Wojska obrony terytorialnej

Wojska obrony terytorialnej – część sił zbrojnych przeznaczona do prowadzenia działań taktycznych na obszarze kraju. Stanowiły je jednostki ogólnego przeznaczenia oraz ochrony i obrony obiektów formowane i wykorzystywane do samodzielnego prowadzenia walki, wsparcia działań wojsk operacyjnych oraz działań humanitarnych.

Struktura wojsk OT

Strukturę wojsk obrony terytorialnej tworzą:

• terytorialne organy dowodzenia
• jednostki wojskowe obrony terytorialnej.

Terytorialnym organom dowodzenia szczebla okręgowego podlegały jednostki wojskowe ogólnego przeznaczenia o charakterze brygad zmotoryzowanych.

Terytorialnym organom dowodzenia szczebla wojewódzkiego podlegały bataliony obrony terytorialnej oraz pododdziały ochrony i obrony obiektów nowo formowane na okres zagrożenia (kryzysu) i wojny.

Jednostki wojsk obrony terytorialnej realizowały zadania w swoich obszarach odpowiedzialności wyznaczonych na terytorium kraju. Mogły one prowadzić bezpośrednie działania bojowe, działać w strefie tyłowej oraz na terytorium opanowanym przez przeciwnika. Obszary odpowiedzialności obronnej na okres zagrożenia (kryzysu), wojny i okupacji przygotowywały już w czasie pokoju.

Charakterystyczne dla działań taktycznych wojsk obrony terytorialnej są:

• maksymalne wykorzystanie atutu działań w znanym i przygotowanym terenie stanowiącym obszar odpowiedzialności obronnej i ratowniczej związanym z rodzinnym miejscem pochodzenia i zamieszkania
• ścisłe współdziałanie z pozamilitarnym układem obronnym (władzami, instytucjami i społeczeństwem)
• wszechstronne wsparcie i zapewnienie wojskom operacyjnym dogodnych warunków działania
• wojskowe wsparcie władz cywilnych i społeczeństwa w akcjach ratowniczych, humanitarnych i porządkowych
• prowadzenie działań nieregularnych w ramach struktur podziemnych na obszarze opanowanym przez przeciwnika;
• operacyjne przygotowanie i utrzymywanie w odpowiednim stopniu gotowości infrastruktury obronnej obszaru odpowiedzialności.

Wojska obrony terytorialnej w Polsce

Oznaka OT Bydgoszcz

Oznaka OT Gdańsk

Oznaka OT Katowice

Oznaka OT Kraków

Oznaka OT Warszawa

Wojska Obrony Terytorialnej Kraju (OTK) powołano w Polsce uchwałą Komitetu Obrony Kraju z 14 maja 1959 roku, jako siły tzw. układu wewnętrznego, służącego do bezpośredniej obrony terytorium kraju przed różnymi zagrożeniami (układ zewnętrzny stanowiły wojska operacyjne przewidziane do działań w ramach Zjednoczonych Sił Zbrojnych Układu Warszawskiego, w założeniu poza terytorium kraju)^[1]. Wśród ich zadań, oprócz walki ze środkami napadu powietrznego, desantami powietrznymi i morskimi, oraz zwalczania grup dywersyjno-rozpoznawczych przeciwnika, była ochrona ważnych obiektów i szlaków komunikacyjnych, zabezpieczenie przegrupowania wojsk operacyjnych przez utrzymanie mostów i budowę przepraw, wsparcie sił resortu spraw wewnętrznych w utrzymaniu porządku publicznego podczas wojny, oraz udział w pracach na rzecz gospodarki narodowej i likwidacji klęsk żywiołowych podczas pokoju^[2]. Wojska te rozpoczęto faktycznie formować od 1963 roku^[3]. W skład wojsk OTK skład weszły:

• Wojska Obrony Wewnętrznej ( WOWewn )
• Wojska Obrony Powietrznej Kraju ( WOPK )
• Siły obrony terytorialnej Marynarki Wojennej^[4]
• jednostki Obrony Terytorialnej ( OT )

Podstawę do formowania wojsk lądowych OTK stanowiły nowo formowane od 1963 roku jednostki Obrony Terytorialnej (OT) oraz Wojska Obrony Wewnętrznej (WOWew.), powstałe w 1966 roku przez przekazanie istniejących jednostek Korpusu Bezpieczeństwa Wewnętrznego^[3].

