Tęcza (instalacja artystyczna)

„Tęcza” – instalacja polskiej artystki i performerki Julity Wójcik znajdująca się w latach 2011–2012 przed budynkiem Parlamentu Europejskiego w Brukseli, a w 2012–2015 na placu Zbawiciela w Warszawie.

„Tęcza”

„Tęcza” na placu Zbawiciela w Warszawie (widok w kierunku ul. Nowowiejskiej, maj 2014)
Państwo	Polska
Miejscowość	Warszawa
Miejsce	praca w renowacji
Projektant	Julita Wójcik
Fundator	Instytut Adama Mickiewicza
Data odsłonięcia	24 września 2011 (Bruksela) 8 czerwca 2012 (plac Zbawiciela w Warszawie)
Ważniejsze przebudowy	2012, 2014
Data likwidacji	2015
Położenie na mapie Polski „Tęcza”
Położenie na mapie województwa mazowieckiego „Tęcza”
Położenie na mapie Warszawy „Tęcza”
52°13′10,9200″N 21°01′05,1600″E

„Tęcza” (widok z ulicy Nowowiejskiej w kierunku alei Wyzwolenia, październik 2012)

Remont „Tęczy” po próbie spalenia. W tle Kościół Najświętszego Zbawiciela

„Tęcza”, dzień po spaleniu podczas Marszu Niepodległości 2013. Na zdjęciu widoczne kwiaty przyniesione spontanicznie przez mieszkańców Warszawy w wyniku akcji „Wetknij kwiatek w tęczę” na Facebooku^[1].

Spalona instalacja w listopadzie 2013

Kartka z wersetami z Pisma Świętego, z Księgi Rodzaju przytwierdzona do „Tęczy”, dzień po jej spaleniu (12 listopada 2013)

Transparent trzymany przez jednego z uczestników zgromadzenia „Bronię tęczy jak niepodległości” (11 listopada 2014)

Pikieta modlitewno-edukacyjna przeciwników „Tęczy” i ideologii gender (listopad 2014)

Specjalna instalacja zraszająca zainstalowana w 2014, mająca zapobiec kolejnym podpaleniom „Tęczy”

Policjanci ochraniający „Tęczę” 11 listopada 2014

Instalacja jest własnością Instytutu Adama Mickiewicza

Podczas eksponowania na placu Zbawiciela „Tęcza” była siedmiokrotnie podpalana. W nocy z 26 na 27 sierpnia 2015 została zdemontowana^[2]. Ma zostać poddana renowacji m.in. wymienione zostaną kwiaty, a stalowa konstrukcja zostanie zabezpieczona przed korozją^[3].

Od sierpnia 2015 prawa do projektu „Tęczy” znajdują się w posiadaniu Centrum Sztuki Współczesnej Zamek Ujazdowski^[4].

Historia i opis

Praca powstała na zlecenie Instytutu Adama Mickiewicza jako jeden z trzech projektów polskich artystów w przestrzeni publicznej Brukseli w ramach przedsięwzięcia Fossils and Gardens^[5]. Był to jeden z elementów zagranicznego programu kulturalnego polskiej prezydencji w Radzie Unii Europejskiej.

„Tęcza” była eksponowana na placu przed budynkiem Parlamentu Europejskiego w Brukseli od 24 września do 2 grudnia 2011^[5]. 8 czerwca 2012 instalacja została przeniesiona na warszawski plac Zbawiciela^[6]. Została ustawiona na wschodniej połowie wyspy centralnej placu, na osi północny wschód – południowy zachód. Została zdemontowana w nocy z 26 na 27 sierpnia 2015. Ma zostać przekazana warszawskiemu Centrum Sztuki Współczesnej i odtworzona po raz kolejny jako część jego kolekcji^[2].

Instalację tworzy wysoka na 9 metrów i szeroka na 26 metrów konstrukcja wielobarwnego łuku inspirowanego zjawiskiem optycznym tęczy, stworzonego pierwotnie z 16 tys. różnokolorowych, sztucznych kwiatów umieszczonych na metalowym szkielecie. Plastikowe kwiaty zostały wykonane przez utworzoną specjalnie w tym celu w 2011 Spółdzielnię Rękodzieła Artystycznego „Tęcza”.

Autorka pracy, Julita Wójcik, została nominowana za „Tęczę” do tytułu Kulturysta Roku 2012 Programu III Polskiego Radia, a w styczniu 2013 została nagrodzona w kategorii sztuki wizualne Paszportem Polityki.

W 2022 tygodnik „Polityka” uznał instalację za jedno z dziesięciu najważniejszych dzieł sztuki ostatniego trzydziestolecia^[7].

