Walerian Tumanowicz

Walerian Józef Tumanowicz, ps. „Jagodziński” (ur. 1 marca 1894 w Banilli Ruskiej, zm. 13 listopada 1947 w Krakowie) – Ormianin, żołnierz Legionów Polskich, major piechoty Wojska Polskiego, oficer ZWZ-AK oraz DSZ, „NIE” i WiN.

Walerian Tumanowicz

Jagodziński

major piechoty
Data i miejsce urodzenia	1 marca 1894 Banilla Ruska, księstwo Bukowiny, Austro-Węgry
Data i miejsce śmierci	13 listopada 1947 Kraków, Polska
Przebieg służby
Siły zbrojne	Armia Austro-Węgier Wojsko Polskie Armia Krajowa Zrzeszenie Wolność i Niezawisłość
Formacja	Legiony Polskie
Jednostki	3 Pułk Piechoty 3 Pułk Piechoty Legionów 5 Pułk Piechoty Legionów, PUWFiPW 146 Pułk Piechoty Inspektorat Mielec Armii Krajowej
Stanowiska	szef wydziału dowódca batalionu
Główne wojny i bitwy	I wojna światowa wojna polsko-ukraińska wojna polsko-bolszewicka II wojna światowa kampania wrześniowa bitwa nad Bzurą działania zbrojne podziemia antykomunistycznego w Polsce
Odznaczenia

Grób symboliczny Waleriana Tumanowicza w Warszawie

Życiorys

Urodził się w rodzinie polskich Ormian Issaka i Marii z Piotrowiczów. Kształcił się w gimnazjum w Czerniowcach. Egzamin dojrzałości zdał w Wiedniu.

Podczas I wojny światowej był żołnierzem Legionów Polskich. Służył w 3 pułku piechoty w składzie II Brygady.

Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości został przyjęty do Wojska Polskiego. Uczestniczył w wojnie polsko-ukraińskiej i w wojnie polsko-bolszewickiej walcząc w szeregach 3 pułku piechoty Legionów. Został awansowany na stopień porucznika piechoty ze starszeństwem z dniem 1 lipca 1923^[1][2]. W latach 20. był oficerem 5 pułku piechoty Legionów w Wilnie^[3][4][5]. Został awansowany na stopień kapitana piechoty ze starszeństwem z dniem 1 lipca 1925^[6]. W 1932 był oficerem piechoty Korpusu Ochrony Pogranicza^[7]. Na stopień majora został mianowany ze starszeństwem z 19 marca 1938 i 9. lokatą w korpusie oficerów piechoty^[8]. Został absolwentem studiów na Akademii Handlu Zagranicznego we Lwowie. W 1938 został szefem Wydziału Ogólno-Organizacyjnego Naczelnej Komendy Legii Akademickiej w Państwowym Urzędzie Wychowania Fizycznego i Przysposobienia Wojskowego^[8].

Po wybuchu II wojny światowej w czasie kampanii wrześniowej był dowódcą I batalionu 146 pułku piechoty biorąc udział w bitwie nad Bzurą. Po nastaniu okupacji niemieckiej zaangażował się w działalność konspiracyjną. W 1940 został organizatorem i pierwszym inspektorem Inspektoratu Mielec Związku Walki Zbrojnej^[9] (od 1942 Armii Krajowej) i pełnił tę funkcję do 25 lutego 1944. Od 1945 działał w organizacji „NIE” oraz Delegaturze Sił Zbrojnych na Kraj. Został szefem komórki „Z” Obszaru Południowego DSZ. Został członkiem Zrzeszenia „Wolność i Niezawisłość”. Był kierownikiem akcji „Ż”.

Po zakończeniu wojny osiadł w Jeleniej Górze w 1946 zajmując się handlem. Został aresztowany przez UB 22 października 1946 w Krakowie. Był sądzony w procesie pokazowym siedemnastu członków II Zarządu Głównego WiN oraz działaczy Polskiego Stronnictwa Ludowego w Krakowie razem m.in. z płk Franciszkiem Niepokólczyckim, Stanisławem Mierzwą, ppłk Alojzym Kaczmarczykiem i Józefem Ostafinem^[10]. Wyrokiem Wojskowego Sądu Rejonowego w Krakowie z dnia 10 września 1947 (sygn. akt Sr 978/47) w składzie sędziowskim pod przewodnictwem Romualda Klimowieckiego^[11] został skazany na łączną karę śmierci, utratę praw publicznych, obywatelskich i honorowych na zawsze oraz na przepadek mienia. Bolesław Bierut nie skorzystał z prawa łaski. Wyrok wykonano wieczorem 13 listopada 1947 roku na podwórzu więzienia przy ul. Montelupich strzałem w tył głowy. W tym samym czasie zostali straceni inni skazani: Alojzy Kaczmarczyk i Józef Ostafin, katem był strażnik więzienny Henryk Michalik, którego w protokołach wykonania kary śmierci ujęto jako "dowódcę plutonu egzekucyjnego"^[12].