'Wojska Obrony Wewnętrznej' OTK podzielono na:

• Jednostki zabezpieczenia Komitetu Obrony Kraju (KOK) – trzy brygady i dwa pułki WOWew., jeden pułk i cztery bataliony łączności
• Jednostki zabezpieczenia Wojewódzkich Komitetów Obrony (WKO) – szesnaście kompanii łączności
• Jednostki obrony lądowej – cztery pułki WOWew. (rozwijane w czasie wojny w brygady)
• Jednostki obrony przed bronią masowego rażenia – trzy bataliony inżynieryjne WOWew.
• Jednostki zabezpieczenia przegrupowania wojska – trzy pułki i dwa bataliony pontonowe WOWew.

Jednostki Obrony Terytorialnej przeznaczono do ochrony obiektów i udzielania pomocy w likwidacji skutków uderzeń lotniczych i broni masowego rażenia oraz do zwalczania skutków klęsk żywiołowych. Stanowiły je:

• Jednostki zabezpieczenia Inspektoratu OT – batalion łączności i batalion ochrony
• Jednostki OT Śląskiego OW – jedna brygada, cztery pułki i dwadzieścia cztery bataliony OT
• Jednostki OT Pomorskiego OW – sześć pułków i szesnaście batalionów OT
• Jednostki OT Warszawskiego OW – osiem pułków i dwadzieścia dwa bataliony OT.

W skład wojsk lądowych OTK w latach 1965-1971 wchodziły również Wojska Ochrony Pogranicza, w składzie 9 brygad i 3 samodzielnych oddziałów. Wojska te w lipcu 1965 podporządkowano Ministrowi Obrony Narodowej - bez pododdziałów kontroli ruchu granicznego^[5], lecz od października 1971 wyłączono je z systemu OT i ponownie podporządkowano Ministrowi Spraw Wewnętrznych^[6].

Wojska obrony powietrznej kraju składały się z trzech korpusów OPK. Były to:

• 1 Korpus Obrony Powietrznej Kraju z dowództwem w Warszawie
• 2 Korpus Obrony Powietrznej Kraju z dowództwem w Bydgoszczy
• 3 Korpus Obrony Powietrznej Kraju z dowództwem we Wrocławiu

Siły obrony terytorialnej Marynarki Wojennej obejmowały dwie flotylle obrony wybrzeża. Były to:

• 8 Flotylla Obrony Wybrzeża z dowództwem w Świnoujściu
• 9 Flotylla Obrony Wybrzeża z dowództwem na Helu

W 1970 roku wojska OTK liczyły 206 tysięcy żołnierzy, w tym wojska lądowe 141 tysięcy i wojska OPK 45 tysięcy; w 1975 roku – 184 tysiące żołnierzy, w tym wojska lądowe 117,5 tysiąca i wojska OPK 45,5 tysiąca^[7]. W 1975 roku posiadały one na wyposażeniu m.in. 160 czołgów, 441 transporterów opancerzonych, 422 samoloty myśliwskie, 258 wyrzutni rakiet plot^[7].

W 1989 roku, w ramach redukcji Sił Zbrojnych PRL, wojska lądowe OTK zostały rozformowane^[8]. Przyczyną tej decyzji była konieczność zmniejszenia liczebności Sił Zbrojnych wynikająca z traktatów rozbrojeniowych w Europie, przy tym wojska OTK miały niższy stopień gotowości bojowej i wyszkolenia od wojsk operacyjnych^[9]. Poszczególne jednostki rozformowano w latach 1988-1990, 6 jednostek WOWewn podporządkowano Ministrowi Spraw Wewnętrznych^[9][10].

Jednostki lądowe OT

W celu zapewnienia wojewódzkim i powiatowym i miejskim komitetom obrony sił do wykonania zadań obronno-ochronnych i awaryjno-ratunkowych, rozpoczęto od początku 1963 roku formowanie jednostek OT. Podstawą prawną ich tworzenia była uchwała Komitetu Obrony Kraju z 16 listopada 1962 roku w sprawie przygotowania obrony terytorium kraju oraz uchwała Rady Ministrów nr 164/63 z 4 maja 1963 roku o zasadach organizacji jednostek OT. W każdym województwie i mieście wydzielonym stopnia wojewódzkiego nakazano sformować po jednym pułku OT, a w miastach na prawach powiatu i w powiatach – po jednym batalionie OT. Plan przewidywał utworzenie od podstaw 330 jednostek. Ogółem sformowano jedną brygadę, 18 pułków i 67 batalionów^[11].