Symbolika

Artykuł z 2012 w portalu culture.pl opisywał Tęczę w następujący sposób: „Wójcik odwołuje się do długiej tradycji pozytywnych skojarzeń wiązanych [z] tęczą jako uniwersalnym symbolem przymierza, miłości, pokoju, nadziei, ale też – we współczesnym świecie – ruchów emancypacji mniejszości seksualnych”. Cytował również samą Wójcik:

„Tęcza” pojawiła się w momencie organizacji wielu wydarzeń: 2 czerwca odbyła się Parada Równości, za chwilę będziemy mieć Boże Ciało, a zaraz potem – otwarcie Euro 2012 (...) Ona pasuje niejako do wszystkich tych wydarzeń, co sprawia, że tym samym podkreśla moje główne założenie: żeby „Tęcza” nie była zaangażowana społecznie czy politycznie, aby była całkowicie wolna od jakichkolwiek narzuconych znaczeń. Po prostu – aby była piękna^[8]

Jezuita Dariusz Kowalczyk w artykule poświęconym „Tęczy” w tygodniku „Idziemy” przypomniał, że od tysięcy lat tęcza jest symbolem przymierza Boga z ludźmi reprezentowanymi przez Noego, opowiadając się jednocześnie przeciwko przejmowaniu symbolu tęczy przez gejowskich aktywistów^[9]. Z kolei biskup Michał Janocha podkreślił, że tęcza jest symbolem biblijnym, łączy niebo i ziemię, proponując ustawienie pod instalacją na placu Zbawiciela Noego i zwierząt z jego arki^[10].

W wywiadzie udzielonym w listopadzie 2013 autorka instalacji Julita Wójcik na pytanie o symbolikę instalacji stwierdziła, iż symbolizuje ona „wiele rzeczy, jednak najlepiej jest gdy nie symbolizuje nic, a pojawia się po deszczu wraz z pierwszymi promieniami słońca. Taką tęczą miała być moja instalacja na placu Zbawiciela w Warszawie. Nikt nie złości się na tęczę na niebie”. Stwierdziła też, iż ma być „symbolem opamiętania”^[11].

Kiedy Urząd m.st. Warszawy poinformował o rekonstrukcji instalacji, która miała być ustawiona na placu 1 maja – w 10. rocznicę wstąpienia Polski do UE – Julita Wójcik napisała: Najlepszą datą na powrót „Tęczy” jest dzień 17 maja, który jest Międzynarodowym Dniem Walki z Homofobią^[12].

Po spaleniu „Tęczy” w listopadzie 2013 autorka w oświadczeniu prasowym napisała:

Wspólną pracą przy odbudowie Tęczy pokażmy, że jesteśmy przeciw nienawiści i nietolerancji. Że jesteśmy za zapewnieniem równości wobec prawa osobom LGBTQ^[13]

Kontrowersje

Tęcza o sześciu (a nie jak w przypadku klasycznej tęczy – siedmiu) barwach, a tyle ma ich instalacja na placu Zbawiciela, jest symbolem ruchu LGBT. Ich cechą wspólną jest nieobecność tego samego koloru – indygowego^[14]. Obecność tego symbolu w przestrzeni publicznej placu wywołuje liczne protesty^[15][13][16] chociaż według zapewnień autorki pracy jej symbolika jest wezwaniem do tolerancji wobec mniejszości i nie jest wymierzona przeciwko komukolwiek^[12].

W marcu 2013 Olga Johann, wiceprzewodnicząca Rady m.st. Warszawy z ramienia PiS, postulowała przeniesienie „Tęczy” w inne miejsce, motywując to faktem, iż zasłania ona zabytkowy kościół Najświętszego Zbawiciela^[17]. Instalacja miała także budzić zgorszenie wśród wiernych wychodzących z kościoła^[3]. Ks. Jerzy Garda, inicjator cyklicznych pikiet modlitewno-edukacyjnych odbywających się w 2014 na placu Zbawiciela, postulował zastąpienie „prowokacyjnej instalacji” pomnikiem Najświętszego Serca Pana Jezusa^[18].

W grudniu 2013 Rada Osiedla Koszyki, na którego terenie znajduje się plac Zbawiciela, sprzeciwiając się dewastowaniu, podpalaniu i rekonstruowaniu instalacji, wystąpiła do prezydent miasta Hanny Gronkiewicz-Waltz z prośbą o przeniesienie „Tęczy” w inne, równie godne miejsce, gdzie „miałaby więcej przestrzeni i więcej szczęścia do ludzi”^[19].

