Wanda Rutkiewicz

Wanda Halina Rutkiewicz (z domu Błaszkiewicz; ur. 4 lutego 1943 w Płungianach, zaginęła 13 maja 1992 na stokach Kanczendzongi w Himalajach) – polska alpinistka i himalaistka, z zawodu elektronik, jedna z najwybitniejszych światowych himalaistek. Jako trzecia kobieta na świecie, pierwsza Europejka i pierwsza osoba z Polski zdobyła szczyt Mount Everestu, najwyższy szczyt Ziemi. 23 czerwca 1986, jako pierwsza kobieta na świecie i pierwsza osoba z Polski, zdobyła szczyt K2, drugi pod względem wysokości szczyt Ziemi.

Wanda Rutkiewicz

Wanda Rutkiewicz na Krzywej Turni w Sokolikach (lata 70.)
Data i miejsce urodzenia	4 lutego 1943 Płungiany
Data i miejsce śmierci	13 maja 1992 Kanczendzonga/Nepal
Zawód, zajęcie	elektronik, himalaistka, alpinistka
Odznaczenia

Masyw Kanczendzongi (główny szczyt 8586 m) widziany od strony zachodniej (nepalskiej) z obozu bazowego Pang Pema (5140 m), 27°42′09″N 88°08′54″E

Gwiazda w Alei Gwiazd Sportu we Władysławowie

Kamień pamiątkowy przy wejściu do II LO we Wrocławiu

Tablica pamiątkowa w Warszawie

Życiorys

Córka inżyniera Zbigniewa Błaszkiewicza i Marii z Pietkunów. Miała troje rodzeństwa: Jerzego, Michała i Janinę. Po II wojnie światowej z rodzicami i starszym bratem Jerzym, jako repatriantka przyjechała do Łańcuta, gdzie mieszkali jej dziadkowie ze strony ojca, a potem do Wrocławia^[1].

Doświadczyła dwóch rodzinnych tragedii. Gdy miała 5 lat zginął jej starszy o dwa lata brat Jerzy, który rozpalił ognisko na znalezionym niewypale. Z kolei gdy miała 29 lat zamordowany został jej ojciec^{[potrzebny przypis]}.

Maturę zdała w II Liceum Ogólnokształcącym we Wrocławiu. Studiowała na Wydziale Łączności Politechniki Wrocławskiej, który ukończyła w 1965 i uzyskała dyplom magistra inżyniera elektronika^[2]. W latach 1964–1973 była zatrudniona jako pracownica naukowa w Instytucie Automatyki Systemów Energetycznych we Wrocławiu. W 1973 przeniosła się do Warszawy, gdzie podjęła pracę w Instytucie Maszyn Matematycznych^[3].

Trenowała lekkoatletykę w klubie Parasol Wrocław^[2]. W latach 1961–1965 była zawodniczką w siatkówce^[3], grała w klubie AZS Wrocław, a później do 1965 w Gwardii Wrocław^[2]. Była kapitanem juniorskiej reprezentacji Polski^[4][5].

Pierwsze kontakty ze wspinaniem miała w Rudawach Janowickich, na skałkach koło Janowic Wielkich, w pobliżu Jeleniej Góry. W 1962 roku ukończyła kurs taternicki na Hali Gąsienicowej w Tatrach. W Tatrach wspinała się na wielu klasycznych i bardzo trudnych drogach (lata 60.), m.in. północną ścianą Małego Kieżmarskiego Szczytu oraz wariantem „R” na Mnichu (1964). Poprowadziła kilka nowych dróg, m.in. na Koprowym Wierchu. Była także członkinią i uczestniczką wypraw jaskiniowych wrocławskiej Sekcji Grotołazów^[6][7].

Po Tatrach były Alpy (od 1964), Pamir, Hindukusz i Himalaje. Należała do Klubu Wysokogórskiego we Wrocławiu, a po 1973 roku do Klubu Wysokogórskiego w Warszawie.