Wykaz jednostek lądowych OT (1970)

Jedna brygada i osiemnaście pułków Obrony Terytorialnej:

• Katowicka Brygada OT im. gen. Aleksandra Zawadzkiego w Zabrzu-Makoszowach
• Warszawski Pułk OT im. Władysława Broniewskiego w Ułężu
• Pułk OT m.st. Warszawy im. płk. Jana Kilińskiego w Warszawie
• Białostocki Pułk OT im. gen. Walerego Wróblewskiego w Ełku
• Bydgoski Pułk OT im. Juliana Marchlewskiego w Grudziądz
• Gdański Pułk OT im. gen. Józefa Wybickiego w Gdańsku
• Kielecki Pułk OT im. Leona Koczaskiego w Kielcach
• Koszaliński Pułk OT im. por. Henryka Droździarza w Koszalinie
• Krakowski Pułk OT im. Bartosza Głowackiego w Krakowie
• Lubelski Pułk OT im. Aleksandra Szymańskiego w Radzyniu Podlaskim
• Łódzki Pułk OT im. Czesława Szymańskiego w Wiśniowej Górze k. Łodzi
• Pułk OT m. Łodzi im. Tadeusza Głąbskiego w Łodzi
• Olsztyński Pułk OT im. ppor. Zbigniewa Kozłowskiego w Biskupcu Reszelskim
• Opolski Pułk OT w Opolu
• Szczeciński Pułk OT im. st. sierż. Mieczysława Majchrzaka w Szczecinie
• Poznański Pułk OT im. ppłk. Franciszka Bartoszka w Gnieźnie
• Wrocławski Pułk OT w Świdnicy
• Rzeszowski Pułk OT im. gen. broni Karola Świerczewskiego „Waltera” w Przemyślu
• Zielonogórski Pułk OT w Skwierzynie

oraz sześćdziesiąt trzy bataliony Obrony Terytorialnej, w tym:

• Opatowski Batalion Obrony Terytorialnej im. kpt. Wasyla Wojczenki „Saszki” w Ostrowcu Świętokrzyskim
• Radomski Batalion Obrony Terytorialnej w Radomiu
• Starachowicki Batalion Obrony Terytorialnej im. Ludowych Partyzantów Ziemi Iłżeckiej w Zębcu

Wojska OT w III Rzeczypospolitej

W 1991 r. podjęto proces odbudowy wojsk OT jako jednostek przeznaczonych wyłącznie do prowadzenia działań bojowych na terenie kraju wspólnie z wojskami operacyjnymi. W oparciu o doświadczenia sojuszu NATO dopiero w 1997 r. przyjęto "Koncepcję rozwoju obrony terytorialnej", w której zakładano sformowanie do 2003 r. kilkunastu brygad OT (1 brygada na województwo) o ogólnym stanie ok. 10 tys. żołnierzy. Problemy z wyposażeniem i uzbrojeniem tak dużej liczby jednostek oraz redukcja całych Sił Zbrojnych RP spowodowały, że utworzono tylko siedem skadrowanych brygad OT, których łączny stan nie przekroczył 2 tys. żołnierzy.

W 2003 r. rozformowano 23 BOT, a w 2005 r. 2 BOT. W wyniku przyjęcia programu profesjonalizacji Sił Zbrojnych RP w 2008 r. pozostałe brygady OT przekształcono w bataliony OT, a następnie przeformowano je w bataliony zmechanizowane, co zakończyło istnienie tego rodzaju wojsk w Polsce.

Skład wojsk obrony terytorialnej (2003)

• 1 Gdańska Brygada Obrony Terytorialnej (Lębork)
• 2 Mińsko-Mazowiecka Brygada Obrony Terytorialnej (Mińsk Mazowiecki)
• 3 Zamojska Brygada Obrony Terytorialnej (Zamość)
• 14 Brygada Obrony Terytorialnej Ziemi Przemyskiej im. Hetmana Jerzego Lubomirskiego (Przemyśl)
• 18 Białostocka Brygada Obrony Terytorialnej im. Marszałka Edwarda Rydza-Śmigłego (Białystok)
• 22 Brygada Piechoty Górskiej Obrony Terytorialnej (Kłodzko)
• 23 Śląska Brygada Obrony Terytorialnej (Gliwice)

Wojska obrony terytorialnej według koncepcji 2016

Osobny artykuł: Wojska Obrony Terytorialnej powstałe w 2017 roku.

