Zamek w Przegorzałach

Zamek w Przegorzałach (niem. Schloss Wartenberg) – wybudowany w czasie II wojny światowej budynek w Przegorzałach, jedno z niewielu dzieł architektury III Rzeszy w Krakowie^[1][2].

Zamek w Przegorzałach

Państwo	Polska
Województwo	małopolskie
Miejscowość	Kraków
Adres	ul. Jodłowa 13
Typ budynku	zamek rezydencyjny
Styl architektoniczny	Architektura nazistowska
Architekt	Adolf Szyszko-Bohusz, Richard Pfob, Hans Petermair
Rozpoczęcie budowy	1942
Ukończenie budowy	1943
Położenie na mapie Krakowa Zamek w Przegorzałach
Położenie na mapie Polski Zamek w Przegorzałach
Położenie na mapie województwa małopolskiego Zamek w Przegorzałach
50°02′53,66″N 19°51′59,08″E

Widok od strony podjazdu

Widok z tarasu

Obecnie w zamku działa hotel Zinar Castle oraz restauracja Ziyad^[3].

Zamek sąsiaduje z nieco starszą Willą Baszta – półokrągłą budowlą w kształcie baszty, wzniesioną pod koniec lat 20. XX wieku, jako dom własny, przez Adolfa Szyszko-Bohusza, a zainspirowaną prawdopodobnie rotundą św. Feliksa i Adaukta^[4].

Historia powstania

Inicjatorem budowy obiektu był baron Otto von Wächter, który w nagrodę za udział w puczu nazistowskim w Austrii (zamach na kanclerza Dolfussa) został podczas okupacji gubernatorem dystryktu krakowskiego. Jako gubernatorowi przysługiwała mu rezydencja miejska, na którą wybrał pałac „Pod Baranami”, i letnia, na którą upatrzył sobie Willę Basztę^[5]. Zachowaną do dziś Willę w formie półrotundy wzniósł w latach 1928–1929 Adolf Szyszko-Bohusz, któremu – jako jej właścicielowi – złożono propozycję dzierżawy lub zamiany na inne grunty. Szyszko-Bohusz nie wyraził zgody i 19 grudnia 1940 roku został aresztowany pod sfabrykowanym pretekstem. Przyczyniła się do tego małżonka Wächtera, o której sam Szyszko-Bohusz we wspomnieniach wydanych po wojnie pisał tak: (...) nazywana przez nas „klępą meklemburską” antypatyczna kobieta, węsząca po wszystkich zbiorach, by coś z nich zabrać na własność, zarozumiała i bez skrupułów^[6]. W tym czasie zajęto też willę w Przegorzałach.

Prawdopodobnie w połowie 1941 roku rozpoczęto pracę nad projektem obecnego zamku, który datowany jest na 1 października 1941 roku. Budowla nazywana była Schloss Wartenberg (z niem. Schloss – zamek, Wartenberg – góra-strażnica, obserwatorium^[7]). Wszystko wskazuje na to, że Wächter nie zamierzał być uczciwy nawet wobec III Rzeszy i swoją rezydencję urządzał z przepychem pod pretekstem budowy sanatorium. Projekty tej budowli, stylizowanej na nadreńskie zamki z okresu romantyzmu, zmuszony był sporządzić i podpisać osobiście profesor Szyszko-Bohusz^[6]. Istnieją dwa projekty; na pierwszym zamek jest niższy, co zapewnia dominującą pozycję willi, drugi odpowiada dzisiejszemu wyglądowi założenia. Oprócz polskiego, na projekcie widnieją nazwiska dwóch austriackich architektów: Richarda Pfoba i Hansa Petermaira. Obok samego zamku zaprojektowano i wybudowano kilka innych obiektów istniejących do dzisiaj – wartownię przy bramie wjazdowej i budynek garażowo-wartowniczy.