Do grudnia 2014 „Tęcza” była siedmiokrotnie podpalana^[20][21][22].

Reakcje po spaleniu instalacji 11 listopada 2013

Po zniszczeniu „Tęczy” podczas Marszu Niepodległości w 2013 prezydent Warszawy Hanna Gronkiewicz-Waltz zapowiedziała odbudowę instalacji^[23]:

Ile razy trzeba będzie odbudowywać, tyle razy będziemy. Czy to będzie na trzy dni, czy na trzy lata będziemy zawsze tak działać, bo nie możemy zakładać, że ktoś ma złą wolę i że ktoś będzie się zachowywał w taki sposób, że będzie niszczyć dobro wspólne^[23].

Nazajutrz po spaleniu „Tęczy”, pojawiły się na jej szkielecie kwiaty spontanicznie przynoszone przez mieszkańców Warszawy oraz cytaty z Pisma Świętego nawiązujący do przymierza z Bogiem (Księga Rodzaju 9)^[24]. Wśród osób uczestniczących w tej spontanicznej akcji była między innymi piosenkarka Edyta Górniak^[25]. Idee poparł także ambasador Szwecji w Polsce Staffan Herrström wpinając kwiaty w szkielet instalacji 14 listopada^[26].

Podpalenie tęczy skrytykował jeden z organizatorów Marszu Niepodległości, Robert Winnicki z Ruchu Narodowego, stwierdzając że nie pochwala podpalenia, ale „trzeba sobie powiedzieć jedno: spłonął symbol zarazy, lewackiej rewolucji”. Poseł Ryszard Kalisz zaproponował natomiast pozostawienie części spalonej „Tęczy” jako symbolu i powodu do wstydu dla organizatorów marszu^[27].

W kontekście podpalenia „Tęczy” wypowiedział się także w serwisie społecznościowym Facebook poseł Bartosz Kownacki z PiS, pisząc: „Płonie pedalska tęcza na Placu Zbawiciela. Ciekawe ile jeszcze kasy wyda bufetowa na jej renowacje zanim zdecyduje się ją usunąć!”. Wypowiedź jako propagująca nienawiść została usunięta z serwisu, ale wcześniej zdążyła wypłynąć do mediów. Sprawą wypowiedzi Kownackiego miał zająć się rzecznik dyscyplinarny Okręgowej Rady Adwokackiej w Warszawie^[28]. Uwagę zwróciła mu także sejmowa Komisja Etyki Poselskiej^[29].

Swoje ubolewanie po zniszczeniu „Tęczy” wyraził również właściciel instalacji, Instytut Adama Mickiewicza, w specjalnym komunikacie, jednocześnie dziękując warszawiakom za gest solidarności i prezydent miasta za szybkie podjęcie decyzji o odtworzeniu instalacji i deklarację pociągnięcia do odpowiedzialności finansowej za szkody wyrządzone miastu organizatorów Marszu Niepodległości^[30].

Komentarza w sprawie podpalenia „Tęczy” udzielił także na antenie Radia Maryja w audycji Patriotyczne podziemie Tadeusz Rydzyk, mówiąc „Nie wiem, czy ktoś z ideału podpalił, czy to była prowokacja, ale takie symbole nienormalności, zboczeń, nie powinny być tolerowane i nie powinny być za pieniądze wszystkich ludzi”^[31]. Sprawę spalenia „Tęczy” komentował także pisarz i podróżnik Wojciech Cejrowski pisząc na swoim profilu na facebooku – „Jeśli władzom Warszawy bardzo zależy na stawianiu „instalacji artystycznych” ku chwale grzechu sodomskiego, to można było wybrać inne miejsce – na przykład plac Unii Europejskiej. I wtedy jest gwarancja, że żaden narodowiec na ten plac nie przyjdzie – z obrzydzenia”^[32].

Sprawa podpalenia „Tęczy” znalazła również oddźwięk m.in. w karykaturze. 14 listopada ukazał się w „Rzeczpospolitej” satyryczny rysunek Andrzeja Krauzego, przedstawiający grupę ludzi uczestniczących w budowie pomnika – „upamiętniającego martyrologię spalonej tęczy”^[27].

W sierpniu 2015, w wywiadzie udzielonym na krótko przed rozebraniem instalacji na placu Zbawiciela, Julita Wójcik podkreśliła, że zawsze była przeciwna pozostawieniu na placu spalonej instalacji^[33]:

(...) Nigdy nie chciałam, by Tęcza stała się pomnikiem. Liczyłam i nadal liczę na to, że będzie zapamiętana jako obiekt pozytywistycznej przemiany, działania. Tęcza nie odwzorowywała rzeczywistości, ona nią była, wciąż jest. Mówi o teraźniejszości, nie o przeszłości, więc nie jest pomnikiem.

