Ulica Karmelicka w Warszawie

Ulica Karmelicka – ulica warszawskiego osiedla Muranów, zaczynająca się ślepo w pobliżu alei „Solidarności” i biegnąca na północ do ul. Stawki.

Ulica Karmelicka w Warszawie

Muranów
Ulica Karmelicka w rejonie skrzyżowania z ulicą Anielewicza (2012)
Państwo	Polska
Miejscowość	Warszawa
Długość	1100 m
Przebieg
ul. Nowolipie ul. Nowolipki ul. Dzielna ul. Pawia rondo Sprawiedliwych wśród Narodów Świata/ul. Mordechaja Anielewicza skwer Willy’ego Brandta ul. Józefa Lewartowskiego ul. Miła ul. Niska ul. Stawki ↓ ul. Dzika
Położenie na mapie Warszawy Ulica Karmelicka w Warszawie
Położenie na mapie Polski Ulica Karmelicka w Warszawie
Położenie na mapie województwa mazowieckiego Ulica Karmelicka w Warszawie
52°14′50,8″N 20°59′32,1″E

Getto warszawskie – ulica Karmelicka widziana z ulicy Leszno (maj 1941)

Ulica Karmelicka przy ulicy Miłej, widok w kierunku północnym (2023)

Historia

Nazwa ulicy, która po raz pierwszy pojawiła się w dokumentach miejskich w 1682, pochodzi od kościoła Narodzenia Najświętszej Maryi Panny, budowę którego rozpoczął w tym roku zakon karmelitów trzewiczkowych^[1].

Ulica została wytyczona około roku 1750 w miejscu starszej uliczki, skasowanej w związku z budową klasztoru. W 1762 południową stronę ulicy zajmowały ogrody należące do karmelitów, zaś około roku 1796 powstał budynek klasztoru.

Przy północnej stronie ulicy u zbiegu z ul. Leszno (obecnie al. „Solidarności”) wznosiły się dwa dworki, za nimi w kierunku nieistniejącej dziś ulicy Mylnej ciągnął się ogród o regularnych kwaterach, poprzedzony murowanym przyulicznym domem. Na tyłach owego domu znajdowała się niewielka posesja należąca do Starej Warszawy, na której biły źródła z których czerpano wodę do cystern, przekazywaną następnie drewnianym wodociągiem na Rynek Starego Miasta.

Posesją narożną u zbiegu z Mylną zarządzali wspólnie luteranie i kalwiniści; od roku 1736 mieścił się tam przytułek dla ubogich chorych, wraz z cmentarzem ewangelickim założonym wraz z jurydyką Leszno w roku 1648. W roku 1807 po wyroku sądu sporny grunt podzielono pomiędzy oba protestanckie kościoły: luteranie otrzymali większość terenów dawnego cmentarza oraz Szpital Ewangelicki, rozbudowany w latach 1835–1837 według projektu Adolfa Schucha.

Pierwsze kamienice pojawiły się przy Karmelickiej dopiero w latach dwudziestych XIX wieku w okolicy skrzyżowania z ówczesną ul. Leszno. Około roku 1863 Karmelicka została przedłużona aż do ul. Dzielnej i już w ciągu pierwszego roku swego istnienia nowy odcinek ulicy, nazwany ulicą Nowokarmelicką, został zabudowany pięcioma dwupiętrowymi kamienicami. W końcu XIX wieku przy Karmelickiej powstawały już wyłącznie trzy i czteropiętrowe domy; jednak niezabudowanych gruntów było już bardzo mało.

W roku 1899 istniał plan przedłużenia Karmelickiej i połączenia jej z Nowokarmelicką, później – Ksawerego Druckiego-Lubeckiego (obecnie jest to fragment al. Jana Pawła II), za pośrednictwem biegnącej przy Pawiaku nieistniejącej już ulicy Więziennej, jednak zamysłu tego ostatecznie nie zrealizowano.

W roku 1908 Karmelicką pojechał elektryczny tramwaj linii 19; początkowo jego trasa wiodła z placu Zbawiciela do pętli znajdującej się u zbiegu Gęsiej (obecnie ul. Anielewicza) i Dzikiej, noszącej dziś nazwę ul. Zamenhofa. Po roku 1915 linię wydłużono do ul. Powązkowskiej.

Dwukrotnie planowano rozbudowę Szpitala Ewangelickiego: w roku 1935 według projektu Remigiusza Ostoi-Chodkowskiego oraz w roku 1937 według planów Józefa Szanajcy i Bohdana Lacherta; ostatecznie jednak do nadbudowy gmachu nie doszło.

