Topola (PopulusL.) – rodzajdrzew z rodziny wierzbowatych (Salicaceae). Wyróżnia się w jego obrębie zwykle ok. 30–40 gatunków[5][6][7], ale też czasem znacznie więcej[4][8] (problemy taksonomiczne powoduje łatwość krzyżowania się tych roślin i ich duża zmienność[8][7]). Zasięg rodzaju obejmuje wszystkie kontynenty półkuli północnej i obszar od Arktyki po południowy Meksyk, północną Afrykę, Bliski Wschód, południowe Chiny[7], Mjanmę i Wietnam[4] oraz oddzielone dysjunkcją góry w Kenii (P. ilicifolia)[7][5]. Duże i słabo poznane zróżnicowanie rodzaju występuje w Chinach[8]. W Ameryce Północnej obecnych jest 8 gatunków[7], a w Europie[5] i Polsce występują trzy rodzime gatunki – topola czarnaP. nigra, białaP. alba i osikaP. tremula[9]. Liczne gatunki i mieszańce z tego rodzaju obcego pochodzenia występują w Polsce w uprawie i jako dziczejące (czasem rozmnażając się tylko wegetatywnie)[9].
Liście topoli białejSzpaler topól włoskichPopulus angustifolia jesienią
Topole występują głównie w lasach łęgowych wzdłuż rzek[10], aczkolwiek niektóre rosną też na glebach suchych np. osika[6].
Topole w licznych odmianach i mieszańcach uprawiane są jako drzewa ozdobne, glebochronne i dla drewna.
Nazwa naukowa rodzaju jest starorzymską nazwą topoli[6], udokumentowaną m.in. przez Horacego[5]. Drzewa te tak nazywano ze względu na ich sadzenie na placach miejskich, w miejscach zgromadzeń publicznych[5].
Zrzucane przed zimą[7]. Pojedyncze i długoogonkowe[6], z ogonkiem obłym lub spłaszczonym na przekroju, wspartym u nasady odpadającymi przylistkami[8], zwykle drobnymi, większymi czasem tylko na odrostach[7]. Na ogonku zwykle brak gruczołków[7]. Blaszka liści zwykle jajowata lub trójkątnie jajowata[8], szeroka[6]. Kształt liści różny na liściach wczesnych rozwijających się na krótkopędach i późniejszych, powstających na długopędach[6]. Liście wczesne z reguły mają większe gruczołki na końcach blaszki połączone z wiązkami przewodzącymi, różnią się kształtem blaszki i ząbkowaniem na brzegu. Największe różnice między liśćmi wczesnymi i późnymi występują u topoli białej, u której liście wczesne są jajowato kanciaste, a późne 3- i 5-klapowe (przypominają nieco liście klonów)[7].
Rozdzielnopłciowe, zebrane w zwisające kwiatostany zwane kotkami. Rośliny są dwupienne (na osobnych drzewach rozwijają się tylko kwiatostany męskie lub żeńskie)[10]. Poszczególne kwiaty wsparte są mniej lub bardziej powcinanymi przysadkami[6], odpadającymi po przekwitnieniu[7]. Okwiat zredukowany jest do pozbawionego miodników, wgłębionego dysku. Kwiat męski zawiera zwykle od 6 do 60 pręcików na długich nitkach. W kwiatach żeńskich zalążnia powstaje z 2–4 owocolistków[7], zawiera jedną komorę[8], zwieńczona jest okazałą szyjką słupka ze znamionami w liczbie odpowiadającej liczbie owocolistków. W komorze rozwija się zwykle od 2 do 25 zalążków[7].
Drobne torebki zwężone na jednym końcu[10], poza tym kulistawe lub jajowate, otwierające się 2–4 klapami[7]. Zawierają bardzo drobne nasiona pokryte cienkimi i długimi włoskami w formie puchu[10].
Topole należą do najszybciej rosnących drzew w klimacie umiarkowanym[6], przy czym szybkim wzrostem cechują się zwłaszcza mieszańce międzygatunkowe[5]. Rosną najczęściej w lasach nadrzecznych, na glebach wilgotnych, przy czym jednak nie tolerują stagnowania wody na powierzchni gruntu[10]. Preferują gleby żyzne[11]. Kwitnienie następuje wiosną, przed rozwojem liści[7]. Kwiaty są wiatropylne, a okryte puchem nasiona są wiatrosiewne. Nasiona kiełkują tylko na nagim, wilgotnym podłożu, przy czym szybko tracą zdolność do kiełkowania (po 2–3 dniach)[10][11]. Są to drzewa stosunkowo krótko żyjące[6].
