Loading AI tools
Patologia humoralna – protonaukowy pogląd, u podstaw którego leżało przekonanie o istnieniu czterech płynów ciała (humorów): krwi, żółci, śluzu (flegmy) i czarnej żółci, które wypełniają ciało, a ich wzajemne stosunki wpływają na zdrowie i temperament. Jeden z głównych nurtów medycyny starożytnej.
Teoria humoralna powstała w szkole medycznej w Knidos. Początkowo wyróżniano jedynie 2 soki ustrojowe: żółć i śluz. Wyróżniano już wtedy pojęcie eukrazji i dyskrazji. Terminy te weszły do użycia również w szkole z Kos, wiązanej z postacią Hippokratesa[1]. Została tam rozwinięta. Liczbę płynów zwiększono do czterech[2].
Hipoteza o wzajemnym wpływie czterech soków była obecna u Hipokratesa, a została spisana przez jego zięcia i ucznia Polibosa w dziele O naturze człowieka (znanym pod łacińskim tytułem De natura hominis) wchodzącym w skład zbioru Corpus Hippocraticum[3]. W ciągu kilku stuleci dodano do niej kolejne elementy, zwłaszcza związane z ogólną budową świata, reprezentowane w arystotelizmie. Patologia humoralna, odwołując się do uwarunkowań fizjologicznych, zrywała z etiologią odwołującą się do zrządzeń bogów, czyli stała w opozycji do medycyny teurgicznej[4]. Według tej koncepcji ciało ludzkie podlegało prawom obejmującym całą przyrodę, a więc lekarz powinien znać całość natury. Wiązane było to z czwórpodziałem natury, w który wierzono również w innych dziedzinach, na przykład w cyklu pór roku i istnieniu czterech żywiołów, a także czterech (występujących w dwóch parach) podstawowych cech materii: ciepła, zimna, wilgotności i suchości. Najwcześniejsze wersje zakładały raczej dualizm[5]. Związek między fizjologią humoralną a porami roku miał objawiać się w typie wymiotów, które zimą miały być śluzowate (zimne i wilgotne), wiosną krwiste (ciepłe i wilgotne), latem żółciowe (ciepłe i suche), a jesienią czarnożółciowe (zimne i suche)[3]. Charakterystyka ta odpowiada warunkom pogodowym klimatu śródziemnomorskiego, lecz cechy te nie znajdują odzwierciedlenia w innych strefach klimatycznych. Ukoronowaniem fizjologii i patologii humoralnej były dzieła rzymskiego lekarza Galena. Mimo że nawiązywał on do różnych szkół filozoficzno-medycznych, przede wszystkim odnowił założenia hipokrateizmu. Opisał on swoją wersję krążenia krwi, która jego zdaniem powstaje w wątrobie, a serce jest jej rezerwuarem i przekaźnikiem. Jego wkład w ukształtowanie wiedzy medycznej okazał się dominujący. Galenowska wizja medycyny pozostawała w średniowieczu najpoważniejszym nurtem medycyny arabskiej i europejskiej, a kolejni uczeni nieco ją modyfikowali, zachowując podstawy[6]. Patologia humoralna była m.in. podstawą medycznych dzieł Awicenny[7]. W średniowieczu nastąpiło dalsze zintegrowanie medycyny humoralnej z pozostałymi protonaukami – astrologią i alchemią. Ponieważ w dużej mierze zajmowały się one duchowością, fizjologia humoralna została główną teorią ówczesnej postaci psychologii i psychiatrii, z teorią czterech humoralnych temperamentów w centrum. Na skutek tego zbliżenia również silniej powiązano medycynę z konceptem żywiołów mikrokosmosu i makrokosmosu[8] oraz znakami zodiaku, które w późnym średniowieczu i renesansie wiązano z częściami ciała, co miało wpływ również na szczegóły terapii humoralnej[6]. Koncepcja humoralna zasadniczo zakładała zwalczanie choroby substancją przeciwstawną[6], jednak w związku z przekonaniem alchemików o istnieniu kwintesencji, piątego najważniejszego żywiołu, kamienia filozoficznego, próbowali oni również uzyskać tzw. eliksir, który miał wyrównywać proporcje płynów ciała niezależnie od aktualnego stanu, czyli być panaceum[9]. Uniwersalną terapią miało być również czyszczenie płynów przez lewatywę[10]. W czasach nowożytnych patologia humoralna zaczęła być podważana przez jatrochemików z Paracelsusem na czele. Z kolei inni lekarze, np. Jean Fernel, nadal ją rozwijali, przekształcając we współczesną fizjologię[11]. Pewne jej elementy funkcjonowały więc nadal i medycyna humoralna była traktowana jako podstawa medycyny akademickiej jeszcze w XVIII w.