W 1939 ulica nie odniosła poważnych zniszczeń. W listopadzie 1940 znalazła się w obrębie getta warszawskiego, do którego nie włączono jedynie Szpitala Ewangelickiego. Była główną ulicą łączącą północną i południową część tzw. dużego getta^[2]. W 1942 wyłączono z dzielnicy zamkniętej parzystą stronę Karmelickiej, jednak strona nieparzysta wciąż wchodziła w skład tzw. szopów, czyli zatrudniających Żydów niemieckich zakładów produkcyjnych zlokalizowanych na terenie getta.

W latach 1943–1944 Niemcy spalili i zburzyli niemal całą zabudowę szopów i ulicy Karmelickiej. Ocalały jedynie kościół Narodzenia NMP i budynek Szpitala Ewangelickiego (zniszczony w 1944 podczas powstania warszawskiego). Po powstaniu w getcie warszawskim odcinek współczesnej ulicy pomiędzy ulicami: Gęsią (Anielewicza) i Wołyńską (Lewartowskiego) znalazł się w obrębie obozu koncentracyjnego KL Warschau^[3]. W miejscu wzniesionego po wojnie budynku pod nr 17a znajdowało się obozowe krematorium^[4].

Ostatnie ruiny dawnej zabudowy ulicy rozebrano w roku 1948 podczas budowy osiedla Muranów, zaprojektowanego przez Bohdana Lacherta. Jednocześnie przesunięto bieg ulicy o kilkanaście metrów, skasowano jej początkowy odcinek o długości 60 metrów oraz wydłużono jej bieg na odcinkach od ul. Dzielnej do ul. Anielewicza oraz od ul. Lewartowskiego (dawnej Wołyńskiej) do ul. Stawki. Skrzyżowanie ul. Stawki z ul. Karmelicką zlokalizowano w miejscu przedwojennego skrzyżowania tej ulicy z ul. Dziką, a zachowany północny odcinek ul. Dzikiej stał się przedłużeniem ul. Karmelickiej na północ.

Całemu nowemu odcinkowi ulicy od ul. Dzielnej do ul. Stawki, częściowo jeszcze wtedy projektowanemu, nadano nazwę ulica Karmelicka uchwałą Rady Narodowej m.st. Warszawy z dnia 25 marca 1959^[5]. W pierwszej połowie lat sześćdziesiątych, po rozebraniu dawnego więzienia Gęsiówka, przebito ostatni odcinek ul. Karmelickiej między ulicami Anielewicza i Lewartowskiego.

W 1977 pod nr 17 otwarto pierwszą w Polsce automatyczną pralnię samoobsługową^[6].

Ważniejsze obiekty

• Kościół Narodzenia Najświętszej Maryi Panny w Warszawie
• V Liceum Ogólnokształcące im. Księcia Józefa Poniatowskiego
• Wszechnica Polska Akademia Nauk Stosowanych w Warszawie
• Szkoła Podstawowa nr 210 im. Bohaterów Pawiaka
• Muzeum Historii Żydów Polskich
• Skwer Willy’ego Brandta z pomnikiem Willy’ego Brandta
• Społeczne Liceum Ogólnokształcące nr 7 im. Bronisława Geremka

Obiekty nieistniejące

• Szpital Ewangelicki w Warszawie

Przypisy

1. Kwiryna Handke: Dzieje Warszawy nazwami pisane. Warszawa: Muzeum Historyczne m.st. Warszawy, 2011, s. 154-155. ISBN 978-83-62189-08-3.
2. Henryk Makower: Pamiętnik z getta warszawskiego październik 1940–styczeń 1943. Wrocław: Ossolineum, 1997, s. 171. ISBN 83-04-02260-5.
3. Bogusław Kopka: Konzentrationslager Warschau. Historia i następstwa. Warszawa: Instytut Pamięci Narodowej, 2007, s. 629. ISBN 978-83-60464-46-5.
4. Marek Kozubal. Koniec sporu historyków: wiadomo, gdzie był KL Warschau. „Rzeczpospolita”, s. A6, 12 kwietnia 2017.
5. Uchwała nr 5 Rady Narodowej m.st. Warszawy z dnia 25 marca 1959 r. w sprawie nadania nazw ulicom nowowybudowanym. „Dziennik Urzędowy Rady Narodowej m.st. Warszawy”. nr 3, poz. 17, s. 17-18, 1959-06-01.
6. Kronika wydarzeń w Warszawie 1 IV–30 VI 1977. „Kronika Warszawy”. 4 (32), s. 149, 1977.

Bibliografia

• Jarosław Zieliński: Atlas dawnej architektury ulic i placów Warszawy, tom 5. Towarzystwo Opieki nad Zabytkami, 1999, s. 239. ISBN 83-909794-6-2.
• Jerzy S. Majewski, Tomasz Urzykowski: Tu było getto. Tak dziś wyglądają te same miejsca: Najbardziej niebezpieczna ulica getta. warszawa.gazeta.pl, 21.07.2012. [dostęp 2012-07-23].

Linki zewnętrzne

• Ulica na portalu warszawa1939.pl