Loading AI tools
utrwalone w użyciu z ustalonym znaczeniem połączenie dwóch lub więcej wyrazów Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Związek frazeologiczny, frazeologizm, frazem[1] – utrwalone w danym języku połączenie dwóch lub więcej wyrazów, którego znaczenie jest odmienne od sensu dyktowanego przez poszczególne wyrazy składające się na związek[2].
Czasem frazeologizmy utożsamia się z idiomami[3]. W językoznawstwie mowa również o frazemach, czyli skostniałych (utartych w języku) połączeniach wyrazowych (do których należą m.in. idiomy)[4]. Czasem odróżnia się frazemy od klasycznych frazeologizmów (które są pojęciem węższym)[5]. Frazemy to również całostki typu „dzień dobry”, „mówi się trudno”, czyli różne połączenia wyrazowe, które są odtwarzane przez użytkownika języka z pamięci (nie zaś składane w czasie mówienia)[5]. Niekiedy terminy „frazeologizm” i „frazem” są ze sobą utożsamiane[1].
Szeroko rozumiany frazeologizm to kategoria nadrzędna wobec idiomu[6].
Niekiedy w zakres frazeologii (w szerokim rozumieniu) włącza się również paremie[7] (w tym przysłowia[8][9]). Przysłowia czy powiedzenia odróżniają się jednak swoim historycznym rozwojem i zakresem funkcjonowania od klasycznych frazeologizmów[9].
Proces powstania frazeologizmów to frazeologizacja[10].
Na gruncie językoznawstwa powstały różne propozycje dot. klasyfikacji frazeologizmów i relacji tego pojęcia wobec idiomów, kolokacji czy frazemów. Popularnie na określenie frazeologizmów używa się również takich wyrazów, jak „powiedzenie”, „zwrot” czy „wyrażenie”, bez ścisłego rozróżnienia terminologicznego.
Frazeologizmy można klasyfikować według różnych kryteriów. W polskich opracowaniach najbardziej popularna jest teoria, którą wprowadził Stanisław Skorupka. Koncepcja ta każe kategoryzować frazeologizmy ze względu na charakter gramatyczny (klasyfikacja gramatyczna, inaczej formalna) i ze względu na rodzaj zespolenia (klasyfikacja semantyczna, inaczej funkcjonalna).
Ze względów gramatycznych teoria ta wyróżnia trzy typy związków frazeologicznych:
Ze względu na stopień zespolenia znaczeniowego związki frazeologiczne dzieli się na:
Wg Andrzeja Marii Lewickiego z podziałem na pięć składniowych typów frazeologizmów i dwa typy funkcjonowania ich znaczeń:
Ze względu na sposób funkcjonowania znaczenia frazeologizmy dzielą się na:
Przysłowia według tej klasyfikacji nie należą do frazeologizmów; są to odrębne, gotowe teksty. Zestawienia (terminy, np. kwas siarkowy, spółgłoska wargowa, rzeczowniki wielowyrazowe typu samochód ciężarowy, płatki owsiane i publicystyczne połączenia typu polityka fiskalna, władza państwowa) znajdują się na pograniczu frazeologii.
Wg Piotra Müldnera-Nieckowskiego z podziałem na trzy typy mechanizmu tworzenia się związków frazeologicznych:
W pracach powstałych w latach dziewięćdziesiątych XX wieku rozróżniano trzy rodzaje związków wyrazowych[11]:
Przykłady idiomów: nabić kogoś w butelkę, pójść po rozum do głowy, wychodzić przed orkiestrę, wywiesić białą flagę.
Przykłady kolokacji: wierutne kłamstwo, kardynalny błąd, wykonać unik, popełnić wykroczenie.
Podział frazeologizmów na idiomy i kolokacje jest nieostry, gdyż niekiedy trudno jest ustalić, czy znaczenie wynikowe danego wyrażenia, zwrotu lub frazy jest sumą znaczeń poszczególnych słów. Równie kłopotliwe bywa określenie, czy dany związek wyrazowy ma charakter utarty (wówczas stanowi on kolokację), czy doraźny (wtedy jest to zwykły tzw. produkt języka). Jeszcze innym problemem jest brak jednolitej terminologii w tym zakresie[12].
Do związków frazeologicznych zaliczane mogą być także przysłowia, porzekadła, porównania i aforyzmy (inaczej maksymy lub sentencje).
František Čermák uznaje, że w kontekście analizy formalnej danego połączenia używa się z zasady terminu „frazem”, natomiast w kontekście analizy semantycznej preferowana jest nazwa „idiom”. Pod obydwoma pojęciami rozumie on zestawienie przynajmniej dwóch elementów językowych, którego części składowe nie funkcjonują w ten sam sposób w innych połączeniach językowych lub następuje to bardzo rzadko[13] .
Wyróżnia się frazemy leksykalne (należące do płaszczyzny morfemicznej, będące jednowyrazowymi leksemami) oraz kolokacyjne (tradycyjne, pełniące funkcje kolokacji)[14][15].