[5], choć już od XVII w. dominowała jatrochemia i jatromechanika, a rolę płynów ustrojowych, zwłaszcza pod wpływem Williama Harveya i Kartezjusza, zaczęto postrzegać inaczej[12]. Pojęcia wywodzące się z teorii humoralnej w psychiatrii i psychologii akademickiej funkcjonowały do drugiej połowy XIX w., a kontynuacją typologii humoralnej temperamentów jest teoria konstytucjonalna Kretschmera[13].
| Atrybuty humorów[6] | ||||
|---|---|---|---|---|
| Cecha | krew (łac. sanguis) |
śluz (gr. phlegma, φλέγμα) |
(jasna) żółć (gr. chole, χολή) |
czarna żółć (gr. melaina chole, µέλαινα χολή) |
| jakość podstawowa Corpus Hippocraticum (z Arystotelesa) |
wilgotna | zimny | ciepła | sucha |
| jakość wtórna Corpus Hippocraticum (z Arystotelesa) |
ciepła | wilgotny | sucha | zimna |
| narząd Corpus Hippocraticum |
serce | mózg | wątroba | śledziona |
| żywioł Corpus Hippocraticum |
powietrze | woda | ogień | ziemia |
| pora roku Corpus Hippocraticum |
wiosna | zima | lato | jesień |
| pora życia Corpus Hippocraticum |
dzieciństwo | starość | młodość | dorosłość |
| barwa Corpus Galenicum |
czerwień | biel | żółć | czerń |
| smak Corpus Galenicum |
słodki | słony | gorzki | kwaśny |
| temperament początki antyczne, rozwinięcie średniowieczne |
sangwinik | flegmatyk | choleryk | melancholik |
| planeta rozwinięcie średniowieczne |
Jowisz | Księżyc | Mars | Saturn |
| znak zodiaku rozwinięcie średniowieczne |
bliźnięta, byk, baran | ryby, wodnik, koziorożec | panna, lew, rak | waga, skorpion, strzelec |
Etiologia
Zgodnie z teorią humoralną zdrowie zapewniane było przez odpowiednie wyważenie wpływu płynów (eukrazja), podczas gdy zaburzenie równowagi (dyskrazja) prowadziło do chorób. Według szkoły z Kos z Hipokratesem na czele nie tyle istniały konkretne choroby, ile należało leczyć nierównowagę w całym ciele, podczas gdy według szkoły z Knidos (założonej przez Euryphona) nierównowaga soków miała różnoraki charakter, typowy dla poszczególnych narządów i należało wyróżniać konkretne jednostki chorobowe[5]. Poszczególne soki miały swoje miejsce w organizmie: krew w sercu, śluz w mózgu, czarna żółć w śledzionie, a żółta żółć w wątrobie[6]. Równowaga humorów wynikała z właściwej pracy tych narządów. W takim układzie serce było uważane za narząd, którego funkcją jest rozgrzewanie ciała (skądinąd potrzebne do trawienia, utożsamianego wówczas z gotowaniem), podczas gdy mózg – za chłodzenie. Nadmiar płynów był wydalany w postaci wydzielin (sekrecji), a u zwierząt do tego niezdolnych, zamieniany był w łuski lub pióra[14]. Uważano również, że u poszczególnych ludzi proporcje nie muszą być idealnie wyważone, lecz niektóre humory z natury przeważają. Tę część teorii również rozwinął Galen. Według niego temperament to trwała cecha konstytucyjna człowieka wynikająca z ustalonej proporcji mieszaniny płynów, która może przybrać jeden z czterech typów, w zależności od przewagi jednego płynu nad innymi: sangwiniczny – przewaga krwi, choleryczny – przewaga żółci, flegmatyczny – przewaga śluzu, melancholiczny – przewaga czarnej żółci. W średniowieczu przesunięto akcenty z somatycznego na psychiczny wymiar temperamentów[6][5].
