Najlepsze pytania
Chronologia
Czat
Perspektywa
Szybowcowy Zakład Doświadczalny
Biuro konstrukcyjne i wytwórnia szybowców Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Remove ads
Szybowcowy Zakład Doświadczalny (SZD) – biuro konstrukcyjne i wytwórnia szybowców będąca centrum polskiego przemysłu szybowcowego po II wojnie światowej z siedzibą w Bielsku-Białej. W swojej historii przeszedł wiele zmian organizacyjnych i nazw.
_01.jpg)
Remove ads
Historia
Podsumowanie
Perspektywa
Instytut Szybownictwa
Po zakończeniu działań wojennych, w marcu 1945 roku, grupa harcerzy kierowana przez Tadeusza Puchajdę przystąpiła do zabezpieczania sprzętu lotniczego pozostawionego przez niemieckie lotnictwo[1]. W 1945 roku uruchomiono w Bielsku-Białej Okręgowe Warsztaty Szybowcowe[2], a 1 kwietnia 1945 roku powstał Centralny Harcerski Ośrodek Szybowcowy, który w maju 1945 roku został oficjalnie uznany przez Ministerstwo Komunikacji[3]. Podporządkowano mu całą działalność szybowcową na terenie Śląska[4]. Jego zadaniem było prowadzenie szkół szybowcowych na górze Żar i w Goleszowie[5]. W listopadzie 1945 roku w Jeżowie Sudeckim odbyła się Pierwsza Ogólnopolska Konferencja Szybowcowa poświęcona opracowaniu kierunków rozwoju szybownictwa w Polsce. Podczas tej konferencji inż. Rudolf Weigl wysunął propozycję stworzenia ośrodka badawczego poświęconemu szybownictwu[6]. Centralny Harcerski Ośrodek Szybowcowy został przemianowany na Ośrodek Organizacji Szybownictwa, który miał objąć swą działalnością obszar całej Polski[7].
25 stycznia 1946 roku Minister Komunikacji, na bazie istniejącej infrastruktury, powołał do życia Instytut Szybownictwa (IS) z siedzibą w Bielsku przy ulicy 3 maja. W skład Instytutu weszły: Ośrodek Szkolny Szybownictwa w Goleszowie, Szkoła Szybowcowa na górze Żar, Lotnisko Doświadczalne w Aleksandrowicach, Warsztaty Doświadczalno-Naprawcze w Białej Krakowskiej i Modelarnia Lotnicza w Białej. IS miał kontynuować przedwojenną działalność Instytutu Techniki Szybownictwa i Motoszybownictwa we Lwowie oraz doprowadzić do powstania projektowanej przez Departament Lotnictwa Cywilnego Centralnej Szkoły Szybowcowej w Bielsku. Instytut miał filie we Wrocławiu i Jeżowie Sudeckim[5]. Tworzeniem Instytutu zajął się Włodzimierz Humen, który od stycznia do kwietnia 1946 roku zajmował się sprawami organizacyjnymi[8]. Początkowo Instytut borykał się z problemami lokalowymi, na pracownie konstruktorów zaadaptowano mieszkania prywatne[4].
1 maja zostało powołane pierwsze kierownictwo IS i ustalono jego strukturę, którą stanowiły dwa Wydziały: Wyszkolenia i Techniczny oraz Warsztaty Doświadczalno-Naprawcze[9]. Pierwszym kierownikiem Instytutu został inż. Rudolf Weigl, kierownikiem Wydziału Wyszkolenia Włodzimierz Humen, kierownikiem Wydziału Technicznego Franciszek Kotowski a kierownikiem Warsztatów Doświadczalno-Naprawczych Władysław Janica[8]. Kierownikiem szkoły na Żarze został Piotr Mynarski, student Politechniki Lwowskiej, rekordzista Polski, kierownik Szkoły Szybowcowej w Bezmiechowej do 1939 roku. Kierownikiem Szkoły Szybowcowej w Goleszowie został Franciszek Kępka. Zadaniem Instytutu było prowadzenie prac doświadczalnych z zakresu szybownictwa i motoszybownictwa, włącznie z produkcją seryjną i remontami opracowanych konstrukcji. W Instytucie miano też prowadzić prace badawcze w zakresie osprzętu i wyposażenia oraz prace szkoleniowe[10].