„Tęcza” i jej zniszczenie w opiniach warszawiaków

W sondażu przeprowadzonym w dniach 22–28 kwietnia 2014 na zlecenie Fundacji Batorego i Funduszu Mediów przez PBS na reprezentatywnej próbie mieszkańców Warszawy, 61% z nich uznało, że to dobrze, że w Warszawie znajduje się „Tęcza”, 19% było przeciwnego zdania, a 20% wybrało odpowiedź „trudno powiedzieć”.

60% osób, które wzięły udział w badaniu, uznało niszczenie instalacji za bezmyślne chuligaństwo, 39% – wyraz nienawiści i nietolerancji, 18% – wyraz frustracji młodych ludzi, a 8% uznało takie działania za manifestację wartości patriotycznych^[34].

Ochrona i dostęp do instalacji

Po zrekonstruowaniu „Tęczy” wiosną 2014, wzmocniono jej ochronę. Przez całą dobę na placu Zbawiciela stacjonował patrol straży miejskiej, któremu często towarzyszył wóz policyjny. Praca Julity Wójcik została objęta monitoringiem, zamontowano także instalację zraszającą, która miała utrudnić kolejne podpalenie „Tęczy”^[35].

Instalacja była trudno dostępna dla przechodniów, gdyż nie wyznaczono przejść dla pieszych prowadzących na wyspę centralną placu Zbawiciela. Osoby chcące dotrzeć na wyspę centralną aby obejrzeć „Tęczę” z bliska lub wykonać pod nią zdjęcie ryzykowały ukaranie mandatem za stwarzanie zagrożenia w ruchu drogowym^[35].

Instalacja jako atrakcja turystyczna stolicy

Powstanie „Tęczy” odnotowały wydane po 2012 przewodniki po Warszawie. W ocenie Marty Ignerskiej praca Julity Wójcik dobrze wkomponowała się w przestrzeń miasta, a jej kształt podkreślił łuki arkad i kolistość zabudowy placu Zbawiciela^[36]. Z kolei autorzy alternatywnego przewodnika „Zrób to w Warszawie!” opisując cyklicznie niszczoną i rekonstruowaną instalację, nazwali ją symbolem tolerancji i otwartości, konstatując jednocześnie, że „wyzwala on potężne pokłady skrajnych emocji, których już nigdy nie da się okiełznać”^[37].

Oddźwięk w innych miastach

W sierpniu 2014 na placu Zbawiciela w Poznaniu zorganizowano happening, którego celem było ustawienie tęczy wzorowanej na instalacji w Warszawie. Organizatorzy nie posiadali jednak zezwolenia na tego rodzaju działania, i akcja została przerwana przez policję i pracowników poznańskiego Zarządu Dróg Miejskich^[38].