Postanowieniem Sądu Warszawskiego Okręgu Wojskowego w Warszawie z 17 stycznia 1992 wyrok skazujący Waleriana Tumanowicza na śmierć został unieważniony. Grób symboliczny Waleriana Tumanowicza został ustanowiony na Cmentarzu Wojskowym na Powązkach (kwatera B18-1-1).

W 1995 w Krakowie została ustanowiona ulica Waleriana Tumanowicza.

Z krwi jestem Ormianinem, z duszy i przekonań Polakiem... Wraz z mlekiem matki wyssałem nienawiść do Związku Sowieckiego.

Wypowiedź Waleriana Tumanowicza podczas procesu

Ordery i odznaczenia

• Krzyż Komandorski Orderu Odrodzenia Polski (pośmiertnie, 23 marca 2017)^[13][14]
• Krzyż Niepodległości (9 stycznia 1932)^[15][8]
• Krzyż Walecznych (czterokrotnie)^[8]
• Srebrny Krzyż Zasługi (14 października 1934)^[16][8]
• Medal Pamiątkowy za Wojnę 1918–1921^[17]
• Medal Dziesięciolecia Odzyskanej Niepodległości^[17]

Przypisy

1. Rocznik Oficerski 1923 ↓, s. 430.
2. Rocznik Oficerski 1924 ↓, s. 374.
3. Rocznik Oficerski 1923 ↓, s. 137.
4. Rocznik Oficerski 1924 ↓, s. 133.
5. Rocznik Oficerski 1928 ↓, s. 21.
6. Rocznik Oficerski 1928 ↓, s. 215.
7. Rocznik Oficerski 1932 ↓, s. 58, 906.
8. Rybka i Stepan 2006 ↓, s. 30.
9. Wskazany także jako Wacław Tumanowicz, ps. „Jagra”. Por. Zdzisława Trawińska: Ruch robotniczy w latach wojny i okupacji hitlerowskiej. W: Bronisław Syzdek (red. nauk.): Ruch robotniczy na ziemi rzeszowskiej 1918–1975. Warszawa: Książka i Wiedza, 1980, s. 159.
10. 71. rocznica wyroków w procesie krakowskim – 10 września
11. Krok do ekshumacji szczątków bohaterów. dziennikpolski24.pl, 5 maja 2014. [dostęp 2014-11-18].
12. Mogiła pod śmietnikiem. tygodnik.onet.pl, 28 lutego 2013. [dostęp 2020-05-13].
13. M.P. z 2017 r. poz.  „za wybitne zasługi dla niepodległości Rzeczypospolitej Polskiej”.
14. Prezydent Andrzej Duda: Nie sposób wyobrazić sobie historii Rzeczypospolitej bez wkładu Ormian. prezydent.pl, 29 marca 2017. [dostęp 2017-04-01].
15. M.P. z 1932 r. nr 12, poz. 16 „za pracę w dziele odzyskania niepodległości”.
16. M.P. z 1934 r. nr 238, poz. 297 „za zasługi w służbie ochrony pogranicza”.
17. Na podstawie fotografii [1].

Bibliografia

• Rocznik Oficerski 1923. Warszawa: Ministerstwo Spraw Wojskowych, 1923.
• Rocznik Oficerski 1924. Warszawa: Ministerstwo Spraw Wojskowych, 1924.
• Rocznik Oficerski 1928. Warszawa: Ministerstwo Spraw Wojskowych, 1928.
• Rocznik Oficerski 1932. Warszawa: Ministerstwo Spraw Wojskowych, 1932.
• Ryszard Rybka, Kamil Stepan: Rocznik oficerski 1939. Stan na dzień 23 marca 1939. Kraków: Fundacja CDCN, 2006. ISBN 978-83-7188-899-1.
• Wykaz Legionistów Polskich 1914–1918. Walerian Tumanowicz. Muzeum Józefa Piłsudskiego w Sulejówku. [dostęp 2019-07-24]. [zarchiwizowane z tego adresu (2017-12-24)].