Wilk (ssaki)

Wilk^[30] (Canis) – rodzaj ssaków z rodziny psowatych (Canidae).

Ten artykuł dotyczy rodzaju ssaków z rodziny psowatych. Zobacz też: wilk szary (nazywany potocznie „wilkiem”) oraz inne znaczenia tego słowa.

Wilk

Canis
Linnaeus, 1758[1]
Kojot preriowy (C. latrans)
Systematyka
Domena	eukarionty
Królestwo	zwierzęta
Typ	strunowce
Podtyp	kręgowce
Gromada	ssaki
Rząd	drapieżne
Podrząd	psokształtne
Infrarząd	Canoidea
Rodzina	psowate
Rodzaj	wilk
Typ nomenklatoryczny
Canis familiaris Linnaeus, 1758
Synonimy Alopsis[a] Rafinesque, 1815[2] Thos[b] Oken, 1816[4] Lupus[b] Oken, 1816[4] Lupus S.D.W., 1836[5] Vulpicanis de Blainville, 1837[6] Chaon C.H. Smith, 1839[7] Lupus C.H. Smith, 1839[7] Lyciscus C.H. Smith, 1839[8] Thous C.H. Smith, 1839[9] Sacalius C.H. Smith, 1839[10] Oxygous Hodgson, 1841[11] Lupulus Gervais, 1855[12] Simenia J.E. Gray, 1868[13] Lupus J.E. Gray, 1868[14] Neocyon J.E. Gray, 1868[15] Dieba J.E. Gray, 1869[16] Lycorus Bourguignat, 1875[17] Synagodus Cope, 1879[18] Dysodus Cope, 1879[19] Macrocyon Ameghino, 1881[20] Pachycyon J.A. Allen, 1885[21] Mamcanisus Herrera, 1899[22] Alopedon Hilzheimer, 1906[23] Thos Heller, 1914[24] Oreocyon[c] Krumbiegel, 1949[25] Dasycyon[d] Krumbiegel, 1953[26] Cubacyon Arredondo de la Mata & Varona, 1974[27] Paracyon[e] Arredondo de la Mata, 1981[28] Indocyon[f] Arredondo de la Mata, 1981[29]
Gatunki
39 gatunków (w tym 31 wymarłych) – zobacz opis w tekście

Występowanie

Rodzaj obejmuje gatunki występujące w Eurazji, Ameryce Północnej i Afryce (w Australii w stanie dzikim występuje forma psa domowego – dingo australijski)^[31][32][33].

Morfologia

Długość ciała samic 74–120 cm, samców 74–130 cm, długość ogona samic 20–50cm, samców 20–52 cm; masa ciała samic 6,5–50 kg, samców 7,6–62 kg^[32][34].

Systematyka

Rodzaj zdefiniował w 1758 roku szwedzki przyrodnik Karol Linneusz w 10. wydaniu Systema Naturae – publikacji własnego autorstwa poświęconej systematyce zwierząt, roślin i minerałów^[1]. Linneusz wymienił kilka gatunków – Canis familiaris Linnaeus, 1758, Canis lupus Linnaeus, 1758, Canis hyaena Linnaeus, 1758, Canis vulpes Linnaeus, 1758, Canis alopex Linnaeus, 1758 (= Canis vulpus Linnaeus, 1758), Canis lagopus Linnaeus, 1758 i Canis aureus Linnaeus, 1758 – z których gatunkiem typowym jest (Linneuszowska tautonimia) Canis familiaris Linnaeus, 1758 (pies domowy).