Kalendarium wydarzeń

• 24 września 2011 – odsłonięcie „Tęczy” na placu przed budynkiem Parlamentu Europejskiego w Brukseli
• 8 czerwca 2012 – instalacja „Tęczy” na placu Zbawiciela.
• 12/13 października 2012 – pierwsze spalenie „Tęczy” (osoba odpowiedzialna za podpalenie została zatrzymana przez policję)^[39].
• Sylwester 2012 – drugie spalenie „Tęczy” (instalacja zajęła się od fajerwerków)^[40][41].
• 4 stycznia 2013 – trzecie spalenie (instalacja prawdopodobnie została podpalona, jednak sprawców nie ujęto)^[42].
• 24 lipca 2013 – czwarte spalenie (instalacja prawdopodobnie została podpalona, jednak sprawców nie ujęto)^[43].
• Rekonstrukcja instalacji z 23 tys. sztucznych kwiatów oraz zabezpieczenie antykorozyjne i przeciwpożarowe na jesieni 2013 r.^[44] kosztowało 64 tys. zł.
• 7/8 listopada 2013 – nieznany sprawca wyrwał część kwiatów i rozciął siatkę, na której zamocowano sztuczne kwiaty, miało to miejsce jeszcze w trakcie rekonstrukcji po poprzednim uszkodzeniu^[27].
• 11 listopada 2013 – miało miejsce piąte spalenie instalacji. Według informacji podanych przez Polską Agencję Prasową podczas próby gaszenia „Tęczy” w dniu Święta Niepodległości funkcjonariusze Straży Pożarnej zostali do niej niedopuszczeni i obrzuceni przez manifestantów kamieniami^[27] i flarami^[45]. Wydarzenia te miały miejsce podczas Marszu Niepodległości, chociaż sama trasa marszu nie przebiegała przez plac Zbawiciela^[46].
• 12 listopada 2013 – nazajutrz po spaleniu „Tęczy”, pojawiły się na jej szkielecie kwiaty spontanicznie przynoszone przez mieszkańców Warszawy oraz cytaty z Pisma Świętego nawiązujący do przymierza z Bogiem (Księga Rodzaju 9)^[24]. Wśród osób uczestniczących w tej spontanicznej akcji była między innymi piosenkarka Edyta Górniak^[25].
• 15 listopada 2013 – kilkaset osób sprzeciwiających się niszczeniu „Tęczy” oraz pozytywnych wartości, które ma symbolizować, uczestniczyło w happeningu „Niewzruszeni! Całujemy się pod tęczą”^[47].
• Prezydent Warszawy Hanna Gronkiewicz-Waltz zapowiedziała odbudowę instalacji^[23].
• 2 grudnia 2013 – działacze Warszawskiej Wspólnoty Samorządowej wraz z jej liderem Piotrem Guziałem zwrócili się do ministra kultury i dziedzictwa narodowego Bogdana Zdrojewskiego z listem otwartym w sprawie „Tęczy” krytykując jej położenie jako godzące w układ tzw. Osi Stanisławowskiej, wpisanej do rejestru zabytków i proponując jej przeniesienie na Ursynów^[48].
• 27 stycznia 2014 – szkielet instalacji rozebrano i przewieziono do hangaru w celu konserwacji^[49].
• 12 lutego 2014 – rozpoczęła się ponowna instalacja „Tęczy” na placu Zbawiciela. Odbudowa została zablokowana przez demonstrację członków Ruchu Narodowego w formie pikiety siedzącej. Około godziny 13 zgromadzenie zostało rozpędzone przez policję, zatrzymano kilkanaście osób w tym trzech kandydatów do Parlamentu Europejskiego. Interweniowało pogotowie ratunkowe^[50][51].
• 15 kwietnia 2014 – na placu Zbawiciela przeciwko odbudowie instalacji protestowało ok. 150 osób ze środowisk prawicowych^[52].
• 1 maja 2014 – na placu przeciwko odbudowanej instalacji protestowało ok. 200 osób ze środowisk prawicowych^[53].
• 7 sierpnia 2014 – „Tęcza” została podpalona po raz szósty. Spłonęło ok. 5 metrów instalacji^[21].
• 26 sierpnia 2014 – na placu Zbawiciela rozpoczęła pikieta modlitewno-edukacyjna prowadzona przez grupę przeciwników instalacji^[54]. W wywiadzie dla Radia Maryja pomysłodawca protestu ks. Jerzy Garda powiedział, że jego intencją była ekspiacja za „permanentną profanację” wyrażaną przez „Tęczę”, którą określił „symbolem grzechów Sodomy i Gomory”^[18]. Uczestnicy pikiety protestowali jednocześnie przeciwko ideologii gender i związanym z nią zagrożeniom^[55]. Pikiety odbywały się od poniedziałku do piątku w godzinach 12.00-15.00. Rozpoczynały się modlitwą Anioł Pański, a kończyły Koronką do Bożego Miłosierdzia^[55]. Zakończenie protestu zaplanowano na 25 listopada^[18].
• 11 listopada 2014 – w pierwszą rocznicę zniszczenia instalacji, na placu odbyło się zgromadzenie pod hasłem „Bronię tęczy jak niepodległości”^[56].
• 7 grudnia 2014 – siódme podpalenie „Tęczy”. Ogień ugasiła policja i straż miejska, która również zatrzymała sprawcę; 25-letni mężczyzna znajdował się pod wpływem alkoholu^[22].
• 26–27 sierpnia 2015 – demontaż instalacji na placu Zbawciela^[2].
• 27 sierpnia 2015 – prawa do projektu „Tęczy” uzyskało Centrum Sztuki Współczesnej Zamek Ujazdowski^[4].