Tę równowagę płynów (dynamiczną, zarówno ilościową, jak i jakościową[15]) określano mianem eukrazji (εὐκρασία) bądź po prostu krazji. Uznawano ją za stan fizjologiczny[1]. Jeśli więc wszystkie płyny występują w odpowiednim stosunkach, tworzą one relatywnie trwałą mieszaninę, na określenie której używano słowa temperament. Przewaga jednego z płynów w obrębie tej równowagi będzie więc określać typ konstytucjonalny. Typy takie wyróżniono 4, stosownie do liczby humorów[15]:
Z kolei nierównowaga płynów to inaczej dyskrazja (δυσκρασία) Stan taki wywoływał choroby[1], wedle hipokratyków rozwijające się zwykle czteroetapowo. Najpierw równowaga humorów musiała ulec zaburzeniu, co objawiało się apepsią (niewłaściwym trawieniem). Dalej dochodzi do ilościowych i jakościowych zmian humoru wiązanego z aktualną chorobą. Etap ten określano słowem pepasmos, czyli gotowania. Następnie nadmiar płynu zbierał się gdzieś w obrębie organizmu, co zwano apóstasis, czyli oddzielaniem, wyodrębnieniem się, czy też przemieszczał, co z kolei nazywano metástasis. Preferowano jednak ten pierwszy przebieg jako mniej szkodliwy. Następnie choroba wchodziła w najważniejszy z jej etapów: krisis. Mogło w jego przebiegu dojść do zaostrzenia objawów bądź też do ich złagodzenia. Na tym etapie schorzenie mogło również przeistoczyć się w inne. Korzystnym zejściem było natomiast jego ustąpienie. Kryzysy mogły się powtarzać, co określano jako nawrót (hypostrophé), mógł też wystąpić tylko jeden, o którym następowało rozwiązanie (lýsis)[16].
Niektóre z nazw chorób nawiązują do patologii humoralnej – katar ma źródłosłów w greckich słowach kata (‘w dół’) i rhein (‘płynąć’)[6], a od przepływu swoją nazwę wziął również reumatyzm[17].
Diagnostyka i terapeutyka
Patologia humoralna odwoływała się do swoich założeń zarówno w diagnostyce, jak i terapeutyce. Związek objawów takich jak żółtaczka czy katar z nadmiarem danego płynu (odpowiednio – żółci i flegmy) jest intuicyjny. Uważano wówczas, że śluz wypływający z nosa pochodzi z mózgu, a mała ilość moczu wydzielana podczas gorączki świadczy o niedoborze wilgoci[6]. Pewnym odzwierciedleniem kompozycji płynów ciała miał być skład moczu (uryny), którego badanie (urynoskopia) cech takich jak barwa, mętność, zapach i smak stały się stałym elementem diagnostyki. Z kolei konsekwencją terapeutyczną uznania, że nadmiar lub zepsucie danego płynu jest przyczyną choroby, było leczenie polegające na wyprowadzaniu z ciała tegoż metodami takimi, jak: puszczanie krwi, przeczyszczenie, wywołanie wymiotów, wypocenie itp. Z kolei niedobór płynów miał być leczony podawaniem środków ściągających, przy czym część z tych praktyk miała również inne podłoże teoretyczne, gdyż oprócz medycyny humoralnej rozwijały się szkoły nawiązujące do atomizmu lub innych wizji świata i organizmu (np. szkoła metodyków i pneumatyków)[18], a wybitni lekarze, np. Galen lub Awicenna, często czerpali z różnych tradycji[6][5].
