Remove ads
Wielka Szpera (niem. Allgemeine Gehsperre) – akcja deportacji około 15 tys. dzieci, starców, chorych i niepracujących z łódzkiego getta do obozu zagłady w Chełmnie nad Nerem, pomiędzy 5 a 12 września 1942. Według oficjalnych danych do obozu zagłady deportowano 15 681 osób, ponadto zamordowano kilkaset osób za stawianie oporu oraz 35 osób powieszono za próby ucieczki z transportu lub opuszczenie miejsca pracy[1].
 Zwłoki ofiar akcji deportacyjnej do obozu zagłady Kulmhof przeprowadzonej w dniach 5–12 września 1942. | |
| Państwo | |
|---|---|
| Miejsce |
Litzmannstadt Getto (od 1945 Łódź) |
| Data |
5–12 września 1942 |
| Liczba zabitych |
15 681 deportowano w celu zagazowania, kilkaset zamordowano na miejscu |
| Liczba rannych |
nieznana |
| Typ ataku | |
| Sprawca | |
Położenie na mapie Polski w 1939  | |
 51°47′12,7″N 19°27′06,5″E | |
Remove ads
5 września 1942 na murach getta pojawiło się obwieszczenie informujące o całkowitym wstrzymaniu ruchu ludności w getcie (niem. Allgemeine Gehsperre – całkowity zakaz opuszczania domów). To od słowa Gehsperre akcję nazywano Szperą[1].
Remove ads
Decyzja o deportacji z getta dzieci, starców, chorych i niepracujących została podjęta w sierpniu 1942 w Głównym Urzędzie Bezpieczeństwa Rzeszy. Przed rozpoczęciem deportacji 1 i 2 września 1942 nastąpiła ewakuacja więzienia i szpitali na terenie getta, która objęła około 2000 pacjentów. Podczas akcji ewakuacji część uciekających pacjentów oraz personelu szpitali, którzy nie poddawali się rozkazom, zamordowano[1].
Właściwa część deportacji została poprzedzona dramatycznym przemówieniem na placu strażackim[2] przewodniczącego Rady Żydów Chaima Mordechaja Rumkowskiego z 4 września 1942:
Ponury podmuch uderzył getto. Żądają od nas abyśmy zrezygnowali z tego, co mamy najlepszego – naszych dzieci i Starszych. […] W moim wieku, muszę rozłożyć ręce i błagać: Bracia i siostry! Oddajcie mi je! Ojcowie i matki – dajcie mi swoje dzieci! […] Muszę przygotować tę trudną i krwawą operację, muszę odciąć gałęzie, aby ocalić pień. Muszę zabrać dzieci, ponieważ jeżeli tego nie zrobię, inni mogą być także zabrani – broń Boże. […] Wyciągam do was moje złamane, trzęsące się ręce i błagam: dajcie tym rękom ofiary! Tylko tak możemy zapobiec przyszłym cierpieniom i zbiorowość 100 000 Żydów może być zachowana[3].
Rumkowski sugerował, że Niemcy chcieli się pozbyć łącznie 24 tys. osób – 3 tys. każdego z 8 dni Szpery. Po przemówieniu Rumkowskiego nastąpił szturm na biura meldunkowe. Według publicysty z getta – Oskara Singera – chcieli oni doprowadzać do zmian w metrykach urodzenia, przedkładając fałszywe i prawdziwe dokumenty, próbując wykazać, że dzieci są starsze, a seniorzy młodzi[4].
5 września opublikowano ogłoszenie na murach getta. Obwieszczało ono o zakazie przemieszczania się ludności w getcie (niem. Allgemeine Gehsperre). Tego samego dnia Rumkowski zorganizował Komisję Wysiedleńczą, sporządzającą listy osób wskazanych do deportacji i to on akceptował skład list[5]. W kolejnych dniach Służby Porządkowe oraz Służby Oddziału Specjalnego składające się z żydowskich policjantów na podstawie list wyciągały ludzi z mieszkań, prowadząc ich na stację kolejową Łódź Radogoszcz[1].
Dochodziło do szarpanin pomiędzy policją a rodzicami dzieci, a odebranie dziecka trwało nawet kilkanaście minut[4]. Władze niemieckie widząc, że działalność żydowskich oddziałów jest nieskuteczna, skierowały do getta oddziały Gestapo i niemieckiej policji, co doprowadziło do jeszcze brutalniejszego tłumienia oporu, przy użyciu broni. Niemcy strzelali również bez ostrzeżenia, atakując ludzi stojących na ulicy[1], a także zastrzelili co najmniej około 200 rodziców, którzy nie chcieli oddać swoich dzieci. W przypadku ewakuacji szpitali Niemcy wyrzucali dzieci przez okna[5].
12 września 1942 zakończyła się Wielka Szpera. Władze niemieckie opublikowały 2 ogłoszenia o ponownym uruchomieniu fabryk i warsztatów od 14 września 1942, wcześniej rozpoczęto wydawanie racji żywnościowych oraz otwarto sklepy[4]. Od tej pory łódzkie getto przede wszystkim funkcjonowało jako obóz pracy przymusowej[1].
Deportowani Żydzi trafili do obozu zagłady w Chełmnie nad Nerem, gdzie łącznie zamordowano około 200 tys. osób, stosując mobilne komory gazowe[6].
Zwolnieni z deportacji
Z wysiedlenia zostały zwolnione dzieci uprzywilejowanej warstwy Żydów, w tym. m.in. policjantów, strażaków czy kierowników najważniejszych resortów[1].
Jedynym dzieckiem, które urodziło się w getcie i uniknęło Wielkiej Szpery był Józef Naftali – syn Barucha Praszkiera – członka Judenratu łódzkiego getta[5].
Ofiary
Według oficjalnych danych w ramach Wielkiej Szpery do obozu zagłady deportowano 15 681 osób[1] (około 1/3 mieszkańców getta[7]) choć szacuje się, że mogło być to nawet 20 000 osób[4], ponadto zamordowano kilkaset osób za stawianie oporu oraz 35 osób powieszono za próby ucieczki z transportu lub opuszczenie miejsca pracy[1].
Remove ads
- 29 sierpnia oraz 4 września 2012 w ramach obchodów 70 rocznicy Wielkiej Szpery, odbył się w Łodzi spektakl „Szpera ’42”[2].
- W ramach projektu „Dzieci Bałut – murale pamięci” w ramach obchodów 70 rocznicy Wielkiej Szpery wrześniu 2012 odsłonięto 3 murale przedstawiające dzieci, na terenie byłego getta, upamiętniające deportację dzieci do obozu zagłady[8]. Do 2017 sportretowano w ten sposób łącznie 25 dzieci[9].
- W 2015 powstał film dokumentalny w reżyserii Piotra Perza i Piotra Weycherta pt. „Wielka szpera”, opisujący wydarzenia z łódzkiego getta[10][11].
- W 2017 w teatrze Dom miał premierę spektakl „Wielka Szpera” Andrzeja Marii Marczewskiego na podstawie dzienników Józefa Zelkowicza[12].
Remove ads
Wikiwand in your browser!
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
Remove ads