Szpital Ujazdowski w Warszawie

Szpital Ujazdowski w Warszawie – najstarszy i największy szpital wojskowy w Polsce, utworzony ok. 1792 roku w byłym zamku królewskim w Ujazdowie (Zamek Ujazdowski), rozwiązany w styczniu 1945 roku, po ewakuacji do Krakowa.

Szpital Ujazdowski w Warszawie
(nieistniejący)

Zachowane budynki kompleksu Szpitala Ujazdowskiego
Data założenia	ok. 1792
Data likwidacji	styczeń 1945
Typ szpitala	wojskowy
Państwo	Polska
Adres	Warszawa, ul. Jazdów 2
Położenie na mapie Warszawy Szpital Ujazdowski w Warszawie (nieistniejący)
Położenie na mapie Polski Szpital Ujazdowski w Warszawie (nieistniejący)
Położenie na mapie województwa mazowieckiego Szpital Ujazdowski w Warszawie (nieistniejący)
52°13′10″N 21°01′50″E

Sala szpitalna, rok 1925

Pacjenci wraz z pielęgniarką

Cmentarz obrońców Warszawy poległych we wrześniu 1939 na terenie Szpitala Ujazdowskiego

Trasa ewakuacji Szpitala Ujazdowskiego^[1] (6 sierpnia 1944)

Historia szpitala

Wiek XVIII–XIX

Około 1772 roku Stanisław August Poniatowski ostatecznie wstrzymał przebudowę Zamku Ujazdowskiego, a w roku 1784 oddał go miastu, przeznaczając na koszary Gwardii Pieszej Litewskiej^{[uwaga 1]}.

Jeden z zachowanych budynków szpitalnych, współcześnie siedziba Działu Zbiorów Specjalnych Głównej Biblioteki Lekarskiej

Zachowany budynek przy ul. Jazdów 5

W czasie prac adaptacyjnych rozbudowywano oficyny (powstały pawilony z wewnętrznymi dziedzińcami), dobudowywano stajnie, wozownię i lazaret. Tadeusz Kościuszko (zob. Insurekcja kościuszkowska, 1792–1794) planował przeznaczenie na lazaret również koszar, jednak do realizacji tego zamierzenia doszło ostatecznie dopiero w roku 1809. W Zamku powstał stały szpital wojskowy^[3]. W roku 1818 z rozkazu księcia Konstantego Romanowa utworzono Szpital Główny Wojskowy, nazwany „Szpitalem Ujazdowskim”. W połowie XIX w. Rosjanie zbudowali w pobliżu zamku kilka dodatkowych budynków^[4]. W końcu XIX w. szpital ponownie rozszerzono, wznosząc 20 nowych pawilonów z czerwonej cegły (na terenach północnych i zachodnich)^[2]. Cały kompleks był położony na ogromnym obszarze, po którym kursowała kolejka^[4].

W latach 1918–1939

W II Rzeczypospolitej Szpital Ujazdowski był silnie związany z kształceniem kadr Służby Zdrowia^[1].

W kampanii wrześniowej 1939 roku

„Mur Ujazdowski”, na miejscu dawnego cmentarza Obrońców Warszawy

Osobny artykuł: Obrona Warszawy (1939).

Podczas obrony Warszawy, 7 września 1939, część personelu szpitala została ewakuowana, co pozbawiło rannych i chorych opieki^[5]. Szpital ucierpiał podczas niemieckich nalotów na miasto^[6].

Około 600 zmarłych w Szpitalu Ujazdowskim pochowano pod murem terenu szpitala (od strony parku Ujazdowskiego) – na tymczasowym „Cmentarzu Obrońców Warszawy”^{[uwaga 2][4]}.

Po kapitulacji Warszawy (28 września 1939) personel szpitala kontynuował działalność medyczną, prowadzoną w warunkach dużego obciążenia (m.in. przeniesiono do niego w roku 1941 część szpitala św. Ducha, którego budynki zostały zbombardowane^[7]). Poza podstawową działalnością medyczną utrzymywał kontakt z Polskim Państwem Podziemnym. W tzw. „Rzeczypospolitej Ujazdowskiej” organizowano szkolenia medyczne lekarzy i pielęgniarek, prowadzono prace badawcze. Edward Loth (prof. UW) zorganizował Zakład Przeszkolenia Inwalidów (uruchomiony w roku 1941) i nowoczesny zakład rehabilitacyjny (jedyną tego rodzaju placówkę w krajach okupowanych^[8]). Wydawano fałszywe zaświadczenia o inwalidztwie dla ukrywających się żołnierzy^[9]. Pomagano Żydom i innym osobom poszukiwanym przez gestapo^{[4][uwaga 3]}. Organizowano pomoc jeńcom sowieckim^[8][11], których Niemcy umieścili w zachodniej części Ujazdowa, w odrębnym pawilonie obozowym pod strażą, nie zapewniając im podstawowej opieki socjalnej i lekarskiej^[8].