Osiągnięcia Wandy Rutkiewicz stawiają ją w gronie najlepszych himalaistek w historii. O swoich wyprawach i płynących stąd przemyśleniach często pisała w czasopismach o tematyce alpinistycznej. Była zdecydowaną rzeczniczką i zdeterminowaną realizatorką wspinaczkowej samodzielności kobiet. Była też autorką lub współautorką kilku książek.

Zaginęła w maju 1992 podczas ataku szczytowego na Kanczendzongę. Wraz z Carlosem Carsolio 12 maja o godz. 03:30 wyruszyli w górę z obozu IV na 7950 m. Po 12-godzinnej wspinaczce w głębokim śniegu Carsolio stanął na wierzchołku. Schodząc, napotkał Wandę na wysokości ponad 8200 metrów. Mimo braku sprzętu biwakowego, zdecydowała się przeczekać noc i kontynuować wejście następnego dnia. Według ówczesnego komunikatu Ministerstwo Turystyki Nepalu uznało prowadzenie akcji ratunkowej za praktycznie niemożliwe, a informacja o zaginięciu Polki dotarła do Polski po prawie dwóch tygodniach, 25 maja 1992^[8]. Jej ciała nie odnaleziono^[9].

Wanda Rutkiewicz została wpisana do Księgi rekordów Guinnessa jako pierwsza kobieta, która zdobyła szczyt K2^[10].

Życie prywatne

Była dwukrotnie zamężna. W 1970 wyszła za taternika Wojciecha Rutkiewicza. Rozwiodła się z nim w 1973. Drugim jej mężem był austriacki lekarz i alpinista Helmut Scharfetter, z którym wzięła ślub w 1982 roku, a rozwiodła się w 1986^[11].

Kalendarium

Alpy

• 1964–65 – wspinaczka w Alpach Zillertalskich: północno-zachodnia flanka Olperera, północna ściana Hochfernerspitze,
• 1966 – Mont Blanc bez korzystania z kolejek górskich,
• 1967 – pierwsze przejście kobiece wschodniej ściany Aiguille du Grépon (3482 m) z Haliną Krüger-Syrokomską,
• 19–22 sierpnia 1973 – północny filar Eigeru w zespole kobiecym z Danutą Gellner-Wach i Stefanią Egierszdorff,
• 1978 – pierwsze przejście północnej ściany Matterhornu zimą w zespole kobiecym z Anną Czerwińską, Ireną Kęsą i Krystyną Palmowską.

Inne góry

• 1968 – wschodni filar Trollryggenu w Norwegii z Haliną Krüger-Syrokomską (pierwsze przejście kobiece, siódme w ogóle)^[12].
• 1970 – Pik Lenina (7134 m) w Pamirze, jej pierwszy siedmiotysięcznik.
• 23 sierpnia 1972 – Noszak (7492 m) w Hindukuszu.
• 17 marca 1981 – ciężki wypadek na Elbrusie – otwarte złamanie kości udowej po upadku.
• 1985 – Aconcagua w Andach południową ścianą w stylu alpejskim.

Himalaje i Karakorum

• 1975 – kierowniczka i organizatorka kobiecej wyprawy na Gaszerbrumy. O wyprawie opowiada film pt. Temperatura wrzenia.
  • 11 sierpnia – Gaszerbrum III 7946 m (wspólnie z Alison Chadwick-Onyszkiewicz, Januszem Onyszkiewiczem i Krzysztofem Zdzitowieckim). Jest to rekord wysokości pierwszego wejścia z udziałem kobiet.
• 16 października 1978 – Mount Everest (jako trzecia kobieta w historii oraz pierwsza osoba z Polski).
• 15 lipca 1985 – Nanga Parbat ścianą Diamir (wraz z Krystyną Palmowską i Anną Czerwińską – pierwsze wejście czysto kobiece).
• 23 czerwca 1986 – K2 (jako pierwsza kobieta i pierwsza osoba z Polski^[13]).
• 18 września 1987 – Sziszapangma (z Ryszardem Wareckim – jako pierwsi Polacy, Elsą Ávila, Carlosem Carsolio i Ramíro Navarrete).
• 12 lipca 1989 – Gaszerbrum II.
• 16 lipca 1990 – Gaszerbrum I z Ewą Pankiewicz,
• 26 września 1991 – Czo Oju (samotnie).
• 22 października 1991 – Annapurna południową ścianą (samotnie, wejście dyskusyjne – ostatecznie udowodnione i uznane).