Pozycja systematyczna
Rodzaj siostrzany dla wierzby (Salix) w obrębie plemieniaSaliceae w rodzinie wierzbowatych (Salicaceae). Ślady kopalne liści topoli znane są sprzed 59 milionów lat, a liści i owoców sprzed 48 milionów. Znaleziska te są o tyle „kłopotliwe”, że analizy molekularne wskazują na rozejście się rodzajów Populus i Salix około 34 miliony lat temu[2].
Populus yatungensis (Z.Wang & P.Y.Fu) Z.Wang & S.L.Tung
Populus × yuana Z.Wang & S.L.Tung
Populus yunnanensis Dode – topola junańska
Liczne odmiany i mieszańce topól sadzone bywają na terenach wiejskich i miejskich z powodu swego szybkiego wzrostu[6], małych wymagań i przystosowania do trudnych warunków. Tworzą skuteczne bariery wiatrochronne. Bardzo dobrze osuszają tereny podmokłe. Zapewniają szybki przyrost masy zielonej. Są bardzo wydajne w fitoremediacji[15]. Bywają też przy tym czasami uciążliwe i kłopotliwe ze względu na ekspansywne, płytkie systemy korzeniowe, które mogą niszczyć infrastrukturę i budynki[5]. Żeńskie okazy zaśmiecają otoczenie puchem nasiennym[6]. Posiadają liczne formy ozdobne. Popularnym drzewem ozdobnym, ze względu na swój kolumnowy pokrój, sadzonym zwłaszcza wzdłuż dróg jest topola włoska stanowiąca odmianę uprawną topoli czarnej[5]. W zieleni osiedlowej zastosowanie znajdują obie formy topoli chińskiej. Topole dobrze regenerują się po cięciu, jednak zadawanie dużych ran skutkuje szybkim rozwojem zgnilizn, które czynią te drzewa podatnymi na złamania[15].
Topole uprawia się także dla produkcji drewna, w tym do produkcji m.in. zapałek, instrumentów[5]. Sadzone są także jako drzewa glebochronne[6]. Popularność zyskują hybrydy balsamiczne, które uprawia się na specjalistycznych plantacjach[15].
Najstarszą i najgrubszą topolą w Polsce była (złamała się w 2012 roku) topola biała (tzw. Topola Lesznowska) rosnąca w Lesznie k. Warszawy. Obwód pnia tego drzewa mierzony na wysokości 1,3 m wynosił 10,53 m, zaś mierzony przy samej ziemi – aż 14 m (pod tym względem było to najgrubsze drzewo w Polsce). W 2024 roku najgrubszą znaną polską topolą jest pomnikowa topola „Horpyna” z Grudziądza (968 cm obwodu w pierśnicy)[16]. Inne okazałe drzewa z tego rodzaju to: topola biała z Królewa (920 cm), topola czarna „Mariańska” z Ostromecka (908 cm), topola biała "Maryna" z Glinek (878 cm) oraz topola czarna „Kromnowska” (821 cm)[15], do starych i okazałych drzew zalicza się także topole białe z Mińska Mazowieckiego i w Żywca oraz topole czarne z Melsztyna, Kromnowa i Ostromecka[15].
Najwyższą topolą w Polsce jest topola biała „Pławianka” rosnąca na błoniach w Stalowej Woli. Jej wysokość wynosi 41,5 m (w 2020 r.). Tuż za nią plasuje się topola czarna na warszawskich Bielanach rosnąca na terenie szkoły przy ul. Smoleńskiego 31, która mierzy 40,2 m[15]. Topola ta wg różnych źródeł miała mieć przed redukcją korony aż 45 metrów wysokości[17]. Kolejną ponad 40-metrową topolą był białodrzew z Mińska Mazowieckiego, który przed złamaniem w 2019 r. mierzył 42 metry wysokości[18].
Michael A.M.A.RuggieroMichael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI:10.1371/journal.pone.0119248, PMID:25923521, PMCID:PMC4418965 [dostęp 2020-02-20](ang.).
ZbigniewZ.MirekZbigniewZ. i inni, Vascular plants of Poland. An annotated checklist, Kraków: W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, 2020, s. 138, ISBN978-83-62975-45-7.
MateuszM.KorbikMateuszM., DawidD.AndrzejczakDawidD., Różnice morfologiczne pomiędzy Populus glauca i P. Wilsonii z sekcji Leucoides rodzaju Populus (Salicaceae) [https://www.ptd.pl/ptd/wp-content/uploads/2022/11/Postery_X_Zjazd_PTD_2022_R.pdf Wykaz posterów na X Zjazd Polskiego Towarzystwa Dendrologicznego 26-28 maja 2022 roku], 2022. Brak numerów stron w książce
ErnestE.RudnickiErnestE., Topole w krajobrazie Polski, Warszawa: Powszechne Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, 2020, ISBN978-83-09-01125-5(pol.). Brak numerów stron w książce