W okresie od 1 do 30 maja 1946 roku Instytut zorganizował, na polecenie Departamentu Lotnictwa Cywilnego, unifikacyjny kurs instruktorów szybowcowych, podczas którego przeszkolono 67 pilotów (z 77 zgłoszonych)[11]. Organizatorem kursu był Włodzimierz Humen, a jego kierownikiem Piotr Mynarski[12]. Na przełomie lipca i sierpnia IS zorganizował dwutygodniowy kurs treningowo-wyczynowy, który odbył się w Goleszowie, na Żarze i w Aleksandrowicach[13]. Z inicjatywy IS w Technikum Mechaniczno-Elektrycznym w Bielsku-Białej utworzono wydział lotniczy, a w Akademii Górniczo-Hutniczej w Krakowie zorganizowano na Wydziale Komunikacji sekcję lotniczą. Absolwenci tych szkół stanowili w późniejszym czasie stałe źródło kadry technicznej dla zakładów w Bielsku-Białej[14].
Przy znacznym wkładzie organizacyjnym IS odbyły się w sierpniu 1946 roku na lotnisku w Aleksandrowicach pierwsze po wojnie Krajowe Zawody Samolotowe[15]. W październiku tegoż roku IS urządził na lotnisku pierwszą wyprawę doświadczalną celem zapoznania się ze zjawiskami fal wymuszonych przez teren górski i ruchami falowymi powietrza. W tej wyprawie między innymi wzięła udział Wanda Modlibowska, która w latach 1946–1948 pracowała jako pilot doświadczalny w Instytucie Szybownictwa, będąc jednocześnie instruktorem w Aeroklubie Bielsko-Bialskim[16].
Zespół konstrukcyjny IS przystąpił do realizacji programu opracowanego przez Rudolfa Weigla odbudowy od podstaw polskiego zaplecza szybowcowego. Nastąpiły obloty rekonstrukcji polskich szybowców przedwojennych Salamandra i Komar, powstały nowe konstrukcje: Sęp, Mucha, ABC, Jastrząb i Nietoperz, których twórcami byli lwowiacy Józef Niespał, Władysław Nowakowski, Franciszek Kotowski, Rudolf Matz, Roman Zatwarnicki, Marian Gracz i Marian Wasilewski[17].
W ramach szkolenia krajowej kadry instruktorskiej Instytut zorganizował w dniach 3-28 lutego 1947 roku Wyższy Teoretyczny Kurs Instruktorów Szybowcowych w Bielsku[18], a od 2 do 31 maja kurs praktyczny w Goleszowie[19]. Szybowiec IS-1 Sęp już w sierpniu 1947 roku z pilotem Adamem Zientkiem zadebiutował w międzynarodowych zawodach szybowcowych w Szwajcarii, stanowiąc rewelację, ponieważ był jedyną nowo powstałą po wojnie konstrukcją szybowcową w Europie. Tym sukcesem Instytut Szybownictwa ugruntował swą pozycję faktycznego organizatora odradzającego się w Polsce sportu szybowcowego[20].
W czerwcu 1948 roku Instytut współorganizował pierwsze po II wojnie światowej (VII) Krajowe Zawody Szybowcowe na górze Żar[21][20]. Na przełomie sierpnia i września piloci IS zorganizowali, z użyciem szybowca IS-1 Sęp, tatrzańską wyprawę halniakową, podczas której badali zjawisko fali. Doświadczenia z tych lotów zostały wykorzystane w październiku, kiedy to Adam Zientek i Tadeusz Góra wykonali udane nocne loty falowe po starcie z szybowiska na górze Żar[22].
W Instytucie Szybownictwa wyremontowano kilkanaście samolotów, w tym Heinkel He-72 Kadett oraz zakupione z demobilu samoloty Piper L-4 Cub[23]. Udało się również wyremontować kilka polskich przedwojennych szybowców, które przetrwały okupację: Orlik, WWS-2 Żaba i Wrona. Wyremontowano również wiele niemieckich szybowców, które wykorzystano do celów porównawczych i szkoleniowych[1].