W szpitalu pracowało wielu wybitnych lekarzy różnych specjalności, m.in. Jan Krotoski, Teofil Kucharski, Jan Szmurło, Adam Wrzosek^[12]. Od roku 1940 do wybuchu powstania (1 sierpnia 1944) komendantem szpitala był płk dr med. Leon Strehl, szef sanitarny Komendy Głównej AK^[1].

Do stycznia 1945

W latach okupacji niemieckiej (1939–1945) wielu wykładowców i absolwentów Szkoły Podchorążych Sanitarnych w Ujazdowie walczyło w szeregach Armii Krajowej, m.in.^[13]:

1 sierpnia 1944 roku Leon Strehl przeszedł do Szpitala Maltańskiego, przekazując stanowisko komendanta ppłk prof. Teofilowi Kucharskiemu^[1].

W piątym dniu powstania (5 sierpnia 1944) okolicę opanowali Niemcy. Podpalili sąsiednie budynki i zażądali natychmiastowej ewakuacji szpitala. Uformowano kolumnę transportową, złożoną z 1491 osób ze Szpitala Ujazdowskiego, 340 osób ze szpitala św. Ducha oraz z 5 wozów z instrumentami medycznymi, lekami, żywnością, opatrunkami i kasą szpitalną (część zapasów Niemcy przejęli na trasie). Ciężko rannych niesiono na noszach i łóżkach^[1][14].

Kolumna wyruszyła rano 6 sierpnia, pod flagami Czerwonego Krzyża (Niemcy dołączyli do niej 350 kobiet, przetrzymywanych jako zakładniczki w gmachu Sejmu)^[1].

Trasa kolumny prowadziła ulicą Górnośląską, Myśliwiecką, Łazienkowską i Chełmską (przy ulicy Czerniakowskiej sanitariuszy wspomogła ludność cywilna). Noc spędzono pod gołym niebem na terenach parku Sobieskiego i obiektów Klubu Sportowego „Legia”^[14]. Z serdecznym przyjęciem spotkano się w Zakładzie Sióstr Opatrzności Bożej przy ul. Chełmskiej 19 (w pobliżu Kościoła św. Kazimierza). Z pomocą sióstr i okolicznej ludności szpital został wyposażony w niezbędny sprzęt, leki, środki opatrunkowe. W końcu sierpnia był jedyną placówką medyczną w tej okolicy. Leczono setki rannych, w tym również jeńców niemieckich^[1].

Szpital działał nadal pod znakami Czerwonego Krzyża, jednak mimo wyraźnego oznakowania 30 sierpnia stał się celem bombardowania. Pod gruzami i w ogniu zginęło ok. 300 osób, w tym 130 rannych. Naloty były powtarzane 11, 14 i 15 września. Zginęło w nich 200 osób. Konieczna była dalsza wędrówka, w mniejszych grupach. Jedna z nich znalazła się przy ul. Dolnej 42. Największa dotarła na Górny Mokotów. Przy ul. Puławskiej 91 utworzono szpital polowy^[1]. Został on spalony w czasie pacyfikacji Mokotowa. Zginęło ponad 20 osób^{[uwaga 4]}.

Po kapitulacji powstania (2 października 1944) Szpital Ujazdowski (połączone trzy grupy) działał w Milanówku. W listopadzie 1944 roku został ewakuowany do Krakowa, a w styczniu 1945 roku – rozwiązany^[1].

Kadra szpitala

Poniżej przedstawiono oficerów pełniących obowiązki komendanta szpitala i obsadę oficerską szpitala w 1939 roku oraz dalsze losy oficerów i straty w korpusie oficerskim poniesione w czasie II wojny światowej, w szczególności w następstwie zbrodni katyńskiej.