Zdobyła osiem z czternastu ośmiotysięczników: Mount Everest, Nanga Parbat, K2, Sziszapangmę, Gaszerbrum II, Gaszerbrum I, Czo Oju i Annapurnę.

Odznaczenia

• Krzyż Kawalerski Orderu Odrodzenia Polski (1979)^[14]
• Sitara-e Imtiaz (Pakistan, 1991)^[14]

Publikacje

Była autorką i współautorką filmów i książek alpinistycznych:

Książki

• Karawana do marzeń, At Publications, Londyn, Kraków 1994, ISBN 0-9521421-6-3
• Na jednej linie, Krajowa Agencja Wydawnicza, Warszawa 1986, ISBN 83-03014-07-2, (II) Wydawnictwo ATI, Wydawnictwo PiT, Kraków 1996 ISBN 83-86219-27-0, (III) Wydawnictwo Iskry, Warszawa 2010 ISBN 978-83-2440129-1
• Zdobycie Gasherbrumów, Sport i Turystyka, Warszawa 1979, ISBN 83-217-2255-5

Filmy

• Kobiety śniegu – film dokumentalny z wyprawy na Gaszerbrum I, zrealizowany z Krzysztofem Langiem, Filmcontract 1989 (25 min.)
• Requiem – film dokumentalny (1988)^[15]
• Ludzie na Baltoro – film dokumentalny (1988)^[16]
• Tango – zrealizowany z Krzysztofem Langiem, WFDiF 1986 (14 min.)
• Nanga Parbat '85 – film dokumentalny (1986)
• Gdybyś przyszedł pod tę ścianę – film dokumentalny (1986)^[17]

Upamiętnienie

Mural we Wrocławiu poświęcony Wandzie Rutkiewicz (2019)