We wrześniu 1948 roku kierownikiem Instytutu został Władysław Nowakowski, który kierował zakładem przez niemal 30 lat. W tym samym okresie inżynierowie Rudolf Weigl i Władysław Janica dokonali reorganizacji warsztatów IS[24].
Szybowcowy Zakład Doświadczalny
5 października 1948 roku Instytut Szybownictwa został przemianowany na Szybowcowy Zakład Doświadczalny (SZD)[9]. W dniach 13 listopada-15 grudnia 1948 roku odbyła się druga wyprawa szybowcowa SZD. Grupa pilotów, pod kierownictwem Adama Zientka, badała właściwości fali w okolicach Śnieżki[25].
Pracownicy Zakładu mieli na swym koncie liczne opracowania artykułów technicznych i wydań książkowych. W latach 40. Dział Wyszkolenia IS pod kierunkiem mgr Włodzimierza Humena był faktycznym organizatorem działalności szkoleniowo-sportowej szybownictwa w Polsce. Później szkolenie i sport lotniczy przejęły ogólnopolskie organizacje młodzieżowe. Inicjatywą SZD było powołanie w Bielsku w 1948 roku Technikum Mechaniczno-Lotniczego, kuźni kadr fachowców lotnictwa dla kraju[26]. W październiku tego samego roku została powołana Centralna Szkoła Instruktorów Szybowcowych w Bielsku, w której w większości wykładowcami byli pracownicy SZD[9].
Początkowo SZD był podporządkowany Ministerstwu Komunikacji, ale po reorganizacji lotnictwa sportowego w Polsce przeprowadzonej w 1951 roku został podporządkowany Lidze Lotniczej i wszedł w skład Zarządu Zakładów Remontowych Lotnictwa Sportowego. W 1952 roku, po utworzeniu Ministerstwa Transportu Drogowego i Lotniczego, Zakład stał się zapleczem konstrukcyjno rozwojowym Zarządu Zakładów Sprzętu Lotnictwa Sportowego. W 1957 roku został, wraz z tym Zarządem, przekazany Ministerstwu Przemysłu Maszynowego i włączony do Centralnego Zarządu Przemysłu Sprzętu Komunikacyjnego (przemianowanego w późniejszym okresie na Zjednoczenie Przemysłu Lotniczego)[27].
W 1952 roku Zakład zmienił profil z prototypowo-remontowego na prototypowo-seryjny. Opracowywano w nim nowe konstrukcje oraz produkowano krótkie serie informacyjne szybowców. Następnie dokumentacja była przekazywana do Zakładów Szybowcowych w Jeżowie, Wrocławiu i Krośnie[28]. Pionierskie prace prowadzone w SZD zostały docenione i w tym samym roku Rada Państwa przyznała nagrodę państwową z dziedziny postępu technologicznego zespołowi, w skład którego wchodzili Irena Kaniewska, Tadeusz Kostia, Józef Niespał, Władysław Nowakowski oraz Justyn Sandauer[29]. Poprawiła się również sytuacja lokalowa, części zakładu dotychczas rozrzucone po całym mieście, zostały zlokalizowane w nowo wybudowanych budynkach na lotnisku Aleksandrowice[4].
Prace prowadzone w SZD były ściśle związane z rozwojem polskiego szybownictwa. Na początku lat pięćdziesiątych odchodzono od szkolenia z użyciem szybowców jednomiejscowych na rzecz metody dwumiejscowej. W związku z tym w SZD przystąpiono do prac w tym kierunku. Opracowano od podstaw dokumentację niemieckiego szybowca DFS Kranich II, który został wdrożony do produkcji jako IS-C Żuraw. Siłami konstruktorów SZD stworzono też nowe konstrukcje dostosowane do potrzeb szkoleniowych: SZD-9 Bocian i SZD-10 Czapla. Na potrzeby uprawiania wyczynowego szybownictwa zostały opracowane takie konstrukcje jak SZD-8 Jaskółka i SZD-12 Mucha 100. Te konstrukcje trafiły do produkcji seryjnej i przez wiele lat stanowiły podstawowe wyposażenie aeroklubów oraz były sprzedawane odbiorcom zagranicznym. SZD prowadził też prace badawcze, w ich trakcie testowano nietypowe układy. W latach 1949–1954 powstały takie nietypowe konstrukcje jak: IS-5 Kaczka (szybowiec w układzie kaczki), bezogonowe SZD-6 Nietoperz i SZD-20 Wampir 2 czy SZD-14 Jaskółka M z usterzeniem motylkowym. W układzie tradycyjnym opracowano następujące konstrukcje doświadczalne: SZD-7 Osa, SZD-11 Albatros, SZD-16 Gil[30]. Konstruktorzy SZD zaprojektowali i nadzorowali budowę tunelu aerodynamicznego oraz urządzeń pomocniczych szybownictwa tj. wozy transportowe, wózki startowe czy beczkowozy[31].