Obsada oficerska Szpitala Szkolnego
Nazwa stanowiska etatowego	Stopień, imię i nazwisko	Okres pełnienia funkcji	Kolejne stanowisko (dalsze losy oficera)
komendant szpitala	ppłk / płk lek. Antoni Szwojnicki	VI 1930 – XII 1932	szef sanitarny KOP, †1940 Charków
	płk lek. Kazimierz Jerzy Miszewski	XII 1932 – IV 1934	stan spoczynku
	płk lek. dr Jan Garbowski	IV 1934 – IX 1939	†1940 Charków
	płk lek. dr Teofil Kucharski	IX 1939 – 31 III 1940[15]	AK, powstanie warszawskie
	płk lek. dr Leon Strehl	od IV 1945	AK, powstanie warszawskie
w 1939 roku[16][17]
kierownik naukowy pracowni statystyki	płk lek. dr Kazimierz Szalla	był w III 1939
kierownik naukowy oddziału anatomii i patologii	mjr lek. dr Wiktor Kaliciński		†1940 Katyń
kierownik naukowy oddziału bakteriologicznego	płk lek. doc. dr Leon Owczarewicz
zastępca kierownika	mjr lek. dr Tadeusz Roman Kawecki
starszy ordynator oddziału ocznego	mjr lek. dr Szczepan Wacek	1934[18] – IX 1939	komendant szpitala polowego nr 162[18]
kierownik naukowy oddziału usznego	płk lek. Roch Brzosko		†1940 Charków
starszy ordynator	ppłk lek. dr Stanisław Ankudowicz		AK, powstanie warszawskie
kierownik naukowy oddziału nerwowego	płk lek. dr Stefan Mozołowski		†1940 Charków
starszy ordynator oddziału nerwowego	mjr lek. dr Witold Zdzisław Tyczka
kierownik naukowy pracowni klinicznej	ppłk lek. dr Kazimierz II Łukasiewicz
kierownik naukowy oddziału psychiatrycznego	ppłk lek. dr Adolf Malinowski
kierownik naukowy oddziału radiologicznego	płk lek. Witold Zawadowski
kierownik naukowy oddziału wewnętrznego	ppłk lek. doc. dr Michał Rosnowski		†1940 Katyń
kierownik naukowy oddziału higieny wojennej	ppłk lek. dr Henryk Millak		†1940 Katyń
zastępca kierownika	mjr lek. dr Aleksander Cybulski		†1940 Katyń

Upamiętnienie

W latach 1989 i 1997 na murach zachowanych budynków dawnego Szpitala Ujazdowskiego (inaczej zagospodarowanych) umieszczono – z inicjatywy Polskiego Towarzystwa Lekarskiego (wrzesień 1989) i absolwentów Szkoły Podchorążych Sanitarnych^[19] (listopad 1997) – tablice pamiątkowe.

W roku 1994 powstało Stowarzyszenie Twórców Muzeum Zamku i Szpitala Wojskowego na Ujazdowie^[8], współpracujące z Wojskowym Instytutem Medycznym, który dziedziczy tradycje Centrum Wyszkolenia Sanitarnego (CWS). Stowarzyszenie skupiło byłych pracowników i byłych pacjentów, którzy przystąpili do gromadzenia pamiątek – elementów zaplanowanej ekspozycji. W pracach stowarzyszenia brała aktywny udział prof. Hanna Odrowąż-Szukiewicz, pracująca w okresie okupacji w warszawskich szpitalach wojskowych (1 Okręgowym i Ujazdowskim)^[20], autorka m.in. książek „Szaniec Asklepiosa: wspomnienia żołnierzy, pielęgniarek i opiekunek społecznych szpitala Ujazdowskiego 1939-1944” i „Powszednie dni niepowszednich lat”^[21]. Pierwszą wystawę eksponatów zorganizowano w roku 2000; w tym samym roku ustawiono przed frontem Zamku głaz z napisem^[8]:

UJAZDÓW
NAJSTARSZY TEREN WARSZAWY
PRAWEM CHRONIONY
1262 – 1526  –  GRÓD KSIĄŻĄT MAZOWIECKICH
1526 – 1792  –  REZYDENCJA KRÓLÓW POLSKICH
1792 – 1944  –  SZPITAL UJAZDOWSKI Z LOSAMI OJCZYZNY ZWIĄZANY
 UFUNDOWALI W ROKU 2000
UJAZDOWIACY