Etymologia

• Canis: łac. canis ‘pies’^[35].
• Alopsis: gr. αλωπός alōpos ‘jak lis’, od αλωπηξ alōpēx, αλωπεκος alōpekos ‘lis’; οψις opsis ‘wygląd’^[36]. Gatunek typowy: Rafinesque w oryginalnym opisie podał tylko nazwę, nie wymieniając żadnego gatunku.
• Thos: gr. θώς thōs, θωός thōos ‘zwierzę drapieżne rodzaju wilka, prawdopodobnie szakal’^[37]. Gatunek typowy: Oken (1816) – Thos vulgaris Oken, 1816 (= Canis aureus Linnaeus, 1758); Heller (1914) (oryginalne oznaczenie) – Thos vulgaris Oken, 1816 (= Canis aureus Linnaeus, 1758).
• Lupus: łac. lupus ‘wilk’^[38]. Gatunek typowy: Oken (1816) – Canis lupus Linnaeus, 1758; S.D.W. (1836) (oznaczenie monotypowe) – Lupus vulgaris S.D.W., 1836 (= Canis lupus Linnaeus, 1758); Smith (1839) wymienił cztery gatunki – Canis mexicanus Linnaeus, 1766 (= Canis familiaris Linnaeus, 1758), Canis nubilus^[g] Say, 1823, Canis lycaon von Schreber, 1775 i Lupus vulgaris C.H. Smith, 1839 (= Canis lupus Linnaeus, 1758) – nie wskazując gatunku typowego; Gray (1868) (absolutna tautonimia) – Lupus vulgaris J.E. Gray, 1868 (= Canis lupus Linnaeus, 1758).
• Vulpicanis: zbitka wyrazowa nazw rodzajów: Vulpes Frisch, 1775 (lis) oraz Canis Linnaeus, 1758 (wilk)^[39]. Gatunek typowy (oznaczenie monotypowe): Canis aureus Linnaeus, 1758.
• Chaon: etymologia niejasna, Smith nie podał znaczenia nazwy rodzajowej^[40]. Gatunek typowy: Smith wymienił kilkadziesiąt gatunków – Canis aureus Linnaeus, 1758, Sacalius barbarus C.H. Smith, 1839 (= Canis lupaster Hemprich & Ehrenberg, 1833), Canis anthus F. Cuvier, 1820 (nomen dubium), Thous senegalensis^[h] C.H. Smith, 1839, Canis variegatus Cretzschmar, 1826 (= Canis lupaster Hemprich & Ehrenberg, 1833), Canis mexicanus Linnaeus, 1766 (= Canis familiaris Linnaeus, 1758), Canis latrans Say, 1823, Lyciscus cagottis^[i] C.H. Smith, 1839, Canis nubilus^[g] Say, 1823, Canis lycaon von Schreber, 1775, Canis mesomelas von Schreber, 1775, Canis dukhunensis Sykes, 1831, (= Canis alpinus Pallas, 1811), Canis javanicus Desmarest, 1821 (= Canis alpinus Pallas, 1811), Canis primaevus Hodgson, 1833 (= Canis alpinus Pallas, 1811), Canis familiaris var. sumatrensis^[j] Hardwicke, 1821, Canis azarae^[k] Wied-Neuwied, 1824, Cerdocyon guaraxa C.H. Smith, 1839 (= Canis thous Linnaeus, 1766, Canis jubatus Desmarest, 1821 (= Canis brachyurus Illiger, 1815), Vulpes magellanica J.E. Gray, 1837 (= Canis culpaeus G.I. Molina, 1782), Vulpes fulvipes W. Martin, 1837, Canis procyonoides J.E. Gray, 1834, Canis chrysurus J.E. Gray, 1837 (= Canis bengalensis G. Shaw, 1800), Canis kokree Sykes, 1831 (= Canis bengalensis G. Shaw, 1800), Megalotis caama C.H. Smith, 1839 (= Canis chama A. Smith, 1833), Canis corsac Linnaeus, 1768, Canis pallidus Cretzschmar, 1826, Canis famelicus Cretzschmar, 1826 (= Canis rüppelii Schinz, 1825), Canis zerda E.A.W. Zimmermann, 1780, Cerdocyon mesoleucus C.H. Smith, 1839 (nomen dubium), Lupus vulgaris C.H. Smith, 1839 (= Canis lupus Linnaeus, 1758), Chryseus scylax C.H. Smith, 1839 (= Canis alpinus Pallas, 1811), Chryseus ceylonicus C.H. Smith, 1839 (= Canis ceilonicus G. Shaw, 1800 (nomen dubium)), Chryseus pahariah C.H. Smith, 1839 (= Canis familiaris Linnaeus, 1758), Chrysæus australiæ C.H. Smith, 1839 (= Canis familiaris Linnaeus, 1758), Thous tokla C.H. Smith, 1839 (species inquirenda), Thous acmon C.H. Smith, 1839 (species inquirenda), Cynalopex insectivorus C.H. Smith, 1839 (= Canis bengalensis G. Shaw, 1800), Cynalopex turcicus C.H. Smith, 1839 (= Canis corsac Linnaeus, 1768, Dusicyon canescens C.H. Smith, 1839 (species inquirenda), Dusicyon antarticus C.H. Smith, 1839 (= †Canis australis Kerr, 1792) i Dusicyon sylvestris C.H. Smith, 1839 (species inquirenda) – nie wskazując gatunku typowego; typ nomenklatoryczny (późniejsze oznaczenie) – Canis azarae^[k] Wied-Neuwied, 1824^[41].
• Lyciscus: zdrobnienie gr. λυκος lýkos ‘wilk’^[42]. Gatunek typowy: Smith wymienił dwa gatunki – Canis latrans Say, 1823 i Lyciscus cagottis^[i] C.H. Smith, 1839 – z których gatunkiem typowym jest Canis latrans Say, 1823.
