Szalej jadowity

Szalej jadowity (Cicuta virosa L.) – gatunek silnie trującej rośliny wieloletniej z rodziny selerowatych (Apiaceae). Jest szeroko rozprzestrzeniony na półkuli północnej, w tym częsty także w Polsce. Rośnie na mokradłach i brzegach wód.

Szalej jadowity

Systematyka[1][2]
Domena	eukarionty
Królestwo	rośliny
Podkrólestwo	rośliny zielone
Nadgromada	rośliny telomowe
Gromada	rośliny naczyniowe
Podgromada	rośliny nasienne
Nadklasa	okrytonasienne
Klasa	Magnoliopsida
Nadrząd	astropodobne
Rząd	selerowce
Rodzina	selerowate
Rodzaj	szalej
Gatunek	szalej jadowity
Nazwa systematyczna
Cicuta virosa L. Sp. Pl.: 255 (1753)[3]
Synonimy Cicuta angustifolia Kit. ex Schult. Cicuta baldacciana Degen ex Bald. Cicuta cellulosa Gilib. Cicuta mackenzieana Raup Cicuta nipponica Franch. Cicuta orientalis Degen Cicuta pumila Behm Cicuta tenuifolia Schrank Cicutaria aquatica Lam. Cicutaria virosa (L.) Delarbre Coriandrum cicuta Roth Selinum virosum (L.) E.H.L.Krause Sium cicuta F.H.Wigg.[3]
Kategoria zagrożenia (CKGZ)[4]
najmniejszej troski

Rozmieszczenie geograficzne

Zasięg gatunku obejmuje wszystkie kontynenty w strefie umiarkowanej półkuli północnej sięgając na północy do strefy podbiegunowej. Rośnie w niemal całej Europie z wyjątkiem południowych krańców i Islandii, w Azji sięga na południu po Kaukaz, zachodnie Himalaje, południowe Chiny i Japonię; w Ameryce Północnej rośnie na Alasce i w Kanadzie, brak go na Grenlandii^[3].

W Polsce gatunek jest szeroko rozpowszechniony na niżu i pogórzu, zwłaszcza na północy i wschodzie, rzadko rośnie w górach^[5].

Morfologia

Kwiatostan

Liść

Pokrój

Pokrój

Naga roślina zielna z bulwiasto zgrubiałym kłączem wewnątrz podzielonym przegrodami na puste komory. Łodyga wzniesiona lub podnosząca się, dęta, górą rozgałęziona. Osiąga do 1,5 m wysokości^[6].

Liście

Dolne długoogonkowe (ogonki liściowe dęte), 2- lub 3-krotnie pierzaste, I i II rzędu ogonkowe, a dalsze siedzące. Odcinki ostatniego rzędu lancetowate do równowąsko lancetowatych, na brzegach ostro piłkowane i z ostrym wierzchołkiem. Górne liście z krótkimi ogonkami lub siedzące z nasadą pochwiastą, obłonioną na brzegu. Liście te są słabiej podzielone, odcinki liścia są węższe, mniejsze i rzadziej ząbkowane^[6].

Kwiaty

Zebrane w wielokwiatowe baldaszki, które w liczbie 10–25 tworzą wypukłe (półkuliste) baldachy złożone o nagich szypułach. Pokryw brak lub składają się co najwyżej z dwóch listków, pokrywek jest wiele (8–12), równowąsko lancetowatych. Kwiaty są drobne, płatki korony są białe, odwrotnie jajowate^[6].

Owoce

Kuliste rozłupnie, składające się z trudno rozdzielających się dwóch rozłupek o długości ok. 2 mm. Każda rozłupka na grzbiecie z 5 podłużnymi, gąbczastymi żeberkami^[6].

Biologia i ekologia

Rozwój

Bylina, hemikryptofit. Kwitnie od czerwca do sierpnia^[6]. Nasiona dojrzewają od połowy sierpnia przez wrzesień. Roznoszone są przez wodę (hydrochoria).

Siedlisko

Występuje w miejscach podmokłych – na mokradłach i torfowiskach, na brzegach wód – rowów, stawów i rzek^[6].

Fitosocjologia

Gatunek charakterystyczny dla związku (All.) Magnocaricion i zespołu Ass. pło szalejowe Cicuto-Caricetum pseudocyperi^[7].

Roślina trująca

Cała roślina jest bardzo silnie trująca, a szczególnie łodyga i kłącze^[8]. Zawiera trujący wielonienasycony alkohol – cykutoksynę bardzo silnie toksyczny; już spożycie niewielkich ilości powoduje silne zatrucie. Objawy zatrucia występują szybko, do 20 minut po spożyciu. Są to: ślinotok, pieczenie w jamie ustnej, mdłości, wymioty, rozszerzenie źrenic, drgawki, utrata świadomości, trudności w oddychaniu. Śmierć może nastąpić wskutek porażenia ośrodka oddechowego^[8].

Genetyka

Liczba chromosomów 2n=22, 44^[9].

Obecność w kulturze

Tradycja literacka głosi, że wskutek otrucia cykutą zmarł między innymi Sokrates. Opisy sceny egzekucji świadczą jednak, że za truciznę najprawdopodobniej posłużył szczwół plamisty (Conium maculatum), w starożytności również określany łacińskim mianem cicuta. Szalej jadowity był jednak dawniej używany do skrytobójczych otruć^[8].

Motyw trującej cykuty pojawia się w różnych utworach literackich, np. w sienkiewiczowskiej bajce Co się raz stało w Sydonie, w powieściach Agathy Christie Pięć małych świnek i M.C. Beaton Agatha Raisin i zabójcze ciasto.