Muzeum Zamku i Szpitala Wojskowego na Ujazdowie zostało otwarte w lutym 2003 roku w siedzibie Centrum Sztuki Współczesnej Zamek Ujazdowski^[8]. Pamięć o szpitalu wyrażono również, nadając w 1999 roku nazwę „Aleja Szpitala Ujazdowskiego” pieszej alejce, wytyczonej po wojnie w miejscu dawnych pawilonów szpitalnych, prowadzącej w latach 70. XX w kierunku odbudowanego Zamku Ujazdowskiego, równolegle do nowej Trasy Łazienkowskiej^[22]. Uhonorowano też płk. dr. Leona Strehla, nazywając jego imieniem skwer (z głazem pamiątkowym), znajdujący się na tyłach parku Ujazdowskiego (od strony Trasy Łazienkowskiej)^[23]. Płk. prof. dr. Edwarda Lotha upamiętnia kamień, na którym napisano m.in. „twórca Zakładu Przeszkolenia Inwalidów Wojennych w Zamku Ujazdowskim”. Kamień ustawiono z okazji obchodów 70. rocznicy śmierci i 130. rocznicy urodzin prof. Lotha^[24].

Polskie Towarzystwo Lekarskie, wrzesień 1989

Podchorążowie^{[uwaga 5]}, listopad 1997

Ujazdowiacy, 2000

Tablice upamiętniające pracowników wojskowej służby zdrowia na murach zabudowań dawnego Szpitala Ujazdowskiego
i głaz pamięci o historii Ujazdowa

Uwagi

1. Po przekazaniu pałacu miastu nastąpił podział Ujazdowa wąwozem Agricoli na część miejską i Łazienki Królewskie. Na części dawnych królewskich ogrodów utworzono miejski park Ujazdowski (1893–1896)^[2].
2. Szczątki zmarłych ekshumowano w 1950 roku i pochowano na Powązkach^[4].
3. Jedna z części komiksu „Bradl” ISBN 978-83-281-1899-7 Tobiasza Piątkowskiego i Marka Oleksickiego (premiera odbyła się 23 stycznia 2017 roku w Muzeum Powstania Warszawskiego) nosi tytuł „Zmartwychwstanie w Szpitalu Ujazdowskim”. Jest fikcyjną opowieścią o historycznie udokumentowanych wydarzeniach, dotyczących działalności Kazimierza Leskiego ps. „Bradl”^[10].
4. Źródła informacji o przebiegu likwidacji szpitala przy ul. Puławskiej 91 podano w haśle Pacyfikacja Mokotowa.
5. Tablica upamiętniająca pobyt podchorążych – studentów Wydziału Lekarskiego UW w gmachu Zamku Ujazdowskiego, ufundowana w roku 1997 przez absolwentów Szkoły Podchorążych Sanitarnych, żyjących w Polsce i w Anglii^[19].

