Zamek Tenczyn

Zamek Tenczyn – ruiny zamku leżącego na Jurze Krakowsko-Częstochowskiej, włączony w XIV wieku do kazimierzowskiego systemu tzw. Orlich Gniazd, we wsi Rudno w województwie małopolskim, w powiecie krakowskim, w odległości 24 km na zachód od Krakowa, 5 km na południowy zachód od Krzeszowic, 1 km na północ od autostrady A4.

Zamek Tenczyn

nr rej. A-12 z 9.04.1968
Państwo	Polska
Województwo	małopolskie
Miejscowość	Rudno
Typ budynku	zamek
Styl architektoniczny	gotyk
Ukończenie budowy	XIV w.
Zniszczono	1656
Położenie na mapie gminy Krzeszowice Zamek Tenczyn
Położenie na mapie Polski Zamek Tenczyn
Położenie na mapie województwa małopolskiego Zamek Tenczyn
Położenie na mapie powiatu krakowskiego Zamek Tenczyn
50°06′08″N 19°34′55″E
Strona internetowa

Położenie zamku na terenie Wolnego Miasta Kraków (1815–1846)

Ruiny zamku stoją na dawnym stożku wulkanicznym^[1], będącym najwyższym wzniesieniem Garbu Tenczyńskiego (Góra Zamkowa 398^[1]/401^[2] m n.p.m.).

Historia zamku

Pierwsza wzmianka dotycząca okolic zamku Tenczyn, datowana jest na 24 września 1308 r. Wówczas Władysław Łokietek z oddziałem rycerstwa przebywający w lasach in Thanczin wydał dokument dla klasztoru o. cystersów w Sulejowie. Przyjmuje się, że pierwszy zamek (drewniany) zbudował około 1319 r. kasztelan krakowski Nawój z Morawicy. Wzniósł on największą na zamku wieżę, zwaną do dziś „Wieżą Nawojową”. Właściwym twórcą zamku murowanego był syn Nawoja, Jędrzej (Andrzej^[3]), wojewoda krakowski i sandomierski. Na najwyższej, północno-wschodniej części wzgórza, wzniósł dalszy fragment zamku, w którym mieszkał i zmarł w 1368 r. On także pierwszy przyjął nazwisko Tęczyński. Syn Jędrzeja, Jaśko, odnowił i znacznie rozbudował zamek, a także założył kaplicę. Z tego okresu pochodzi pierwsza odnotowana w dokumentach historycznych wzmianka dotycząca bezpośrednio zamku. Władysław Jagiełło więził w nim niektórych ważniejszych jeńców krzyżackich, wziętych do niewoli w czasie bitwy pod Grunwaldem.