W Encyklopédii jazykovedy pod redakcją Jozefa Mistríka zawarto podział frazeologizmów według kilku kryteriów[16].
Ze względów semantycznych:
Za oddzielny rodzaj frazemów uznaje się połączenia frazeologiczne, które zawierają zarówno element o charakterze frazeologicznym, jak i element rozumiany bezpośrednio (np. ślepa ulica, słow. slepá ulica). Wyróżnia się również wyrażenia frazeologiczne, których poszczególne elementy stosowane są w znaczeniu niemetaforycznym, ale w zespoleniu charakteryzują się takimi właściwościami jak łączliwość i ekspresywność (np. nie wszystko złoto, co się świeci; słow. nie je všetko zlato, čo sa blyští), a także takie związki frazeologiczne, które mają dosłowne i metaforyczne znaczenie, będące językowymi wyrażeniami gestów (np. machnąć ręką, słow. mávnuť rukou).
Ze względów konstrukcyjnych:
Ze względu na poziom utrwalenia:
Frazemy dzieli się również pod względem stylistycznym i etymologicznym[16].
W językoznawstwie niemieckim badania nad frazeologizmami rozpoczęły się dosyć późno, gdyż dopiero w latach 70. XX wieku. Do znanych autorów należą m.in.: Wolfgang Fleischer, Peter Kühn, Barbara Wotjak, Christine Palm[17]. Wczesne propozycje klasyfikacji związków frazeologiznych opierały się na trzech kryteriach: 1) kryterium morfosyntaktyczne: frazeologizmy czasownikowe (np. den Mund halten), rzeczownikowe (np. bessere Hälfte), przymiotnikowe (frisch gebacken), przysłówkowe (np. im Handumdrehen) itd. 2) kryterium semantyczne: frazeologizmy idiomatyczne, częściowo idiomatyczne, nieidiomatyczne – do tych ostatnich zostały zaliczone kolokacje), 3) frazeologizmy pragmatyczne (komunikacyjne) używane w określonych sytuacjach komunikacyjnych (Guten Tag!)[18]. Szwajcarski lingwista Harald Burger (2010, jego pierwsze prace ukazały się w roku 1973) wyróżnia trzy główne grupy związków frazeologicznych[19]: 1) frazeologizmy referencyjne (referentielle Phraseologismen) – odnoszą się do rzeczywistości pozajęzykowej, do faktów, procesów itp. Są to frazeologizmy nominacyjne – mające funkcję elementu składowego zdania (np. schwarzes Brett, jdn. übers Ohr hauen) i frazeologizmy propozycjonalne (propositionale Phraseologismen) mające funkcję całego zdania lub tekstu (np. jmdm. reißt der Geduldsfaden); 2) frazeologizmy strukturalne (np. in Bezug auf). Odpowiada to „wskaźnikom frazeologicznym” A.M. Lewickiego (por. bibliografia poniżej). Wyróżnienie tej klasy jest dosyć kontrowersyjne, gdyż np. sowohl als auch to złożony spójnik (pojedynczy wyraz, a nie grupa wyrazowa) – nie spełnia więc warunku polileksykalności[20]. 3) frazeologizmy komunikacyjne (pragmatyczne). Do frazeologizmów zalicza Burger również przysłowia, tymczasem te ostatnie jako mikroteksty traktowane są zwykle oddzielnie. Ponadto w literaturze germanistycznej wyróżniane są specjalne klasy frazeologizmów, jak formy bliźniacze (Zwillingsformeln), np. Schulter an Schulter, nach und nach, porównania frazeologiczne (komparative Phraseologismen): dumm wie ein Bohnenstroh, skrzydlate słowa, frazeologizmy autorskie[21][22].
Polski germanista Ryszard Lipczuk, mówiąc o wąskim (związki idiomatyczne) i szerokim ujęciu związków frazeologicznych, opowiada się za umiarkowanie szerokim ujęciem, jednak z wyłączeniem tzw. frazeologizmów strukturalnych i tzw. frazeologizmów jednowyrazowych (Einwortidiome, jak Achillesferse)[20]. Te ostatnie nie spełniają bowiem kryterium polileksykalności[23]. Jednak niektórzy polscy germaniści uznają jednowyrazowe konstrukcje idiomatyczne (np. bärenstark – silny jak niedźwiedź, Augiasstall – stajnia Augiasza) za przedmiot badań frazeologicznych[24][25].
Obszerne omówienie badań nad frazeologizmami i klasyfikację związków frazeologicznych znajdujemy w monografiach Elżbiety Dziurewicz[26], Barbary Komendy-Earle[27], Anny Sulikowskiej[28].
Niektóre stałe związki frazeologiczne mają swoje korzenie w:
Współcześnie nowe frazeologizmy powstają głównie w grupach zawodowych i subkulturach oraz kształtują się pod wpływem kultury popularnej.
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.