczas uroczystości religijnych[7]. Jako rośliny ozdobne sadzone są różne gatunki, zwłaszcza z rodzajów Ceratozamia, Encephalartos i Zamia[8].
Bowenia spectabilisStangeria eriopus
Pokrój
Rośliny o wyglądzie przypominającym palmy i paprocie[9][10] (Stangeria odkryta w stanie wegetatywnym opisana została pierwotnie jako gatunek paproci[12]). Ich nierozgałęziony lub nieregularnie rozgałęziający się pęd wyrasta ponad ziemię lub rozwija się pod jej powierzchnią i okryty jest trwałymi nasadami liści[7]. Najwyższe rośliny z tej rodziny należące do australijskiego gatunku Lepidozamia hopei osiągają ponad 18 m (być może nawet do 24 m) wysokości. Meksykański Dioon spinulosum opisywany jest jako mogący osiągać 18 m wysokości. Pień Macrozamia moorei rosnącej do 6 m wysokości, osiągać może 1 m średnicy[9]. Rośliny o pniach podziemnych mają wierzchołek pędu na powierzchni gruntu[8], przy czym pogrążone mogą być na głębokość do ok. 0,6 m (u Bowenia)[9]. Do najmniejszych przedstawicieli rodziny należy Zamia pygmaea o pniu podziemnym osiągającym 25 cm długości i do 3 cm średnicy[9]. Korzenie zamiowatych współżyją z grzybami (mykoryza). Część wykształca trwały korzeń palowy, a u innych zastępowany jest on przez korzenie przybyszowe, zwykle krótkie i bulwiaste[13]. Część z nich ma postać korzeni koralkowych – rosnących ku górze i tworzących siedlisko dla sinic wiążących azot atmosferyczny[8].
Z wyjątkiem Bowenia i Stangeria są zróżnicowane na liście łuskowate i asymilacyjne[13]. Liście Bowenia wyróżniają się także tym, że są podwójnie pierzasto złożone, a liście Stangeria mają młode części zwinięte podobnie jak liście paproci[7] i żyłkowanie listków pierzaste, a nie równoległe jak u innych gatunków[8]. Liście wyrastają skrętolegle na szczycie pędu tworząc na nim pióropusz. Są pierzasto złożone, zwykle pojedynczo. Poszczególne liście utrzymują się na roślinie zazwyczaj przez cztery lata. Osiągają od ok. 5 cm długości u Zamia pygmaea do ponad 5 m u Encephalartos. Odpowiednio liczba listków na liściu może wynosić od kilku do ponad 200. U niektórych rodzajów u nasady liści występują wyrostki przypominające przylistki, u wielu roślin listki w dolnej części liścia zredukowane są do dwóch rzędów cierni, a u niektórych gatunków Ceratozamia i Zamia poza tym na ogonku występują dodatkowe kolce. Listki są siedzące lub mają własne ogonki, krótkie lub dłuższe (u Zamia wallisii osiągające do 8 cm długości). Blaszki listków zwykle są równowąskie (u Zamia angustissima do 1 mm szerokości) do jajowatych. Są całobrzegie, płaskie lub podwinięte, ale też u wielu kolczaste lub silnie klapowane. Największe listki u Z. wallisii osiągają 60 cm długości i 17,5 cm szerokości[13].
Mikrospory (zwane u tej grupy już ziarnami pyłku) powstają w mikrosporangiach. Mają one ściany wielowarstwowe, kształt kulisty i powstają w dużej liczbie na dolnej stronie mikrosporofili. Te łuskowate męskie liście zarodnionośne zebrane są po kilka w szyszkowaty mikrostrobil[8][12].
Zalążki rozwijają się parami w bocznej pozycji na liściopodobnych lub łuskowatych makrosporofilach (żeńskich liściach zarodnionośnych). Skupiają się one na szczycie pędu w szyszkowate makrostrobile. Same zalążki również są okazałe – osiągają do kilku cm długości. Okryte są masywną ścianką (nucellusem) otoczoną osłonką (integumentem)[8][12]. Zapylenie dokonywane jest za pomocą wiatru (anemogamia) lub za pośrednictwem udziału owadów (entomogamia), wabionych odorem lub ciepłem wytwarzanym przez strobile[8].
Macrozamia moorei
Pozycja systematyczna i relacje filogenetyczne w obrębie rodziny
Rodzina stanowi grupę siostrzaną względem rodzaju sagowiecCycas stanowiącego rodzinę sagowcowatych Cycadaceae. Obie rodziny klasyfikowane są do rzędu sagowców Cycadales – jedynego w obrębie klasy sagowcowychCycadopsida[2][8][14]. Stangeria i Bowenia były wyodrębniane jako rodzina Stangeriaceae, jednak okazały się być zagnieżdżone w obrębie Zamiaceae[7].
Michael A.M.A.RuggieroMichael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI:10.1371/journal.pone.0119248, PMID:25923521, PMCID:PMC4418965 [dostęp 2021-03-07](ang.).
M.J.M.M.J.M.ChristenhuszM.J.M.M.J.M. i inni, A new classification and linear sequence of extant gymnosperms, „Phytotaxa”, 19 (1), 2011, s. 55–70, DOI:10.11646/phytotaxa.19.1.3(ang.).
Maarten J.M. Christenhusz, Michael F. Fay, Mark W. Chase:Plants of the World.Richmond UK, Chicago USA:Kew Publishing, Royal Botanic Gardens, The University of Chicago Press,2017,s.74-75. ISBN978-1-842466346.
Garrie P. Landry:Zamiaceae.[w:] Flora of North America [on-line].eFlora. Missouri Botanical Garden, St. Louis, MO & Harvard University Herbaria, Cambridge, MA..[dostęp 2020-08-02].
K.D. Hill, M.W. Chase, D.W. Stevenson, H.G. Hills, B. Schutzman.The Families and Genera of Cycads: A Molecular Phylogenetic Analysis of Cycadophyta Based on Nuclear and Plastid DNA Sequences.„International Journal of Plant Sciences”.164,s.933–948,2003. DOI: 10.1086/378538.
Ludmiła Karpowiczowa (red.):Słownik nazw roślin obcego pochodzenia łacińsko-polski i polsko-łaciński.Warszawa:Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego,1973,s.106, 118.
MieczysławM.CzekalskiMieczysławM., Rośliny ozdobne do dekoracji wnętrz, Poznań: Wydawnictwo Akademii Rolniczej w Poznaniu, 1996, s. 40, ISBN83-7160-011-9.