W krótkim czasie ród Tęczyńskich doszedł do wielkiego znaczenia. W posiadaniu Tęczyńskich było 45 miejscowości, w tym 15 w pobliżu zamku. W 1461 r. przez blisko rok na zamku w Rudnie mieszkał Jan Długosz. Około połowy XVI w. często na zamku bywali: Mikołaj Rej z Nagłowic, Jan Kochanowski, Piotr Kochanowski oraz inne ważne postaci polskiego odrodzenia. Do połowy XVI w. wygląd zamku nie ulegał większym zmianom. W tym okresie znajdowały się przy nim: folwark, łaźnia, browar ze słodownią i dom praczek. W 1570 r. kasztelan wojnicki, podkomorzy wielki koronny Jan Tęczyński „wielkim kosztem zmurował prawie znowa zamek na Tenczynie” – pisał Bartosz Paprocki w Herbach rycerstwa polskiego. Zamek posiadał trzy skrzydła, otwarte ku zachodowi, ozdobione renesansowymi attykami, gzymsami i krużgankami. Rozbudowa ciągnęła się do początku XVII w. Zamek wraz z podgrodziem został otoczony murem kurtynowym, od północy wzmocniono go basteją wjazdową (barbakanem), a od południa dwiema pięciokątnymi bastejami. Pod zamkiem rozciągały się ogrody (od północy) i winnice (od zachodu i południa). Ostatnią dużą inwestycją na zamku była gruntowna przebudowa kaplicy zamkowej, dokonana w początkach XVII w. przez Agnieszkę z Tęczyńskich Firlejową, późniejszą fundatorkę klasztoru o. karmelitów bosych w Czernej. W 1637 r. zmarł wojewoda krakowski Jan Magnus Tęczyński, ostatni przedstawiciel rodu. Jego jedyna córka Izabela wyszła za mąż za Łukasza Opalińskiego. W 1655 r. marszałek wielki koronny Jerzy Lubomirski, ustępując przed Szwedami, ukrył skarbiec koronny w Starej Lubowli na Spiszu, ale rozpuścił fałszywą wieść, że skarbiec znajduje się na Tenczynie. Oddział szwedzki pod dowództwem Kurta Christopha von Königsmarck obległ zamek w 1655 roku, i po obronie załogi pod dowództwem kapitana piechoty Jana Dziuli, przyjął jego kapitulację. Szwedzi jednak nie dotrzymali warunków układu i wymordowali całą załogę^[4]. Po tym, gdy nie znaleźli skarbu koronnego, w lipcu 1656 r. opuścili zamek i spalili.

Zamek Tenczyn na grafice z 1862^[5]

Na początku XVIII w. dobra tęczyńskie przeszły po kądzieli w ręce Adama Sieniawskiego, tą samą drogą uzyskał je wojewoda ziem ruskich, książę August Aleksander Czartoryski i z kolei jego córka Izabela Lubomirska. Po potopie szwedzkim zamek został w większej części odbudowany i częściowo zamieszkany. Wchodził w 1662 roku w skład hrabstwa tęczyńskiego Łukasza Opalińskiego^[6]. W 1748^[7]/1768 r. uległ pożarowi w wyniku uderzenia pioruna i od tego czasu popadał w coraz większą ruinę. W 1783 r. prochy ostatniego z Tęczyńskich, Jana, przeniesiono z kaplicy zamkowej do nowego grobu w kościele św. Katarzyny w Tenczynku. Od 1816 r. zamek stał się własnością Potockich herbu Pilawa i pozostał w ich rękach do wybuchu II wojny światowej w 1939 r.

Na początku XXI w. zamek popadał w coraz większą ruinę w związku ze sporami kompetencyjnymi między różnymi szczeblami administracji publicznej. W 2008 r. powstało obywatelskie Stowarzyszenie „Ratuj Tenczyn”, mające na celu nagłośnienie sytuacji ruin zamku oraz zmuszenie władz lokalnych i centralnych do wywiązywania się z obowiązku ochrony zabytku^[8].

W 2009 r. wydana została decyzja w sprawie unieważnienia decyzji o odebraniu zamku rodzinie Potockich w ramach reformy rolnej w 1944 r., jej wykonanie zostało jednak wstrzymane^[9]. W 2009 r. z uwagi na zły stan techniczny zamek został zamknięty dla zwiedzających. W 2010 r. gmina, będąca administratorem zamku, pozyskała środki z Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego i rozpoczęła zabezpieczanie ruin^[10]. Dzięki pracom zabezpieczającym proces niszczenia ruin udało się zastopować.

W lipcu 2016 r., w wyniku porozumienia zawartego między gminą Krzeszowice a spadkobiercami Adama hr. Potockiego, ruiny zamku zostały ponownie otwarte dla zwiedzających^[11]. Organizatorem ruchu turystycznego na zamku jest Fundacja Na Rzecz Rozwoju i Promocji Sztuki New Era Art.^[12]