Od 1955 roku kadra naukowa SZD uczestniczyła w organizacji szybownictwa w Chińskiej Republice Ludowej. Do Chin wyjechał jedenastoosobowy zespół, którego zadaniem było stworzenie ośrodka szkolenia pilotów i instruktorów szybowcowych oraz budowa zakładów produkujących szybowce. Stronie chińskiej przekazano pomoce naukowe (model tunelu aerodynamicznego, pomoce na temat termiki) oraz szybowce IS-A Salamandra, IS-2 Mucha, IS-3 ABC, SZD-8 Jaskółka i SZD-9 Bocian. Ponadto do Chin trafiły wyciągarki i ściągarki szybowcowe produkcji SZD. Pracownicy SZD, biorący udział w kontaktach polsko-chińskich, zostali odznaczeni wysokimi odznaczeniami państwowymi ChRL[27].
Włączenie SZD w 1957 roku do Centralnego Zarządu Przemysłu Sprzętu Komunikacyjnego zapoczątkowało jego rozwój. Uległ zmianie profil prac prowadzonych w SZD – skupiono się na prowadzeniu prac konstrukcyjno-badawczych i doświadczalnych[32]. Zakład został rozbudowany i doposażony pod względem technicznym. Na jego strukturę składały się Szybowcowy Zakład Doświadczalny w Bielsku-Białej, Zakłady Sprzętu Lotnictwa Sportowego nr 2 w Jeżowie Sudeckim, Zakłady Sprzętu Lotnictwa Sportowego nr 3 w Poznaniu, Zakłady Sprzętu Lotnictwa Sportowego nr 4 we Wrocławiu oraz Zakłady Sprzętu Lotnictwa Sportowego nr 5 w Krośnie[23].
Szybowcowe Mistrzostwa Świata w 1958 roku w Lesznie umożliwiły konstruktorom SZD kontakt z technologiami szybowców zachodnich i wykazały konieczność opracowania nowych konstrukcji. Prowadzono prace nad odejściem od konstrukcji drewnianych na rzecz metalowych. W efekcie prowadzonych prac powstały szybowce SZD-16 Gil oraz SZD-25 Lis, który wyprodukowano w krótkiej serii. Na potrzeby polskiej kadry szybowcowej powstał szybowiec klasy otwartej SZD-19 Zefir będący pierwszą na świecie konstrukcją z leżącą pozycją pilota. Dla klasy standard stworzono szybowiec SZD-24 Foka. Szybowce Zefir i Foka wzięły udział w szybowcowych mistrzostwach świata w Kolonii w 1960 roku i stały się rewelacją tych mistrzostw[33]. Szybowce Zefir zaprezentowano również z doskonałym skutkiem podczas mistrzostw świata w Junínw Argentynie w 1963 roku. Konstrukcje tworzone w tym okresie w Zakładzie charakteryzowały się dążeniem do minimalizacji oporów szkodliwych co starano się uzyskać poprzez użycie profili laminarnych[34].
Zakłady Szybowcowe Delta-Bielsko
W lipcu 1963 roku zakład przeszedł kolejną transformację wynikającą po części z reorganizacji Zakładów Sprzętu Lotnictwa Sportowego. Dyrekcja ZSLS została przeniesiona do Bielska, zakłady zamiejscowe ZSLS nr 2 w Jeżowie i ZSLS nr 4 we Wrocławiu stały się zamiejscowymi filiami na prawach Wydziałów Dyrekcji.