• Thous: gr. θώς thōs, θωός thōos ‘zwierzę drapieżne rodzaju wilka, prawdopodobnie szakal’^[37]. Gatunek typowy: Smith wymienił kilka gatunków – Canis anthus F. Cuvier, 1820 (nomen dubium), Thous senegalensis^[h] C.H. Smith, 1839, Canis variegatus Cretzschmar, 1826 (= Canis lupaster Hemprich & Ehrenberg, 1833), Canis mesomelas von Schreber, 1775, Thous tokla C.H. Smith, 1839 (species inquirenda) i Thous acmon C.H. Smith, 1839 (species inquirenda) – nie wskazując gatunku typowego.
• Sacalius: gr. τσακαλι tsakali ‘szakal’^[43]. Gatunek typowy: Smith wymienił kilka gatunków – Canis aureus Linnaeus, 1758, Sacalius barbarus C.H. Smith, 1839 (= Canis lupaster Hemprich & Ehrenberg, 1833) i Canis procyonoides J.E. Gray, 1834 – z których gatunkiem typowym jest Canis aureus Linnaeus, 1758.
• Oxygous: gr. όξύγοος oksygoos ‘przeraźliwy płacz’; aluzja do charakterystycznego długiego wycia szakala złocistego brzmiącego jak lament lub płacz^[44]. Gatunek typowy (oznaczenie monotypowe): Oxygous indicus Hodgson, 1841 (= Canis aureus indicus Hodgson, 1833).
• Lupulus: zdrobnienie łac. lupus ‘wilk’^[45]. Gatunek typowy: Gervais wymienił kilka gatunków – Canis aureus Linnaeus, 1758, Canis corsac Linnaeus, 1768 i Canis lagopus Linnaeus, 1758 – z których gatunkiem typowym jest Canis aureus Linnaeus, 1758.
• Simenia: lokalna nazwa kaberu używana w Etiopii^[46]. Gatunek typowy (oznaczenie monotypowe): Canis simensis Rüppell, 1840.
• Neocyon: gr. νεος neos ‘nowy’; κυων kuōn, κυνος kunos ‘pies’^[47]. Gatunek typowy (oznaczenie monotypowe): Canis latrans Say, 1823.
• Dieba: Dieb, lokalna nazwa dla wilka egipskiego używana w Afryce Północnej^[48]. Gatunek typowy (oznaczenie monotypowe): Canis anthus F. Cuvier, 1820 (nomen dubium).
• Lycorus: gr. λυκος lýkos ‘wilk’; ορος oros, ορεος oreos ‘góra’^[49]. Gatunek typowy (oznaczenie monotypowe): Lycorus nemesianus Bourguignat, 1875 (= Canis lupus Linnaeus, 1758).
• Synagodus: gr. συναγω sunagō ‘zebrać razem’; οδους odous, οδοντος odontos ‘ząb’^[50]. Gatunek typowy (oznaczenie monotypowe): Synagodus mansuetus Cope, 1879 (= Canis familiaris Linnaeus, 1758).
• Dysodus: gr. δυσ- dus- ‘zły’; οδους odous, οδοντος odontos ‘ząb’^[51]. Gatunek typowy (oznaczenie monotypowe): Dysodus pravus Cope, 1879 (= Canis familiaris Linnaeus, 1758).
• Macrocyon: gr. μακρος makros ‘długi’; κυων kuōn, κυνος kunos ‘pies’^[52]. Gatunek typowy (oznaczenie monotypowe): Macrocyon robustus Ameghino, 1881 (nomen dubium).
• Pachycyon: gr. παχυς pakhus ‘wielki, gruby’; κυων kuōn, κυνος kunos ‘pies’^[53]. Gatunek typowy (oznaczenie monotypowe): Pachycyon robustus J.A. Allen, 1885 (= Canis familiaris Linnaeus, 1758).
• Mamcanisus: modyfikacja zaproponowana przez meksykańskiego przyrodnika Alfonso Luisa Herrerę w 1899 roku polegająca na dodaniu do nazwy rodzaju przedrostka Mam (od Mammalia)^[54].
• Alopedon: gr. αλωπηξ alōpēx, αλωπεκος alōpekos ‘lis’^[55]; οδους odous, οδοντος odontos ‘ząb’^[56]. Gatunek typowy (oznaczenie monotypowe): Canis thooides Hilzheimer, 1906 (= Canis lupaster Hemprich & Ehrenberg, 1833).
• Oreocyon: gr. ορος oros, ορεος oreos ‘góra’^[57]; κυων kuōn, κυνος kunos ‘pies’^[58]. Gatunek typowy (oryginalne oznaczenie): Oreocyon hagenbecki Krumbiegel, 1950 (= Canis familiaris Linnaeus, 1758).
• Dasycyon: gr. δασυς dasus ‘włochaty, kosmaty, chropowaty’^[59] ; κυων kuōn, κυνος kunos ‘pies’^[58].
• Cubacyon: Kuba (hiszp. Cuba); κυων kuōn, κυνος kunos ‘pies’^[58]. Gatunek typowy (oryginalne oznaczenie): Cubacyon transversidens Arredondo de la Mata & Varona, 1974 (= Canis familiaris Linnaeus, 1758).
• Paracyon: παρα para ‘blisko, obok’^[60]; κυων kuōn, κυνος kunos ‘pies’^[58]. Gatunek typowy (oryginalne oznaczenie): Paracyon caribensis Arredondo de la Mata, 1981 (= Canis familiaris Linnaeus, 1758).
• Indocyon: Indie Zachodnie (hiszp. Indias Occidentales); κυων kuōn, κυνος kunos ‘pies’^[58]. Gatunek typowy (oryginalne oznaczenie): Paracyon caribensis Arredondo, 1981 (= Canis familiaris Linnaeus, 1758).