Plan zamku

Hipotetyczna rekonstrukcja faz rozwojowych, według W. Łuszczkiewicza, N. Pajzderskiego, S. Polaczka. B. Guerquina. M. Korneckiego. T. Małkowskiej-Holzerowej i J. Kurtyki. Przypuszczalna identyfikacja pomieszczeń na podstawie aktu podziałowego z 1553 r. i rysunku E.J. Dahlberga z 1655 r. W nawiasach podano szacunkowe datowanie oraz roczne daty wzmianek źródłowych:

• A – zamek górny (XIV w.)
  • a – studnia (1655)
• B – zamek dolny (XIV / XV w.), zamek Tenczyn cum muro (1410), przedzamcze, czyli przygródek (1553)
• C – rekonstrukcja przebiegu zburzonego muru obwodowego w XIV – XV w. (B. Guerquin)
• D – dom mieszkalny w XIV w. (B. Guerquin), stajnie, kuchnie, piekarnia, wozownia 1553, 1733
• E – wieża bramna, tzw. wieża Nawojowa z przedbramiem (XIV lub XIV / XV w.), turris altissima ad portom arcis (1655)
• F – kaplica (XIV – XV w.)
  • ff – zakrystia i skarbczyk (XVII w.)
• G – barbakan i szyja ubezpieczające wjazd na zamek (przełom XV / XVI w. lub pierwsza 1/3 XVI w., 1655)
• H – baszta „Dorotka” z XIV / XV w. (1553)
• I – część reprezentacyjna (XV w.)
  • i – „wielka sala” 1553 = izba stołowa z piecem z herbem Tęczyńskich i z ich 15 portretami 1733
  • ii – komnata, która jest z „wielkiej sali” 1553 = „sala o 5 oknach” 1733
  • iii – „pokój krzywy” z 2 portretami 1733
• J – krużganki (1579/84)
• K – basteje (przełom XVI / XVII w.), w tym Baszta Grunwaldzka (pd-zach); z uwagi na wieloboczny (nieokrągły) kształt Bogdanowski (Sztuka Obronna, Kraków 1993, s. 156-157) oznacza je jako bastiony (w typie szkoły włoskiej).
• L – mury i dwie baszty przedzamcza sprzed 1579 (XV w.)
• I – baszta z XV w. (może gdanisko? łazienka 1553, „baszta pusta” 1733)
• II – baszta z XV w. (więzienna?)
• M – mury przedzamcza po założeniu fortyfikacji bastejowych (XVI / XVII w.)
• N – pomieszczenia załogi i służby
• Nn – baszta czworokątna (zapewne najstarsza wieża bramna z XIV w., później wchłonięta przez zabudowania)

Pomnik przyrody na dziedzińcu

• Klon jawor – pomnik przyrody rosnący na dziedzińcu zamku – drzewo ustanowiono pomnikiem: 15 kwietnia 1936 r.

Legendy

• Podobno małżonka jednego z Tęczyńskich nie szczędziła swoich wdzięków innym. Dowiedziawszy się o tym, jej mąż zamurował wiarołomną żonę żywcem w baszcie zw. „Dorotka”. Jęki i krzyki grzesznicy długo jeszcze było słychać w zamku, a i jakoby dzisiaj tajemnicze odgłosy dobywają się niekiedy z głębi ruin.
• Ostatni z rodu Tęczyńskich miał zostać śmiertelnie poturbowany przez potężnego dzika, podczas łowów w położonej niedaleko od zamku Puszczy Dulowskiej^[13].
• Podobno podczas księżycowych nocy na „Wieży Nawojowej” pośród płomieni widać postać płaczącej kobiety, słychać też szczęk żelaza. Postać ta znika, dopiero gdy zabrzmi dzwon w pobliskim klasztorze.
• Podobno w trzeciej – najgłębszej kondygnacji lochów zamkowych pod dawną kaplicą znajdują się wielkie skarby. Bogactw tych strzegą diabły pod postaciami wielkich psów. Można je wykraść przez 2 dni w roku: nocą w Boże Narodzenie i na Wielkanoc. Należy się jednak wystrzegać cienia tajemniczego rycerza, który nocą krąży po zamku bo kto go ujrzy już nigdy nie wraca.