• Po śmierci Wandy Rutkiewicz Zbigniew Jara napisał wiersz pt. Niepokonana zadedykowany himalaistce, który został opublikowany w miesięczniku „Góry i Alpinizm”^[18][19]. Krzysztof Gajda napisał piosenkę Epitafium dla Wandy Rutkiewicz (alternatywna nazwa Wanda Rutkiewicz) wykonywaną przez Kwartet ProForma^[20].
• Pośmiertnie w 1994 jako jedna z trzech pierwszych osób Wanda Rutkiewicz została odznaczona Medalem im. Króla Alberta I, przyznawanym za wyjątkowe zasługi górskie przez King Albert Memorial Foundation^[14].
• Organizowany jest Festiwal Filmów Alpinistycznych im. Wandy Rutkiewicz^[21]
• Jest patronką szkół w Polsce. Są to: w Warszawie Szkoła Podstawowa nr 300, we Wrocławiu Szkoła Podstawowa nr 81, gminny Zespół Szkół w Janowicach Wielkich, Zespół Szkół w Rząsce, Szkoła Podstawowa w Duchnicach^[22].
• Jest patronką ulic w Warszawie w dzielnicy Wilanów, w bezpośredniej okolicy zespołu szkół jej imienia, we Wrocławiu na osiedlu Gaj, w Częstochowie, w dzielnicy Wrzosowiak, w Oleśnicy oraz Łańcucie (patronka ulicy i osiedla).
• Poczta Polska w 75 rocznicę urodzin w dniu 4 lutego 2018 r. wydała kartkę pocztową ze znakiem opłaty, na którym przedstawiono Mount Everest, na ilustracji kartki pokazano zdjęcie Wandy Rutkiewicz podczas wspinaczki w Pirenejach w 1969 roku.
• W 2018 roku, decyzją samorządu miasta Płungiany (Litwa), postanowiono upamiętnić Wandę Rutkiewicz, przemianowując ulicę jej imieniem. Wspomniana ulica to ta sama, na której stał jej dom rodzinny^[23].
• Teatr Polski w Bielsku-Białej wystawił 14 października 2017 roku monodram pt. „Wanda” napisany na podstawie życia Wandy Rutkiewicz. Autorką tekstu jest Wiesława Sujkowska, spektakl wyreżyserowały Maria Sadowska i Joanna Grabowiecka, w rolę Wandy wcieliła się Anita Jancia^[24].
• Uchwałą Sejmu RP IX kadencji z 14 października 2021 zdecydowano o ustanowieniu roku 2022 Rokiem Wandy Rutkiewicz^[25]. Patronom roku 2022 poświęcono wydanie specjalne Kroniki Sejmowej^[26].
• Muzeum Śląskie w Katowicach w 80 rocznicę urodzin Wandy Rutkiewicz i 45-lecie zdobycia przez nią Mount Everestu zorganizowało wystawę ,,Spojrzenie z góry. Archiwum Wandy Rutkiewicz", dostępną dla zwiedzających od 16 listopada 2023 do 23 czerwca 2024 roku. Kuratorkami wystawy są Katarzyna Gębarowska i Beata Lisicka^[27][28].
• W 2024 roku miała miejsce premiera filmu Ostatnia wyprawa w reżyserii Elizy Kubarskiej, która odbyła się podczas festiwalu Millenium Docs Against Gravity^[29]. Film, oparty m.in. na niepublikowanych wcześniej audio-dziennikach himalaistki, wszedł na ekrany kin 18 października 2024 r.^[30][31].

Bibliografia

• Wanda, opowieść o sile życia i śmierci – Historia Wandy Rutkiewicz, Anna Kamińska, Wydawnictwo Literackie, Kraków 2017, ISBN 978-83-08-06357-6
• Wanda Rutkiewicz. Jeszcze tylko jeden szczyt, Elżbieta Sieradzińska, Wydawnictwo Marginesy, Warszawa 2018, wyd.1, ISBN 978-83-65973-18-4
• Leksykon polskiego himalaizmu, z serii Polskie Himalaje, Janusz Kurczab, Agora SA – Biblioteka Gazety Wyborczej, Warszawa 2008, ISBN 978-83-7552-383-6
• Wielka encyklopedia tatrzańska, Zofia Radwańska-Paryska, Witold Henryk Paryski, Wydawnictwo Górskie, Poronin 2004, ISBN 83-7104-009-1
• Uciec jak najwyżej. Nie dokończone życie Wandy Rutkiewicz, Ewa Matuszewska, Wydawnictwo Iskry, Warszawa 1999, ISBN 83-20716-35-7
• Więcej o Wandzie Rutkiewicz, Barbara Rusowicz, Joanna Bandurska; Wydawnictwo Comer; Toruń 1997, ISBN 83-85149-95-3
• Wszystko o Wandzie Rutkiewicz, Barbara Rusowicz, Wydawnictwo Comer & Ekolog; Toruń, Piła 1992, ISBN 83-85149-03-1

Filmografia

• Z góry widać lepiej – film dokumentalny w reżyserii Bartosza Kowalskiego, Telewizja Polska 2022 (76 min.)^[32]
• Ślady na śniegu – reportaż telewizyjny Waldemara Heflicha, Telewizja Polska 1990 (29 min.)^[33]
• 100 pytań do... – program telewizyjny, realizacja Krzysztof Jasiński, Telewizja Polska 1989 (37 min.)
• SKOK – film konkursowy^[34].