Podział systematyczny

Do rodzaju należą następujące żyjące współcześnie gatunki^[61][34][31]:

Grafika	Gatunek	Autor i rok opisu	Nazwa zwyczajowa[30]	Podgatunki[32][31][34]	Rozmieszczenie geograficzne[32][31][34]	Podstawowe wymiary[32][34][l]	Status IUCN[62]
	Canis simensis	Rüppell, 1840	kaberu etiopski	2 podgatunki	odosobnione pasma górskie Wielkich Rowów Afrykańskich w Etiopii	DC: 84–101 cm DO: 27–40 cm MC: 11,2–19,3 kg	EN
	Canis aureus	Linnaeus, 1758	szakal złocisty	gatunek monotypowy	rozpowszechniony w południowo-zachodniej i południowej Azji, w kontynentalnej części południowo-wschodniej Azji, rozsza zasieg na południowo-wschodnią Europę (na północ do Austrii, południowej Słowacji i południowej Ukrainy, na zachod na północno-wschodnie Włochy)	DC: 74–84 cm DO: 20–24 cm MC: 6,5–9,8 kg	LC
	Canis lupaster	Hemprich & Ehrenberg, 1833	wilk egipski	gatunek monotypowy	północna Afryka od Maroka po Egipt (w tym półwysep Synaj), na południe do Senegalu na zachodzie i w północnej Tanzanii na wschodzie	DC: 74–89 cm DO: 27–35 cm MC: 6,3–15 kg	LC
	Canis lupus	Linnaeus, 1758	wilk szary	19 podgatunków (w tym 7 wymarłych)	Dzikie i odległe obszary w Alasce, Kanadzie, północnych Stanach Zjednoczonych, Grenlandii, Europie i Azji od około 75° N do 12° N	DC: 87–130 cm DO: 35–52 cm MC: do 62 kg	LC
	Canis familiaris	Linnaeus, 1758	pies domowy	3 podgatunki[63]	cały świat	DC: 86–123 cm DO: 26–38 cm MC: 12–24 kg[m][64]	GU
	Canis lycaon	von Schreber, 1775	wilk algonkiński	gatunek monotypowy	od Wielkich Jezior po południowo-wschodni Quebec (południowo-wschodnia Kanada i północno-wschodnie Stany Zjednoczone)	DC: 108–115 cm DO: brak danych MC: 24–29 kg	NE
	Canis rufus	Audubon & Bachman, 1851	wilk rudy	gatunek monotypowy	obecnie ograniczony do wschodniej Karoliny Północnej, historycznie od wschodniego Teksasu do południowego krańca Wielkich Jezior i Maine	DC: 99–125 cm DO: 30–46 cm MC: 20–34 kg	CR
	Canis latrans	Say, 1823	kojot preriowy	19 podgatunków	Ameryka Północna (z wyjątkiem obszarów polarnych) na południe przez Amerykę Środkową do Panamy (Darién)	DC: 74–94 cm DO: 26–36 cm MC: 7,7–15,8 kg	LC

Kategorie IUCN:  LC  – gatunek najmniejszej troski,  EN  – gatunek zagrożony,  CR  – gatunek krytycznie zagrożony;  NE  – gatunki niepoddane jeszcze ocenie; GU – gatunek udomowiony.