Przypisy

1. Szpital Ujazdowski. [w:] Portal Szpitale Polowe 1944 [on-line]. Fundacja Warszawskie Szpitale Polowe. [dostęp 2017-02-01].
2. Jazdów: historia i pamięć. [w:] strona w portalu Muzeum Zamku i Szpitala Wojskowego na Ujazdowie [on-line]. Stowarzyszenie Szpitala Ujazdowskiego. [dostęp 2017-02-07].; źródła: Alicja Lutostańska – Willa drewniana Anny Jagiellonki w Ujazdowie; Dzieje kształtowania architektury pałacu w Ujazdowie od 1624 roku, [w:] „Jazdów” pod redakcją Edwarda Rużyłły, Wojskowy Instytut Medyczny, Warszawa 2008.
3. Ewa Gorządek: Zamek Ujazdowski – Historia. [w:] Strona internetowa Centrum Sztuki Współczesnej Zamek Ujazdowski [on-line]. csw.art.pl. [dostęp 2017-02-06]. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-03-04)].
4. Jolanta Głodowska: Był tu Szpital Ujazdowski. krajoznawcy.info.pl. [dostęp 2017-02-08].
5. Marian Marek Drozdowski: Alarm dla Warszawy. Ludność cywilna w obronie stolicy we wrześniu 1939 r.. Warszawa: Wiedza Powszechna, 1969, s. 109–110.
6. Marian Marek Drozdowski: Alarm dla Warszawy. Ludność cywilna w obronie stolicy we wrześniu 1939 r.. Warszawa: Wiedza Powszechna, 1969, s. 249.
7. Szpital św. Ducha. [w:] Portal Szpitale Polowe 1944 [on-line]. Fundacja Warszawskie Szpitale Polowe. [dostęp 2017-02-10].
8. Muzeum Zamku i Szpitala Wojskowego na Ujazdowie. [w:] Wirtualna wędrówka przez historię [on-line]. zamekujazdowski.art.pl. [dostęp 2017-02-06]. [zarchiwizowane z tego adresu (2012-07-18)].
9. Tomasz Szarota: Okupowanej Warszawy dzień powszedni. Studium historyczne. Warszawa: Czytelnik, 2010, s. 96. ISBN 978-83-07-03239-9.
10. Brandl – Polak, który oszwabił Niemców. [w:] Strona internetowa Muzeum; Nowa seria komiksowa [on-line]. Muzeum Powstania Warszawskiego. [dostęp 2017-02-12].
11. Daniel Kunecki: O Jazdowie. [w:] Domki fińskie. Pamięć osobista, historia, współczesność [on-line]. Stowarzyszenie Pracownia Etnograficzna im. prof. Witolda Dynowskiego. [dostęp 2017-02-12].
12. Medycyna w Powstaniu Warszawskim. [w:] Z okazji 69. rocznicy wybuchu Powstania Warszawskiego – wspomnienie służb medycznych działających w tamtym czasie, ich bohaterstwa i determinacji w ratowaniu ludzkiego życia [on-line]. Departament wojskowej służby zdrowia MON, 2013-08-01. [dostęp 2017-02-10]. [zarchiwizowane z [brak tego adresu] (2015-11-21)].
13. Marek Cieciura, członek Prezydium Zarządu Głównego Światowego Związku Żołnierzy Armii Krajowej, przewodniczący Rady Fundacji Polskiego Państwa Podziemnego: Żołnierze Armii Krajowej – wykładowcy i absolwenci Centrum Wyszkolenia Sanitarnego. [w:] Wykaz tabliczek informacyjnych o działalności Armii Krajowej i jej żołnierzach [on-line]. armiakrajowa.org.pl. [dostęp 2017-02-08]. [zarchiwizowane z [brak tego adresu] (2021-04-11)].
14. Maria Wiśniewska: Szpitale Warszawskie – Szpitale Powstańcze. [w:] Pamiętnik TLW 2014 [on-line]. Towarzystwo Lekarskie Warszawskie. [dostęp 2017-02-10].
15. Ciesielska 2013 ↓, s. 18.
16. Rybka i Stepan 2006 ↓, s. 492.
17. Wojtkowiak 1973 ↓, s. 333–334.
18. Ciesielska 2013 ↓, s. 17.
19. Edward Rużyłło: Studenci medycyny – podchorążowie z Ujazdowa. [w:] Serwis Etyka, Prawo i Medycyna [on-line]. etyka.doktorzy.pl. [dostęp 2017-02-13].; Opracowanie na podstawie tekstu zamieszczonego w biuletynie „Z życia Akademii Medycznej w Warszawie” nr 3(82) z 1999 roku.
20. Hanna Maria Odrowąż-Szukiewicz. [w:] Powstańcze biogramy [on-line]. Muzeum Powstania Warszawskiego. [dostęp 2017-02-11].
21. Hanna Odrowąż-Szukiewicz – o autorze. [w:] Lubimyczytać.pl [on-line]. [dostęp 2017-02-11].
22. Aleja Szpitala Ujazdowskiego. [w:] Warszawikia; Wszystko o Warszawie [on-line]. [dostęp 2017-02-11].
23. Skwer płk. dr. Leona Strehla. [w:] Polska Niezwykla.pl [on-line]. Polska Niezwykła. [dostęp 2017-02-11].
24. Stowarzyszenie Twórców Muzeum Zamku i Szpitala Wojskowego na Ujazdowie. „Acta Medicorum Polonorum”. 4, s. 213–214, 2014. Uniwersytet Medyczny w Poznaniu, Katedra i Zakład Historii Nauk Medycznych. ISSN 2083-0343.

Bibliografia

• Maria Ciesielska. Szczepan Wacek (1895-1980) – lekarz, żołnierz, więzień. „Acta Medicorum Polonorum”. 3, 2013. Poznań: Katedra i Zakład Historii Nauk Medycznych Uniwersytetu Medycznego im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu. ISSN 2083-0343.
• Stefan Rudzki: Dziesięciolecie Szpitala Ujazdowskiego 1918–1928. Wygłoszono na uroczystej akademji Szkoły Podchorążych Sanitarnych 4.XI.1928. Warszawa: Lekarz Wojskowy, 1929.
• Ryszard Rybka, Kamil Stepan: Rocznik oficerski 1939. Stan na dzień 23 marca 1939. Kraków: Fundacja CDCN, 2006. ISBN 978-83-7188-899-1.
• Stefan Wojtkowiak: Lancet i karabin. Dzieje szkolnictwa medycznego w Wojsku Polskim. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1973.