Odniesienia w kulturze

Plenery zamku zostały wykorzystane m.in. w serialu Czarne chmury (reż. Andrzej Konic) w odcinku pt. „Wilcze Doły” oraz w serialu Rycerze i rabusie i w filmie Ostrze na ostrze.

Galeria

• 
  Widok od południowego zachodu
• 
  Widok od zachodu
• 
  Dziedziniec zamku
• 
  Widok zamku
• 
  Wieża Dorotka
• 
  Widok zamku
• 
  Kaplica zamkowa
• 
  Barbakan z bramą wjazdową
• 
  Zamek z lotu ptaka
• 
  Wieża Nawojowa od dziedzińca

Panorama zamku Tenczyn w Rudnie

Zobacz też

• Szlak Dawnego Górnictwa
• Tęczyńscy herbu Topór
• Zamek w Morawicy

Przypisy

1. Stępowski 2014 ↓, s. 3
2. Według map rastrowych zamieszczonych na „Geoportalu”
3. Stępowski 2014 ↓, s. 11
4. Tomasz Ślęczka, Hieronim Chrystian Holsten w Polsce - "potop" widziany oczyma niemieckiego najemnika, Napis seria XII 2006, s.334 http://rcin.org.pl/Content/56514/WA248_67356_P-I-2795_sleczka-hieronim.pdf
5. Album widoków Krakowa i jego okolic. Z. 1-3, Krakow: Lit. M. Salba, [1862]. Brak numerów stron w książce
6. Jacek Pielas, Podział latyfundium Łukasza Opalińskiego, marszałka nadwornego koronnego z lat 1668-1670, w: Inter maiestatem ac libertatem. Studia z dziejów nowożytnych dedykowane Profesorowi Kazimierzowi Przybosiowi, red. J. Stolicki, M. Ferenc, J. Dąbrowski, Kraków 2010, s. 158.
7. Stępowski 2014 ↓, s. 50
8. Stowarzyszenie „Ratuj Tenczyn”.
9. Gmina wciąż nie wie, czy ratować „Mały Wawel”. Dziennik Polski, 2010.
10. Ruiny bezpieczniejsze. Dziennik Polski, 2010.
11. Tenczyn będzie otwarty dla zwiedzających od 23 lipca. Ratuj Tenczyn, 2016-07-22.
12. Zamek Tenczyn w Rudnie | Centrum Kultury i Sportu w Krzeszowicach [online], ckiskrzeszowice.pl [dostęp 2018-10-02] [zarchiwizowane z adresu 2018-10-02] (pol.).
13. Żukow-Karczewski 1990 ↓, s. 19–21.

Bibliografia

• JulianJ. Zinkow JulianJ., Krzeszowice i okolice, Warszawa – Kraków: PTTK „Kraj”, 1988, ISBN 83-7005-100-6. Brak numerów stron w książce
• JanuszJ. Kurtyka JanuszJ., Tęczyńscy, Kraków: Secesja, 1997, ISBN 83-86077-83-2. Brak numerów stron w książce
• TomaszT. Jurasz TomaszT., Zamki i ich tajemnice, Warszawa: Iskry, 1972. Brak numerów stron w książce
• MarekM. Żukow-Karczewski MarekM., Tenczyn – zamek bastejowy Tenczyńskich, „Aura”, 2, 1990.
• MaciejM. Stępowski MaciejM., Tenczyn. Historia rozkwitu i upadku zamku, Kraków: Drukarnia Eikon Plus, 2014, ISBN 978-83-60391-72-3.

Linki zewnętrzne

• Stowarzyszenie „Ratuj Tenczyn”
• Rudno 1, wś, pow. chrzanowski, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. IX: Pożajście – Ruksze, Warszawa 1888, s. 941., s. 941.
• Archiwalne widoki i publikacje o zamku w bibliotece Polona