Budowę rozpoczęto w 1942 roku, jednak po wyjeździe Wächterów do Lwowa (gdyż 1 lutego Otto von Wächter objął stanowisko gubernatora dystryktu galicyjskiego) budynek stał opuszczony aż do 19 listopada 1943 roku, kiedy podczas wizyty Heinricha Himmlera w Krakowie został mu on podarowany przez Hansa Franka właśnie z pierwotnym przeznaczeniem, tj. na sanatorium dla esesmanów. Planowano nawet połączenie zamku z położoną około 100 metrów poniżej drogą przy pomocy kolei linowej, jednak plany te spełzły na niczym, ponieważ 18 stycznia 1945 roku Kraków został przejęty przez Armię Czerwoną.

Pod koniec wojny mieścił się tutaj szpital, a po jej zakończeniu rodzina Bohuszów starała się o odzyskanie nieruchomości, ale bezskutecznie^[8].

Współcześnie

W 1952 r. cały kompleks zajął Instytut Badawczy Leśnictwa podlegający Ministerstwu Leśnictwa. W 1973 r. podjęto decyzję o umieszczeniu w nim Instytutu Badań Polonijnych UJ, który zajmował wybudowany nieopodal kompleks (Kolegium Polonijne im. Kazimierza Pułaskiego).

Zamek był siedzibą dwóch instytucji Uniwersytetu Jagiellońskiego, tj. Instytutu Europeistyki^[9] i Centrum Badań Holocaustu^[10].

Obecnie w zamku działa hotel Zinar Castle oraz restauracja Ziyad^[3]. Z tarasów jest obszerna panorama południowo-zachodniej części Krakowa i Beskidów^[4].

Zamek jest wpisany do miejskiej ewidencji zabytków.

Przypisy

1. O architektonicznych planach Hitlera względem Krakowa zob. Niechciane dziedzictwo. sztuka-architektury.pl. [dostęp 2011-01-29].
2. Niegdyś sanatorium SS, wkrótce elegancki hotel. Niesamowita historia zamku w Przegorzałach. 2023-02-20. [dostęp 2023-02-20].
3. Strona hotelu z galerią zdjęć. [dostęp 2011-02-06].
4. Marek Baran: Krakowskie Przegorzały. Zamek i baszta 2 km od A4. Histmag, 2009-10-15. [dostęp 2011-01-29].
5. Przegorzały: Sanatorium SS i dom własny Adolfa Szyszko-Bohusza. krowoderska.pl, 2020-07-15. [dostęp 2020-07-15]. (pol.).
6. Barbara Zbroja, Konrad Myślik: Nieznany portret Krakowa. Kraków: 2010, s. 298–301. ISBN 978-83-7505-550-4.
7. Jeremy Bernstein: Heisenberg in Poland. „American Journal of Physics” nr 72 (3), marzec 2004, s. 302. [dostęp 2011-01-22]. (ang.).
8. Marcin Bielowicz: Schloss Wartenberg. InfoArchitekta.pl, 2010-12-01. [dostęp 2011-01-22].
9. Instytut Europeistyki UJ: strona oficjalna. europeistyka.uj.edu.pl. [dostęp 2011-02-06]. [zarchiwizowane z tego adresu (2011-07-24)].
10. Centrum Badań Holocaustu: strona oficjalna. holocaust.uj.edu.pl. [dostęp 2011-02-06].

Bibliografia

• Barbara Zbroja, Konrad Myślik: Schloss Wartenberg. W: Nieznany portret Krakowa. Kraków: 2010, s. 298–301. ISBN 978-83-7505-550-4.
• Dieter Schenk: Krakauer Burg: Die Machtzentrale des Generalgouverneurs Hans Frank 1939–1945. Berlin: 2010, s. 60–61. [dostęp 2011-02-09]. (niem.).
• Agnieszka Sabor. Peryferie, czyli przewodnik po nieznanym mieście. „Tygodnik Powszechny”, 29 września 2002.brak numeru strony

Linki zewnętrzne

• Zdjęcie z okresu budowy zamku (ze zbiorów Narodowego Archiwum Cyfrowego)