Opisano również szereg gatunków wymarłych:

• Canis acutus Ameghino, 1887^[65] (Ameryka Południowa; miocen–pliocen)
• Canis antiquus (Broom, 1937)^[66] (Afryka; plejstocen).
• Canis apolloniensis Koufos & Kostopoulos, 1997^[67] (Europa; plejstocen).
• Canis arnensis Del Campana, 1913^[68] (Europa; plejstocen).
• Canis atrox Broom, 1948^[69] (Afryka; plejstocen).
• Canis borjgali Bartolini Lucenti, Bukhsianidze, Martínez Navarro & Lordkipanidze, 2020^[70] (Azja; plejstocen).
• Canis brevicephalus Qiu Zhanxiang, Deng Tao & Wang Banyue, 2004^[71] (Azja; plejstocen).
• Canis brevirostris Ewer, 1956^[72] (Afryka; plejstocen).
• Canis cedazoensis Mooser & Dalquest, 1975^[73] (Ameryka Północna; plejstocen).
• Canis chihliensis Zdansky, 1924^[74] (Azja; plejstocen).
• Canis edwardii Gazin, 1942^[75] (Ameryka Północna; plejstocen).
• Canis etruscus Forsyth Major, 1877^[76] (Europa; plejstocen).
• Canis falconeri Forsyth Major, 1877^[77] (Europa; plejstocen).
• Canis feneus Tedford, Wang Xiaoming & B.E. Taylor, 2009^[78] (Ameryka Północna; plejstocen).
• Canis gezi Kraglievich, 1928^[79] (Ameryka Południowa; plejstocen)
• Canis hercynicus Woldřich, 1882^[80] (Europa; plejstocen).
• Canis hewitti Fourvel & Frerebeau, 2022^[81] (Afryka; pliocen–plejstocen)
• Canis lepophagus Johnston, 1938^[82] (Ameryka Północna; pliocen).
• Canis longdanensis Qiu Zhanxiang, Deng Tao & Wang Banyue, 2004^[83] (Azja; plejstocen).
• Canis michauxi R. Martin, 1973^[84] (Europa; pliocen)
• Canis mosbachensis Soergel, 1925^[85] (Europa; plejstocen).
• Canis neschersensis Croizert & Jobert, 1828^[86] (Europa).
• Canis orcensis Martínez Navarro, Lucenti, Palmqvist, Ros-Montoya, Madurell-Malapeira & Espigares, 2021^[87] (Europa; plejstocen).
• Canis othmanii Amri, Bartolini Lucenti, Mtimet, Narjess Karoui-YaakoubKaroui-Yaakoub, Ros-Montoya, Espigares, Boughdiri, Bel Haj Ali & Martínez Navarro, 2017^[88] (Afryka; plejstocen).
• Canis palmidens Teilhard de Chardin & Piveteau, 1930^[89] (Azja; pliocen)
• Canis pinjorensis Gaur, 1987^[90] (Azja; plejstocen)
• Canis tamanensis Vereshchagin, 1957^[91] (Azja; plejstocen)
• Canis teilhardi Qiu Zhanxiang, Deng Tao & Wang Banyue, 2004^[92] (Azja; plejstocen).
• Canis thooides Tedford, Wang Xiaoming & Taylor, 2009^[93] (Ameryka Północna; plejstocen).
• Canis vitastensis Kotlia, 1987^[94] (Azja; plejstocen).
• Canis yuanmoensis You Yuzhu & Qi Guoqin, 1973^[95] (Azja; plejstocen)

Uwagi

1. Nomen nudum.
2. Nazwa nieprawidłowa, publikacja Okena Lehrbuch der Naturgeschichte została uznana za nieważną (poza kilkoma wyjątkami) na mocy uprawnień ICZN, ze względu na niestosowanie zasad nazewnictwa binominalnego^[3].
3. Młodszy homonim Oreocyon Marsh, 1872 (Oxyaenidae).
4. Nowa nazwa dla Oreocyon Krumbiegel, 1949.
5. Młodszy homonim Paracyon J.E. Gray, 1827 (Thylacinidae).
6. Nowa nazwa dla Paracyon Arredondo de la Mata, 1981.
7. Podgatunek C. lupus.
8. Podgatunek C. lupaster.
9. Podgatunek C. latrans.
10. Podgatunek Cuon alpinus.
11. Podgatunek Cerdocyon thous.
12. DC – długość ciała; DO – długość ogona; MC – masa ciała
13. Wymiary i masa ciała podane dla pierwotnej formy psa domowego – dingo australijskiego (Canis familiaris dingo); u form sztucznych, stworzonych przez człowieka masa ciała waha się od 1 do 100 kg.