Odwołania w kulturze

11 listopada 2014 w klubie Basen w Warszawie^[57] oraz w internecie miała miejsce premiera piosenki Doroty Masłowskiej (występującej pod pseudonimem Mister D.) „Tęcza”. W teledysku w reżyserii Macieja Szupicy wystąpili m.in. Masłowska i Michał Piróg. Utwór nawiązuje do „polskiej tendencji do narzekania i szarości życia przeciętnych obywateli” oraz krytycznie odnosi się do szeregu podpaleń tęczy na pl. Zbawiciela^[57]. Masłowska motywację do napisania utworu tłumaczyła następująco: „Piosenkę napisałam, kiedy media kolejny raz doniosły, że ktoś podpalił Tęczę na Placu Zbawiciela. Ten rytuał jej palenia jest bardzo wymowny: ma w sobie coś i z wielkiego grilla, i z wielkiego stosu. Ale pod całą groteską jest to akt nienawiści, która staje się naszym chlebem powszednim. Ta piosenka jest o tym, że źle gdy na sztandar tej nienawiści wciągany jest Bóg i Polska”^[58]. Utwór wraz z klipem spotkały się z pozytywnymi recenzjami^[58][59].

Zobacz też

• Pozdrowienia z Alej Jerozolimskich
• Baranki Boże
• sztuka publiczna

Przypisy

1. W Warszawie akcje na rzecz odbudowy „Tęczy” na placu Zbawiciela. Wirtualna Polska. [dostęp 2013-11-14].
2. Rozbierają Tęczę. „Gazeta Stołeczna”, s. 1, 27 sierpnia 2015.
3. Agnieszka Pochrzęst-Motyczyńska. Obok Tęczy na pl. Zbawiciela stanie fotobudka. „Gazeta Stołeczna”, s. 3, 5 sierpnia 2015.
4. Projekt „Tęczy” Julity Wójcik w kolekcji Centrum Sztuki Współczesnej Zamek Ujazdowski [online], csw.art.pl [dostęp 2016-12-22] [zarchiwizowane z adresu 2015-10-23].
5. Fossils and Gardens. culture.pl. [dostęp 2015-10-26].
6. Warsztaty towarzyszące odnowieniu Tęczy na Placu Zbawiciela”. Instytut Adama Mickiewicza. [dostęp 2013-11-16].
7. PiotrP. Sarzyński PiotrP., Dziesiątka trzech dekad: ranking dzieł sztuki [online], polityka.pl, 2022 [dostęp 2022-12-09] (pol.).
8. „Tęcza” Julity Wójcik w Warszawie [online], Culture.pl, 2012 [dostęp 2013-11-21] [zarchiwizowane z adresu 2013-12-03].
9. Dariusz Kowalczyk: Noe nie był gejem. [w:] „Idziemy” [on-line]. idziemy.com.pl, 13 stycznia 2013. [dostęp 2014-08-29].
10. Robert Mazurek. Kościół - Dom otwarty i twierdza obronna (rozmowa z ks. bp. Michałem Jałochą). „Rzeczpospolita”, s. 25, 23–24 maja 2015.
11. Anna Kalocińska: Julita Wójcik, autorka „Tęczy”: Tęcza, zwłaszcza ta spalona, ma być symbolem opamiętania. [w:] Wiadomości.wp.pl [on-line]. Wirtualna Polska, 12 listopada 2013. [dostęp 2013-11-16].
12. Julita Wójcik: „Tęcza” na placu Zbawiciela nie jest i nie była wymierzona przeciwko komukolwiek [online], PolskaTimes.pl, 18 grudnia 2013 [dostęp 2014-05-04] [zarchiwizowane z adresu 2014-04-20].
13. Adam Kielar: Tęcza wraca na Pl. Zbawiciela. Polityka Warszawska, 2014-04-09. [dostęp 2014-05-04]. [zarchiwizowane z tego adresu (2014-04-13)].
14. Jakub Kowalski. Tęcza i palma. „Rzeczpospolita”, s. P9, 10–11 stycznia 2015.
15. Warszawa: odbudowana „Tęcza” obrzucona jajkami. „Wkrótce znowu spłonie”. polskieradio, 2014-05-01. [dostęp 2014-05-04].
16. Naprawili tęczę na placu. „W nocy ktoś powyrywał kwiaty”. [w:] TVNWarszawa.TVN24.pl (opublikowano 08.11.2013) [on-line]. TVN S.A.. [dostęp 2013-11-16].
17. PiotrP. Halicki PiotrP., Radna PiS przeciwko tęczy na placu Zbawiciela. „Zasłania kościół” [online], Onet.pl, 7 marca 2013 [dostęp 2013-11-16] [zarchiwizowane z adresu 2013-11-11].