W 2016 powstała koncepcja ich ponownego utworzenia^[12]. 1 stycznia 2017 r. weszła w życie ustawa wprowadzająca Wojska Obrony Terytorialnej jako jeden z rodzajów Sił Zbrojnych RP^[13].

• Dowództwo Wojsk Obrony Terytorialnej
• 1 Podlaska Brygada Obrony Terytorialnej im. płk Władysława Liniarskiego ps „Mścisław” w Białymstoku^[14]
• 2 Lubelska Brygada Obrony Terytorialnej im. mjr Hieronima Dekutowskiego ps. „Zapora” w Lublinie^[15]
• 3 Podkarpacka Brygada Obrony Terytorialnej im. płk Łukasza Cieplińskiego w Rzeszowie^[16]
• 4 Warmińsko-Mazurska Brygada Obrony Terytorialnej im. kpt Gracjana Klaudiusza Fróga, ps. „Szczerbiec” w Olsztynie^[17]
• 5 Mazowiecka Brygada Obrony Terytorialnej im. ppor. Mieczysława Dziemieszkiewicza, ps. „Rój” w Ciechanowie^[18]
• 6 Mazowiecka Brygada Obrony Terytorialnej im. rotmistrza Witolda Pileckiego w Radomiu^[19]
• 7 Pomorska Brygada Obrony Terytorialnej im. kpt mar. Adama Dedio w Gdańsku^[20]
• 8 Kujawsko-Pomorska Brygada Obrony Terytorialnej im. gen. bryg. Elżbiety Zawackiej ps. „Zo” w Bydgoszczy^[21][22][23]
• 9 Łódzka Brygada Obrony Terytorialnej im. gen. bryg. Stanisława Sojczyńskiego, ps. „Warszyc” w Łodzi^[24][20]
• 10 Świętokrzyska Brygada Obrony Terytorialnej im. mjr Eugeniusza Gedymina Kaszyńskiego, ps. „Nurt” w Kielcach^[20]
• 11 Małopolska Brygada Obrony Terytorialnej im. gen. bryg. Leopolda Okulickiego, ps. „Niedźwiadek” w Krakowie
• 12 Wielkopolska Brygada Obrony Terytorialnej im. gen. bryg. Stanisława Taczaka w Poznaniu^[25]
• 13 Śląska Brygada Obrony Terytorialnej im. ppłk Tadeusza Puszczyńskiego ps. „Konrad Wawelberg” w Katowicach^[26]
• 14 Zachodniopomorska Brygada Obrony Terytorialnej im. ppłk. dypl. Stanisława Jerzego Sędziaka, ps. „Warta” w Szczecinie
• 15 Lubuska Brygada Obrony Terytorialnej w Gorzowie Wielkopolskim^[27]
• 16 Dolnośląska Brygada Obrony Terytorialnej im. ppłk. Ludwika Marszałka, ps. „Zbroja” we Wrocławiu^[28]
• 17 Opolska Brygada Obrony Terytorialnej w Opolu^[29]
• 18 Stołeczna Brygada Obrony Terytorialnej im. gen. Antoniego Chruściela ps. "Monter" w Warszawie
• 19 Nadbużańska Brygada Obrony Terytorialnej im. gen. bryg. Wilhelma Orlik-Rückemanna w Chełmie
• 20 Przemyska Brygada Obrony Terytorialnej im. gen. dyw. Stefana Roweckiego, ps. „Grot” w Przemyślu

Według planów Ministerstwa Obrony Narodowej do 2019 r. na terenie Polski miało powstać 17 brygad - dwie w województwie mazowieckim oraz po jednej w każdym z pozostałych 15 województw^[30]. Ministerstwo Obrony Narodowej zmieniło założenia wobec województw opolskiego i lubuskiego, gdzie zamiast brygad powstaną bataliony liczące po kilkuset żołnierzy, podporządkowane odpowiednio 13 Śląskiej i 12 Wielkopolskiej Brygadzie WOT^[31].

Zobacz też

• obrona terytorialna