W 1964 roku, za zasługi w rozwoju szybownictwa, zakład został uhonorowany Dyplomem P. Tissandiera FAI. Było to pierwsze przyznanie tego rodzaju dyplomu w Polsce[35]. Zespół inżynierów SZD prowadził prace mające na celu opracowanie konstrukcji mających zastąpić dotychczas używane szybowce. W 1964 roku ukończono projekt szybowca akrobacyjnego SZD-30 Pirat, w którym zastosowano nowatorskie technologie laminatowe. W dalszym ciągu prowadzono prace związane z konstrukcjami metalowymi, które doprowadziły do opracowania i oblatania szybowca SZD-27 Kormoran. Problemy technologiczne doprowadziły do zaniechania kontynuacji prac z konstrukcjami metalowymi, Kormoran pozostał konstrukcją jedynie prototypową. Prace nad szybowcami wyczynowymi doprowadziły do rozwoju rodziny Zefira i stworzenia SZD-29 Zefir 3 oraz SZD-31 Zefir 4. Te szybowce, o konstrukcji mieszanej, nie zostały wdrożone do produkcji seryjnej. Doświadczenia wynikające ze startu polskich szybowników w XI Szybowcowych Mistrzostwach Świata w Lesznie w 1968 roku wykazały, że konieczna jest gruntowna zmiana technologiczna w konstrukcjach opracowywanych w Bielsku.
W maju 1969 roku nastąpiło kolejne przekształcenie Zakładu, powołano Zakład Doświadczalny Rozwoju i Budowy Szybowców. Uległ rozbudowie, wybudowano nową halę produkcyjną i budynek administracyjny[36]. W tym okresie konstruktorzy mieli już pełną świadomość, że naszedł kres wyczynowych konstrukcji drewnianych i konieczne jest opracowanie szybowców wyłącznie w technologiach laminatowych.
W tym okresie powstały w zakładzie ostatnie szybowce wyczynowe o konstrukcji drewnianej: SZD-36 Cobra 15 i SZD-39 Cobra 17 oraz pierwszy o konstrukcji laminatowo-drewnianej SZD-43 Orion. W 1970 roku na Szybowcowych Mistrzostwa Świata w Marfie na szybowcach „Cobra” Jan Wróblewski i Franciszek Kępka zajęli drugie i trzecie miejsce. W 1972 roku na „Orionach” na mistrzostwach w miejscowości Vršac w Jugosławii Jan Wróblewski zdobył tytuł mistrza świata, a Franciszek Kępka zajął trzecie miejsce. W styczniu 1972 r. Zakład Doświadczalny Rozwoju i Budowy Szybowców został przemianowany na Ośrodek Badawczo-Rozwojowy Szybownictwa.
Zakład, w późniejszym okresie swego funkcjonowania, przechodził kolejne przekształcenia:
Przedsiębiorstwo Doświadczalno-Produkcyjne Szybownictwa PZL Bielsko (PDPSz PZL-Bielsko)
W 1975 r. nastąpiło połączenie wszystkich jednostek działających na terenie zakładu i powołano do funkcjonowania Przedsiębiorstwo Doświadczalno-Produkcyjne Szybownictwa PZL Bielsko (PDPSz PZL-Bielsko). Rozpoczęto produkcję szybowców wykonanych z kompozytów, pierwszą tego typu konstrukcją był SZD-37 Jantar.
7 maja 1999 roku sąd ogłosił upadłość PDPSz PZL-Bielsko. Majątek został wykupiony przez niemiecką spółkę Allstar Leasing sp. z o.o. i wydzierżawiony firmom Allstar PZL Glider i Solaris Aviation, które wznowiły produkcję lotniczą.
Remove ads
Szybowce opracowane i wyprodukowane w SZD
Podsumowanie
Perspektywa
.jpg)
_at_Jeżów_Sudeski_(1958).png)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
Poza szybowcami skonstruowano w SZD również wyciągarki szybowcowe "Żubr" i "Tur", ściągarkę "Ryś" oraz uniwersalne przyczepy szybowcowe do transportu samochodowego[37], a także samochód amatorski Volkswagen SAM z laminatów.
Remove ads
Przypisy
Bibliografia
Linki zewnętrzne
Wikiwand - on
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Remove ads