18. Pikiety pod tęczą na Placu Zbawiciela w Warszawie. radiomaryja.pl, 28 sierpnia 2014. [dostęp 2014-11-22].
19. List otwarty Rady Osiedla Koszyki w sprawie TĘCZY na Placu Zbawiciela do Pani Prezydent Warszawy, Hanny Gronkiewicz-Waltz. [w:] „Gazeta na Koszykach” [on-line]. listopad-grudzień 2013. s. 7. [dostęp 2014-11-24].
20. Protest na pl. Zbawiciela przeciwko tęczy. „Tu jest Polska”. gazeta.pl, 15 kwietnia 2014. [dostęp 2014-06-03].
21. 7.08,2014: Tęcza na pl. Zbawiciela znów została podpalona. warszawa.gazeta.pl, „Gazeta Stołeczna”. [dostęp 2014-08-07].
22. Jacek Różalski. Znów ktoś próbował podpalić Tęczę. „Gazeta Stołeczna”, s. 3, 8 grudnia 2014.
23. Odbudują tęczę. „Ile razy trzeba będzie, tyle razy będziemy”. [w:] TVNWarszawa.TVN24.pl [on-line]. TVN S.A., 12 listopada 2013.
24. Kwiaty i cytat z Biblii na tęczy. Autorka zszokowana dewastacją. [w:] TVNWarszawa.TVN24.pl [on-line]. TVN S.A., 12 listopada 2013. [dostęp 2013-11-16].
25. Edyta Górniak Przyszła pod tęczę na Placu Zbawiciela. [w:] Gala.pl [on-line]. G+J Gruner+Jahr Polska Sp. z o.o. & Co. Spółka Komandytowa. [dostęp 2013-11-16]. [zarchiwizowane (13 listopada 2013)].
26. Tęczowy obłęd trwa w najlepsze. Szwedzki ambasador składa kwiaty pod spalonym łukiem. Zobacz zdjęcie i komentarz rysunkowy Andrzeja Krauzego. [w:] wPolityce.pl [on-line]. 14 listopada 2013. [dostęp 2013-11-16].
27. Po pożarze tęczy. Policja: mamy podejrzewanego, analizujemy nagrania. [w:] Kontakt24.tvn24.pl [on-line]. TVN S.A., 12 listopada 2013. [dostęp 2013-11-16].
28. Pisał na FB: „Płonie pedalska tęcza”. Zajmie się nim Rada Adwokacka. [w:] Wyborcza.pl [on-line]. Agora S.A., 12 listopada 2013. [dostęp 2013-11-16].
29. Komisja Etyki Poselskiej (EPS). Podjęte uchwały. Uchwała nr 27 w sprawie naruszenia przez posła Bartosza Kownackiego art. 6 Zasad Etyki Poselskie tj. Zasady dbałości o dobre imię Sejmu. sejm.gov.pl, 11 grudnia 2013. [dostęp 2015-01-02].
30. Instytut Adama Mickiewicza: Spalona tęcza: IAM, właściciel pracy, o obrzuconych kamieniami strażakach. [w:] Wyborcza.pl [on-line]. Agora S.A., 12 listopada 2013. [dostęp 2013-11-16].
31. Rydzyk o tęczy: Symbole zboczeń nie powinny być tolerowane. [w:] Fakt.pl [on-line]. Ringier Axel Springer Polska Sp. z o.o., 14 listopada 2013. [dostęp 2013-11-16].
32. Artykuł „Cejrowski o spalonej tęczy: «Nareszcie! To jest Plac Zbawiciela, a nie plac zboczeńców!»” w serwisie WPolityce.pl (opublikowano 12.11.2013).
33. Witold Mrozek. Pożegnanie z Tęczą. Rozmowa z Julitą Wójcik, autorką Tęczy. „Gazeta Stołeczna”, s. 4, 21 sierpnia 2015.
34. Piotr Pacewicz: Ponad 60 proc. warszawiaków za tęczą. Jej niszczenie oburza i zawstydza. wyborcza.pl, 7 maja 2014. [dostęp 2014-06-03].
35. Martyna Śmigiel. Tęcza specjalnej troski. „Gazeta Stołeczna”, s. 2, 24 listopada 2014.
36. Marta Ignerska: Ogarnij miasto Warszawa. Miejski przewodnik subiektywny. Ogarnij Miasto, 2014, s. 144. ISBN 978-83-939180-0-3.
37. Agnieszka Kowalska, Łukasz Kamiński: Zrób to w Warszawie!. Alternatywny przewodnik. Warszawa: Biblioteka Gazety Wyborczej, 2014, s. 246. ISBN 978-83-268-1350-4.
38. Natalia Mazur, Maria Pawełczak: Chcieli postawić tęczę na pl. Zbawiciela w Poznaniu. Nie udało się. poznan.gazeta.pl, 19 sierpnia 2014. [dostęp 2014-12-17].