Dietetyka
Ze względu na umocowanie w ówczesnym obrazie świata, według teorii humoralnej do utrzymania właściwych proporcji cech organizmu (zapewnianych przez płyny ustrojowe) konieczne było dostarczanie mu pożywienia o odpowiednich proporcjach nośników tych samych cech. W ten sposób rozwinęła się dietetyka. Przykładowo, według dzieła O sposobie życia ((łac.) De victu), owies jest pokarmem chłodnym i wilgotnym, działając tak na proporcje soków ciała, podczas gdy miód działa osuszająco i rozgrzewająco. Ponieważ zaś woda jest wilgotna, miód nią rozcieńczony miał działać nawilżająco i dobrze działać na osoby o konstytucji żółciowej (ciepłe i suche), za to powodować zatwardzenie u osób o typie śluzowym[3]. Początkowe, intuicyjne przyporządkowanie cech pokarmu zostało sformalizowane przez Galena. Poszczególnym chorobom przypisał on wartości liczbowe i analogicznie przypisał punktację pokarmom i lekom (np. opium według niego znajduje się na czwartym stopniu zimna). W związku z tym chorobę o danej liczbie punktów jednej z cech należało leczyć dietą o odpowiedniej punktacji cechy przeciwnej[6]. Na przestrzeni wieków rozwijano ten system, dodając do niego kolejne elementy. Przykładowo, po odkryciu tytoniu hiszpański lekarz Nicolás Monardes przypisał mu cechy „ciepły i suchy”, czego konsekwencją było stosowanie go w leczeniu chorób uznawanych za skutek nadmiaru zimna i wilgoci, np. astmy[19].
Dwutysiącletni okres dominacji w medycynie akademickiej wpłynął na przeniknięcie jej elementów do medycyny ludowej i alternatywnej. W niektórych współczesnych nurtach medycyny niekonwencjonalnej koncepcje fizjologii humoralnej wiązane są z analogicznymi koncepcjami medycyny tybetańskiej, indyjskiej i chińskiej, w których również występują odwołania do zaburzenia równowagi między żywiołami (np. yin i yang), a pewne praktyki z tejże medycyny są włączane do obecnych terapii[20]. Przy czym, wbrew założeniom antycznej medycyny humoralnej, której podstawą jest zasada alopatii[6], w medycynie alternatywnej praktyki te są wiązane z homeopatią, a zwłaszcza homotoksykologią[20].
Wywodząca się z fizjologii humoralnej koncepcja czterech temperamentów utrzymywała się w nauce przez stulecia, w różnych wersjach przez ponad tysiąc lat. Nazwy „humory” i „humor” z czasem oderwały się od swojego pierwotnego znaczenia i nastąpiło przesunięcie semantyczne na rzecz nastroju i stanu umysłu, a ostatecznie – rodzaju komizmu (patrz: humor)[21][22]. W tzw. psychologii popularnej również wciąż funkcjonuje koncepcja czterech typów osobowości o nazwach wywodzących się od nazw czterech płynów ciała[23]. Również niektóre frazeologizmy dotyczące nastroju mogą mieć podłoże w wiązaniu go z płynami ciała (zwłaszcza krwi i żółci) oraz stanem organów je wydzielających (np. wątroby). Do kultury trwale weszły również pojęcia takie jak melancholia i spleen odwołujące się do oryginalnych nazw czarnej żółci i jej rzekomego źródła – śledziony, czy przymiotniki „choleryczny” i „flegmatyczny”.
Wikiwand in your browser!
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