39. Spłonęła tęcza na pl. Zbawiciela. „Została podpalona”. [w:] TVNWarszawa.TVN24.pl [on-line]. TVN S.A., 13 października 2012. [dostęp 2013-11-16].
40. Oświadczenie w sprawie „Tęczy” na Placu Zbawiciela. Instytut Adama Mickiewicza, 14 listopada 2013. [dostęp 2013-11-16].
41. Jacek Różalski: Tęcza na pl. Zbawiciela po remoncie. I już zniszczona. [w:] Warszawa.Gazeta.pl [on-line]. Agora S.A., 8 listopada 2013. [dostęp 2013-11-16].
42. MarekM. Szymaniak MarekM., Znów podpalili „Tęczę”. To już trzeci pożar artystycznej instalacji na placu Zbawiciela [online], Nasze Miasto, 4 stycznia 2013 [dostęp 2013-11-16] [zarchiwizowane z adresu 2013-11-12].
43. Tęcza paliła się nad ranem. Policja szuka sprawców”. [w:] TVNWarszawa.TVN24.pl [on-line]. TVN S.A., 24 lipca 2013. [dostęp 2013-11-16].
44. PiotrP. Halicki PiotrP., Jest reakcja właściciela tęczy. „Agresja żuli” [online], Onet.pl, 13 listopada 2013 [dostęp 2013-11-16] [zarchiwizowane z adresu 2013-11-13].
45. 72 zatrzymanych, 12 rannych policjantów. Policja podsumowuje marsz. [w:] TVNWarszawa.TVN24.pl (stan na 13.11.2013) [on-line]. TVN S.A.. [dostęp 2013-11-16]. [zarchiwizowane z tego adresu (13 listopada 2013)].
46. „Tęcza” na placu Zbawiciela w Warszawie spalona przez uczestników Marszu Niepodległości. [w:] WPolityce.pl [on-line]. 11 listopada 2013. [dostęp 2013-11-16].
47. Anna Czuba: Tak całowali się pod spaloną tęczą. [w:] „Gazeta Stołeczna” [on-line]. warszawa.gazeta.pl. [dostęp 2014-08-30].
48. Artykuł „Piotr Guział chce przenieść tęczę na Ursynów” w serwisie Tvnwarszawa.tvn24.pl (opublikowano 02.12.2013).
49. Plac Zbawiciela bez Tęczy | zyciewarszawy.pl [online], zw.com.pl [dostęp 2017-11-20] (pol.).
50. Liderzy Ruchu Narodowego zatrzymani za blokadę odbudowy tęczy | PolitykaWarszawska.pl [online], politykawarszawska.pl [dostęp 2017-11-20] [zarchiwizowane z adresu 2018-03-12] (ang.).
51. Oświadczenie RN ws. zajść na Placu Zbawiciela [online], Narodowcy.net, 12 kwietnia 2014 [dostęp 2018-08-09] [zarchiwizowane z adresu 2014-04-13] (pol.).
52. Tęcza stop - protest przeciwko powrotowi instalacji na plac Zbawiciela w Warszawie | wMeritum.pl [online], wmeritum.pl [dostęp 2017-11-20] (pol.).
53. Narodowcy przyszli pod Tęczę. Rzucali w nią jajkami [online], Gazeta.pl, 1 maja 2014 [dostęp 2014-05-02] [zarchiwizowane z adresu 2014-05-02].
54. Wojciech Karpieszuk: Pod tęczą modlą się codziennie przez 3 godziny. warszawa.gazeta.pl, 26 sierpnia 2014. [dostęp 2014-11-22].
55. Izabela Kozłowska: Modlitwa na placu Zbawiciela. naszdziennik.pl, 4 września 2014. [dostęp 2014-11-22].
56. Święto Niepodległości w Warszawie: Marsze, biegi i tęcza. warszawa.gazeta.pl, 11 listopada 2014. [dostęp 2014-11-12].
57. AnetaA. Kulesza AnetaA., "Tęcza" - nowy teledysk Masłowskiej. Będzie skandal? [online], warszawa.wyborcza.pl, 11 listopada 2014 [dostęp 2020-05-18].
58. JoannaJ. Tracewicz JoannaJ., Masłowska rapuje z okazji Dnia Niepodległości. Zobacz nowy teledysk do utworu "Tęcza" [online], rozrywka.blog - Cyfrowy styl życia, 11 listopada 2014 [dostęp 2020-05-18].
59. AgataA. Komosa AgataA., Nowy szlagier na 11 listopada? "Tęcza" Mister D opowiada o znienawidzonym symbolu prawicowych środowisk [online], naTemat.pl, 11 listopada 2014 [dostęp 2020-05-18].

Linki zewnętrzne

• „Tęcza” w serwisie puszka.waw.pl